Մի՛ մասնատեք մեռյալներին

«ԻՆՉՈ՞Ւ ԱՊՇԱԾ ԵՍ, ԼՃԱԿ»,
«60-ականների սկզբին հայերը նախաձեռնեցին Պետրոս Դուրյանի դիմանկարի վերականգնումը, քանի որ նրանից լուսանկար չէր պահպանվել: Հայ մեծ գիտնական Անդրանիկ Ճաղարյանը գանգի հիման վրա կարողանում էր վերականգնել դիմագծերը: Այդ ժամանակ ինչ-ինչ ճանապարհներով Դուրյանի գանգը տեղափոխվեց Հայաստան, և Ճաղարյանը վերականգնելով դիմագծերը` ստեղծեց նրա դիմանկարը: Այնուհետև Պետրոս Դուրյանի գանգը պահ տրվեց Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանին, ուր և գտնվում է մինչև այսօր: 2007-ի օգոստոսին ես գրավոր դիմեցի մշակույթի նախարարություն` խնդրելով որպես հայի, քրիստոնյայի, հանճարեղ բանաստեղծի` նրա աճյունի մասունքը հանձնել հողին և առաջարկեցի ստեղծել կառավարական հանձնաժողով, հայտարարել դուրյանական ընթերցանության շաբաթ և մեծ բանաստեղծի գանգը հանձնել հողին ազգային պանթեոնում: Մշակույթի նախարարությունից իմ դիմումն ուղարկվեց Հայաստանի գրողների միություն, գրականության ինստիտուտ, ստացված պատասխանները հավաստում էին, որ, այո՛, մենք պարտավոր ենք իբրև հայ և քրիստոնյա հողին հանձնել Դուրյանի գանգը: Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանն էլ որոշակի ժամանակ խնդրեց, որ դիմի կառավարություն` հարցի լուծման համար և նախարարության աշխատակից Կարո Վարդանյանին հանձնարարեց զբաղվել այդ հարցով: Կարո Վարդանյանի հետ հետագա հանդիպումներից պարզ դարձավ, որ դիմումը ներկայացվել է արդեն թվարկածս կառույցներին, նաև` քաղաքապետարան` հուղարկավորության և դամբանաքարի ծախսերի հաշվարկման նպատակով: 2008-ի մայիսին արդեն խոստացան հուղարկավորումը կազմակերպել, հետո ժամկետները տեղափոխվեցին տարբեր պատճառաբանություններով` հուշարձանի գին պիտի հաշվարկվի, մրցույթ պիտի հայտարարվի և այլն, և այլն։ Թերթերում արդեն այս ամենի մասին մի քանի հրապարակումներ եղել են: Բայց` ոչինչ ավելին, վերջերս նորից զանգահարեցի պարոն Վարդանյանին և, ի զարմանս ինձ, լսեցի` Թուրքիայի հետ գնալ-գալ կա, զբոսաշրջիկների խմբեր են գնում-գալիս, գուցե նրանց հետ գանգը ուղարկենք Թուրքիա` մարմնի հետ վերաթաղեն: Ես ապշած էի` ինչպե՞ս, մասունքը նորից ուղարկենք Թուրքիա՞։ Առարկությունը մեկն էր` իբրև քրիստոնյա ինչպե՞ս եք պատկերացնում` մարմինը մի տեղ թաղվի, գանգը` մի տեղ։ Ես նրան հիշեցրի, որ շատ քրիստոնեական սրբերի մասունքներ տարբեր տեղերում են` Հովհաննես Մկրտչի գանգը Մշո Սուլթան Սուրբ Կարապետում է թաղված, ծնոտը` Գանձասարի խորանում, Գրիգոր Լուսավորչի աջը թանգարանում է: Դուրյանը, իհարկե, սուրբ չէ, բայց հոգևոր մշակույթում սրբազնագույն այրերից մեկն է, և ճիշտ է, որ նրա մասունքը թաղվի Երևանում, պանթեոնում: Հարցը մինչև հիմա լուծված չէ` պիտի քննարկվի շահագրգիռ կազմակերպությունների հետ: Այս պատասխաններն ու պատճառաբանությունները համարում եմ անհեթեթ և պահանջում եմ հարցի լուծում», «Կենաց տուն» հասարակական կազմակերպության նախագահ Խաչիկ Ստամբոլցյանի խոսքն է:
Պետրոս Դուրյանի գանգը:
Հովհաննես Թումանյանի սիրտը:
Պարույր Սևակի սիրտը:
Եղիշե Չարենցի գանգը, եթե, իհարկե, գտնված կմախքը, իրոք, նրանն է:
Հովհաննես Շիրազի սիրտը:
