1915-ին ո’չ մի թուրք հայ երեխայի չի փրկել

Նա պարզապես «մարդկային մի խմբից մյուսին երեխաների բռնի հանձնում» է կատարել

Հակառակ հայաստանյան որոշ գիտնականների ենթադրություններին, թե Հայոց ցեղասպանությունը լիարժեք ուսումնասիրվել է, և հայ պատմագրությունը սպառիչ պատասխան է տվել բոլոր հարցերին, դրանցից շատերն առ այսօր բաց են մնում:
Չուսումնասիրված հարցերից, թերևս, պետք է առանձնացնել քեմալականների իթթիհատական ծագումն ու օսմանյան ցեղասպան քաղաքականության ժառանգականությունը, թուրքական ժողովրդական զանգվածների և քրդական աշիրաթների մասնակցությունը հայերի կոտորածներին, «Թեշքիլաթ-ը Մահսուսայի» գլխավորությամբ պետական կառույցների և բանակի դերը, Մուստաֆա Քեմալի մերձակա շրջապատի հայասպան դիմագիծն ու Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր կազմի անմիջական մեղսակցությունը, Հայոց ցեղասպանության թուրքական ժխտողականությունը, ճշմարտության ուրացման հարցում իշխանություն-ժողովուրդ համերաշխությունը Թուրքիայում, դրա խորքային արմատները, հայերի ունեցվածքի պետական և ժողովրդական հափշտակումը, ինչպես նաև Հայկական հարցի ու Աթաթուրքի տաբուի առնչությունները:
Այս հարցերի մեջ, ինչ խոսք, ամենացավոտը հայ երեխաների կյանքը «փրկելու» թուրքական դրսևորումներն են, դրա դրդապատճառներն ու փրկությունն իրբև «մարդասիրություն» դիտարկելու փորձերի բուն էությունը: Սփյուռքահայ որոշ շրջանակներ Հայոց ցեղասպանությանն անդրադառնալիս հարկ են համարում մատնանշել. «Ճիշտ է, մեզ կոտորել են: Սակայն բազմաթիվ թուրքեր, վտանգելու գնով իրենց կյանքը, փրկել են հայ երեխաներին»: Նրանց արձագանքում են թուրքական շրջանակները, հավելելով՝ «նույնիսկ հատուկ որբանոցներ ենք ստեղծել հայ երեխաների համար»:
Տվյալ դեպքում խոսքը 1915-ի զանգվածային կոտորածներից հետո Հալեպում հայ ազգի դահիճներից Ջեմալ, իսկ Էրզրումում չարանենգ մարդասպան Քյազիմ Կարաբեքիր փաշաների ստեղծած խառը որբանոցների մասին է, որոնցում ծնողազուրկ թուրք երեխաների հետ հայտնված բոլոր հայ որբերը, մյուսներր նման, նախ դավանափոխ են եղել, մոռացել մայրենի լեզուն, կտրել հայկական ինքնության հետ իրենց կապը, ապա ստացել են թուրքական դաստիարակություն և կատարելապես թուրքացել, իսկ նրանց ժառանգները, «թուրքական» ինքնությունն ապացուցելու հարկադրանքի տակ, հաճախ հայտնվել են թուրք ազգայնամոլների շարքերում:
Այս որբերի ընդհանուր թվի մասին որևէ պատկերացում չունենք: Հայտնի չեն նաև Կարաբեքիրի «որբանոցում» հայտնված հայ և թուրք աղջիկների ճակատագիրը: Առհասարակ ոչ ստույգ՝ մասնավորապես Կ. Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի տվյալներով 1915-ին «փրկվել» են 7-ից 16 տարեկան մոտ 300 հազար հայ երեխաներ՝ գլխավորապես աղջիկ: Ավելի փոքրերին մարդասպան հրոսակներն անխնա սպանել են ծնողների աչքերի առջև, հաճախ մոր գրկում: Այն նկատառումով, որ փոքրերը լինելով խնամքի կարիքի մեջ, վերցնելու դեպքում չէին կարող ծառայել մահմեդական ընտանիքներին՝ առավել ևս հարճի կամ աղախնի դեր կատարել, ուստի և պահանջարկ չունեին:
Այլ կերպ՝ թուրք մարդասպաններից ոչ մեկը որեւէ հայ երեխա չի փրկել, որ դեռ իր կյանքն էլ վտանգի: Պարզապես նա, նրա հետ նաև քուրդ և չերքեզ մարդասպանները անասնական կարիքները բավարարելու, ինչպես նաև հարեմում հարճի, տանը աղախնի կամ ծառայի պահանջ ունեցող ունևոր ընտանիքներին վաճառելու նկատառումներով կենդանի են թողել հայ երեխաներին: Այսինքն երեխան դարձել է ռազմավար, իսկ մարդասպանը նրան պատվերով ունևոր ընտանիքներին հանձնելու դիմաց վարձատրվել է: Ընդ որում, երբ խնդրո առարկա է եղել հայկական ընտանիքի ապարանքի կամ առանձնատան յուրացումը, մարդասպան հրոսակները չեն խնայել ոչ մեկի՝ այդ թվում աղջիկ երեխայի կյանքը:
Ակնհայտ է, որ երեխայի կյանքը նկատառումով խնայելու դեպքում, մարդասպանի «մարդասիրությունը» անխուսափելիորեն հանգեցնում է ստրկացման, իսկ դա ենթադրում է ոչ թե փրկություն, այլ մահմեդականացման միջոցով հետագա թուրքացում:
Հայ երեխաների «փրկության» պարագայում խնդիրը, սակայն, սոսկ սրտկացումը չէ, այլ նրանց ներկայությամբ ծնողների, քույրերի, եղբայրների և ողջ գերդաստանի դաժան սպանությունը: Մարդասպանները, ինչպես «Թարաֆի» մարտի 30-ի համարում խոստովանում է պատմաբան Սելիմ Դերինգիլը, նախքան կյանքը խնայելը երեխայի աչքի առաջ մորը բռնաբարելուց հետո կտրում էին կոկորդը կամ գլուխը քարով փշրում:
Հաճախ երեխան ականատես էր լինում, թե ինչպես մարդասպան հրոսակը կենդանի թաղում է իր ծնողներին, քույրերին ու եղբայրներին և թաղվածների հոգևարքից ինչպիսի հաճախականությամբ է երերում նրանց վրա լցված հողը: Այդպիսի ցնցումներից և դաժան փորձությունից հետո «փրկված» և մահմեդականի ընտանիքում որպես հարճ, աղախին կամ ծառա հայտնված հայ երեխան, ինչ խոսք, երանի պիտի տար սպանվածներին, քան օր ու գիշեր հանդուրժեր իր ծնողներին տանջամահ արած դահիճների ներկայությունը, և ցմահ նրան պիտի հետապնդեր գազազած թուրք, քուրդ կամ չերքեզ հրեշի զարհուրելի ուրվականը:
Եթե իմանային, ապա 1915-ին ստրկացման նկատառումով «փրկության» արժանացած հայ աղջիկների և տղաների համար կարող էին սփոփանք դառնալ զորավար Անդրանիկի, այնուհետև Դրոյի պատճառած ահ ու սարսափը մարդասպան թուրք ոհմակներին, ինչպես նաև հայ զինվորի առջև սիրահոժար հեզ ոչխարի կերպարանք ընդունող կիսավայրենի քուրդ հրոսակների դեմ նրանց պատժիչ գործողությունները:
Հատկանշական է, որ 1915-ի ցեղասպանությունից հետո տասնամյակներ շարունակ Էրզրումում, Վանում, Կարսում թուրք և քուրդ հրոսակը զորավարի անունով էր սաստում ղժժան երեխային. «Սուս… Անդրանիկ փաշան է գալիս»:
1915-ին մարդասպան հրոսակների երեխա «փրկելու» նպատակամղվածությունը, երբեք չի հանգեցրել հայի փրկությանը: Սրանք ընդամենը կատարել են «մարդկային մի խմբից մյուսին երեխաների բռնի հանձնում», որը ՄԱԿ-ի Ցեղասպանության կոնվենցիայի երկրորդ հոդվածի 5-րդ կետի համաձայն, ցեղասպան գործողություն է:
Քրդական gelawej.net կայքէջում հրապարակված «Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող երկու հիմնարար խնդիր» հոդվածում հայ երեխաների «փրկության» հարցին բռնի հանձնման տեսանկյունից է մոտենում հայտնի թուրք սոցիոլոգ Իսմայիլ Բեշիքչին: Նախքան հոդվածը մասնակի կրճատումներով ուշադրության ներկայացնելը, նշենք, որ Բեշիքչին քրդական հարցի հայտնի մասնագետ է, դրա մասին հրապարակավ առաջինն է արտահայտվել Թուրքիայում, ունի հարցին նվիրված 36 գրքեր, որոնցից 32-ն արգելվել են, իսկ ինքը դրանց պատճառով բանտարկվել է 17 տարի: Բեշիքչիի աշխատությունները թարգմանվել են գերմաներեն, իսպաներեն, արաբերեն, պարսկերեն, քրդերեն և ճապոներեն:
Ահա թե ինչ է գրում Իսմայիլ Բեշիքչին.
«Երբ օրակարգ է մտնում Հայոց ցեղասպանությունը, թուրք պատմաբաններն ասում են. «Տարիներ շարունակ արխիվներում ենք աշխատում: Ցեղասպանության իրողությունը հաստատող որևէ փաստաթղթի չենք հանդիպել: Աշխատել ենք վարչապետարանին, նախագահականին, Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովին առընթեր գործող արխիվներում… ՈՒսումնասիրել ենք բոլոր արխիվները, չենք հայտնաբերել գեթ մեկ փաստաթուղթ, որն ապացուցի ցեղասպանության փաստը: Հետևաբար ցեղասպանությունը ոչ այլ ինչ է, քան թուրքական պետությանը նեղը գցելու համար հակաթուրքերի հորինած սուտ…»:
Սա, ընդհանուր առմամբ, պետության և կառավարության տեսակետն է: Դրա հիմավորման համար մեծ ջանքեր են գործադրում թուրք պատմաբանները, մասնագետները, թուրքական մամուլը: Այդ ուղղությամբ է աշխատում նաև քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների զգալի մասը:
Այդպես են ուսումնասիրում 95-100 տարի առաջ հայերի, ասորիների հետ կատարված իրադարձությունները: Մինչդեռ միանգամայն հնարավոր է, որ ցեղասպանության, ինչպես նաև որոշում կայացնելու և այդ որոշումը իրագործելու գործընթացում կենտրոնական կառավարությունը շրջանների վարչական ղեկավարների հետ գաղտնի ժողովներ անցկացնի և սովորեցնի, թե վերջիններս ո՞ր իրավիճակում, ինչպես գործեն: Կարող են կոդավորված լինել նրանց հաղորդագրությունները: Գաղտնի ժողովների, կոդավորված հաղորդագրությունների մասին պահպանվել են բազմաթիվ վկայություններ:
Ավելին, որոշ մասնագետներ նշում են, որ «Իթթիհատ վե թերաքիի» կուսակցության առաջնորդներ Էնվեր, Թալեաթ և Ջեմալ փաշաները, նախքան Ստամբուլից հեռանալը որոշ փաստաթղթեր այրել են: Միաժամանակ ասվում է, որ «Ջաղալօղլուի (այս թաղում էր Բարձր Դուռը) բաղնիքներում օրերով փաստաթղթեր են վառել»: Որո՞նք էին այդ փաստաթղթերը և ի՞նչ էին իրենցից ներկայացնում: Հենց դա պետք է ուսումնասիրել: Չեմ կարծում, որ ճիշտ մոտեցում է Հայոց ցեղասպանության փաստը հաստատող վավերագրերի որոնումը արխիվներում:
Ի՞նչ է նշանակում «բազմաթիվ հայերի փրկել ենք» արտահայտությունը
Անցած տարիներին ընդգծվում էր միայն հայերի ցեղասպանությունը: Հիմա արդեն հայտնի է, որ Թուրքիայում ցեղասպանության են ենթարկվել նաև ասորիները, քաղդեացիները, Պոնտոսի հույներն ու եզդիները: Հենց այդ հարցում էլ, ինչպես թուրքերի, այնպես էլ քուրդերի մեջ, ընդունված է ասել. «Կարող են հայերը ենթարկված լինել բռնությունների, սակայն մենք բազմաթիվ հայերի պահել և փրկել ենք»: Հարկ է այս արտահայտությունը մի քիչ պրպտել:
Փրկվածներն ավելի շուտ երիտասարդ աղջիկներ են և փոքրիկ երեխաներ: Ինչպես քրդական, այնպես էլ թուրքական ընտանիքները նրանց մահմեդականացրել են և իրենց կարիքները հոգալու համար իբրև աղախին կամ ծառա են վերցրել: Որոշ երիտասարդ աղջիկներ մահմեդականություն ընդունելուց հետո նաև ամուսնացել են:
Սակայն ո’չ թուրքերի, ո’չ էլ քրդերի մեջ չկա մի երեխա, որին պահպանած լինեն հայ լինելու համար կամ ընտանիքի հարկի տակ ընդունեն հարգելով հայերի լեզվական, հոգևոր և մշակութային արժեքները: Չկա նաև փրկված գեթ մեկ հայ ընտանիք:
Օրինակ, երիտասարդ մի աղջկա աչքի առջև սպանում են հորը, մորը, պապիկին, եղբայրներին: Գեղեցիկ լինելու պատճառով նա փրկվում է սպանվելուց: Նրան պահում են, որ բռնաբարեն: Կարող է մահմեդականություն ընդունելուց հետո մեկ ուրիշ աղջիկ տանն իբրև աղախին ծառայի, նույնիսկ ամուսնանա հետագայում: Միևնույնն է, այս գործընթացը չի կարելի «փրկություն» անվանել: Դա սխալ է, որովհետև մարդու ներաշխարհն ու ֆիզիկական կառուցվածքը մեկ ամբողջականություն են: Ներաշխարհը ճնշելու միջոցով ֆիզիկական գոյության պահպանումը չի կարելի «փրկություն» անվանել: Ի վերջո, նրան պարտադրում են ուրանալ իր հավատքը, մահմեդականություն ընդունել, մոռանալ մայրենի լեզուն և թուրքանալ: Նրան օգտագործում են որպես հովիվ, ծառա կամ աղախին: Նա ստրկացվում է: Սա «փրկություն» համարելը ճիշտ չէ, ընդամենը կյանքի դաժան պայմաններին ճարահատյալ հաշտվել է: Հաշտվելու դեպքում, իմ խորին համոզմամբ, կյանքը հազիվ թե իմաստ ունենա: Թերևս Դերսիմի շրջանում է, որ հայերը, այն էլ որոշակի ժամանակով, կարողացել են պահպանել իրենց կրոնական և լեզվական ինքնությունը: Այսպիսի գոյատևում հնարավոր էր ալավիների շրջանում միայն: Սակայն չեմ կարծում, որ մահմեդականները (սուննի) հայերին այդ բանը թույլ տային: Նրանք հայերի մահմեդականացումը համարել են իրենց հիմնական առաջադանքը: Թուրքերի, քրդերի և հայերի հարաբերություններին անդրադառնալիս չպետք է աչքաթող անել փրկելու, պահպանելու այս հանգամանքը»:

Հակոբ ՉԱՔՐՅԱՆ
Աղբյուր` «Արարատ» ռազմավարագիտական կենտրոն

Մեկնաբանություններ