Վիրաբույժ, անատոմ, մարդաբան Անդրանիկ Ճաղարյանը դեմքի պլաստիկ վերականգնման մեթոդով 1972 թ. վերականգնել է Պետրոս Դուրյանի դեմքը: Գանգերի հիման վրա պրոֆեսորը վերականգնել է նաև խուռիական, ուրարտական և Շենգավիթի 6000 տարվա բնիկների դեմքերը:
ՀՀ մշակույթի նախարարության ժամանակակից արվեստի և ժողովրդական արհեստների վարչության պետի տեղակալ Կարո Վարդանյանը Խաչիկ Ստամբոլցյանի դիմումը ներկայացրել է նախարարին, և նրա համաձայնությամբ ու հանձնարարությամբ շահագրգիռ կողմերի հետ` գրողների միության, գրականության և արվեստի թանգարանի, Պոլսո հայ համայնքի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, հարցը քննարկվելու է, կայացված որոշումը ներկայացվելու է հանրապետության վարչապետին կամ նախագահին: Նա ևս կողմնակից է հարցի արագ լուծմանը, բայց` պատճառաբանված ու հիմնավորված: Կարո Վարդանյանը զբոսաշրջիկների մասին լսեց զարմանքով:
Հայաստանի գրողների միության նախագահ Լևոն Անանյանը կարծում է, որ եթե Պետրոս Դուրյանի գերեզմանը Պոլսում պահվում է, չի ավերվել, եթե ուղղակի խորհրդանիշ չէ, նրա մասունքը պետք է վերադարձնել այնտեղ, ուր հուղարկավորվել է մարմինը, իսկ եթե գերեզմանն ավերված է, ուղղակի խորհրդանիշ է, մասունքը կարող ենք վերաթաղել Երևանում` Պանթեոնում: Պարոն Անանյանն ընդհանրապես սկզբունքորեն դեմ է մահից հետո մարմնի անդամատմանն ու վերահուղարկավորումներին` համարելով, որ աշխարհում մեզնից վեր ու մեզնից դուրս իրողություններ կան, որոնց հետ պետք է հաշվի նստել:
Գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն Հենրիկ Բախչինյանը կարծում է, որ 1969-ին Շնորհք պատրիարքը բերել է Պետրոս Դուրյանի գանգը` հնարավորություն ստեղծելով վերականգնել բանաստեղծի դեմքն ու դիմանկարը, ինչ չի արվել կենդանության օրոք: «Ինչո՞ւ գանգը տանել Պոլիս, երբ կարող ենք Երևանում հուղարկավորել: Բանաստեղծի գանգն արդեն համարյա 40 տարի մեր թանգարանում է, ես տասը տարի շարունակ հարցը բարձրացրել եմ ու սպասում եմ լուծման: Քաղաքապետարանը, մշակույթի նախարարությունը, գրողների միությունը, գրականության ինստիտուտն այն կազմակերպություններն են, որոնց ներկայացուցիչների հետ առաջիկա շաբաթում խորհրդակցություն է հրավիրվելու»: Պարոն Բախչինյանը հաստատեց, որ թեև Պոլսում ճանապարհի շինարարության նպատակով 70-ական թթ. Պետրոս Դուրյանի գերեզմանը տեղափոխվել է, այժմ գտնվում է բարենորոգ վիճակում:
Ինչ վերաբերում է սրբերի մասունքների` տարբեր վայրերում պահվելուն, ապա չմոռանանք, որ մենք հազարամյակների պատմության հետ գործ ունենք, և քրիստոնեության վաղ շրջանում սրբերի վարքերի մեջ կան նաև հիշատակություններ, որ դեռ չմահացած` ջերմեռանդ հավատացյալները նրանց մասունքները ձեռք բերելու փորձեր են արել: Հավատանք ու անցնենք առաջ: Գերեզմանի կարգում հաստատված է, որ հանգուցյալի մարմինն ամբողջապես է հուղարկավորվում և առանձին անդամների արարողություններ չեն լինում: Գերեզմանի կարգը չի նախատեսում տարբեր մարմնամասերի հետ ինչ անել, որովհետև ուղղակի չի նախատեսում նման իրողություն: Բայց եթե նման իրավիճակներ են ստեղծվում, պետք է առանձին քննարկել` ըստ քրիստոնեության ուսմունքի: Հարություն առած Հիսուս Քրիստոսի օրինակը վկայում է, որ հարություն առնելու ենք բոլորս, պատկերացնո՞ւմ եք` անսիրտ, անգլուխ, կիսատված մարմինների սարսափը...
Դպրոցական տարիներին դասարանով մեզ տարել էին Հովհաննես Թումանյանի թանգարան, էքսկուրսիան հրաշալի էր` բանաստեղծի սենյակը, անձնական իրերը, գրքերը, հերոսները... Բայց երբ տարան մի սենյակ ու խորհրդավոր կիսախավարի մեջ էլ ասացին` «Երեխաներ, սա էլ Ամենայն հայոց բանաստեղծի սիրտն է», ու միացրին մետրանոմը, որ վերարտադրում է սրտի զարկերը... սարսափիս սահման չկար... Դեռ մի քանի օր աչքիս առաջ սափորն էր, ականջներիս մեջ էլ` սրտի տրոփյունը... Ինչո՞ւ վախեցա` ինքս էլ չգիտեմ, թերևս բնազդով զգացի, որ ինչ-որ սխալ է կատարվել տարիներ առաջ ու... չի ուղղվում: Հետո, երբ տասնամյակներ անց Թբիլիսիում Թումանյանի շիրմին ծաղիկներ էի դնում, չգիտեմ ինչու ու չգիտեմ ում կողմից, ներողություն խնդրեցի նրանից` սրտի համար, որ իր հետ չէ:
Ես հիմա էլ չեմ կարող բացատրել` ինչո՞ւ, բայց վստահ եմ, որ ինչ նպատակով էլ արված լինի, ահավոր ու քստմնելի է դիակապտությունն ընդհանրապես, նշանավոր մարդկանց անդամատումն ուղղակի աններելի է: Նրանց հոգին հանգստություն չունի` սրանում ևս վստահ եմ: Չի կարելի այդպես վարվել Աստծո պատկերով ու նմանությամբ ստեղծված արարածների հետ: Մարդուն տրված չէ մահից հետո տիրապետել իր մարմնի ճակատագրին, բայց նրա հոգին հաստատապես տանջվում է մարմնի անամբողջականությունից: Եվ եթե իսկապես 1708 տարի առաջ քրիստոնեությունը ոչ թե հռչակել ենք պետական կրոն, այլ ընդունել ենք, պիտի քրիստոնեավայել պահենք մեզ: Աստվածաշունչը պատմության մատյան չէ, այլ գոյության:
Ես չգիտեմ` առաջիկա խորհրդակցության ժամանակ ինչ կորոշեն գրականության, մշակույթի, եկեղեցու ներկայացուցիչները, բայց, կարծում եմ, անհրաժեշտ է հարցի լուծմանը Պոլսի հայ համայնքի, Պոլսո պատրիարքարանի ներկայացուցչի մասնակցությունը կամ գոնե նրանց ներգրավումը հարցի քննարկմանն ու լուծմանը: Հայ գրականության հանճարեղ պատանու կյանքն անցել է Պոլսում, և Պոլսում է նա հուղարկավորվել: Իսկ Պոլիսը հանգամանքների բերումով հայ մշակույթի, հայոց պատմության անկրկնելի ու անփոփոխելի մասն է` ոչ միայն անցյալ դարերում ու անցյալում, նաև հիմա` այնտեղ ապրող հայերով ու այնտեղ ապրած հայերի շիրիմներով, մշակույթի ու ճարտարապետության հուշարձաններով: Անմիջական ժառանգ Դուրյանը չի ունեցել, մերձավորներից ո՞վ է մնացել` ես չգիտեմ: Որտե՞ղ հուղարկավորել հանգամանքների բերումով կմախքից անդամատված գանգը` պետք է որոշել Պոլսի հայ համայնքի հետ համատեղ: Եվ պետք չէ հայ ու այլազգի նախադեպերին հղում անել: Ի դեպ` աճյունադարձության կամ մասունքների վերահուղարկավորումների պատմության մեջ էլ կարծես հայերս միակն ենք աշխարհում: Պատկերացնո՞ւմ եք` ինչ կկատարվի, եթե հայերիս օրինակին հետևեն մյուս ժողովուրդները, որոնց զավակները ևս հանգամանքների բերումով հայրենիքում չեն մահացել ու հուղարկավորվել: Նույնիսկ եթե Վիլյամ Սարոյանի օրինակով` իրենք են կտակել իրենց աճյունը հայրենիք վերադարձնել:
Սխալ է եղել: Սխալների շտկումը ևս պետք է դառնա նախադեպ: Հայ քրիստոնյային վայել ապրած կյանքը բավարար հիմք է մահից հետո էլ քրիստոնյային վայել հուղարկավորում ու, որքան էլ արտառոց հնչի, հետմահու կյանք ունենալու համար: Հարցը վիճելի է, տեսակետներն ու հիմնավորումները` ներհակ, բայց որոշումը մեկը պիտի լինի, մեկը և վերջնական: Մեկը և անխոցելի` մարդկանց ու Աստծո առաջ:
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ.Գ. -Խոստացված քննարկմանը և որոշմանը անպայման տեղյակ կպահենք մեր ընթերցողներին:

Մեկնաբանություններ