«Երևի փողը շատ է մեզ խեղդել, արժեքները փոխվել են»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է հեռուստալրագրող, «Նախաբեմ» կրթամշակութային ասոցիացիա ՀԿ-ի նախագահ, Անանիա Շիրակացու անվան ճեմարանի թատերական խմբի գեղարվեստական ղեկավար ԳԱՐԻԿ ՂԱԶԱՐՅԱՆԸ։

-Պարոն Ղազարյան, օրերս կայացավ հերթական` 12-րդ «Նռան հատիկ» հանրապետական մանկապատանեկան թատերական փառատոնը, որի մասին մեր թերթում արդեն գործընկերս` Արմինե Սարգսյանը, տպագրել է հրապարակում: Ի՞նչ ունեք ավելացնելու ասվածին:
-Ինչպես գիտեք, այս տարի առաջին անգամ մենք չորս անվանակարգում սահմանել էինք մրցանակներ: Ինչ-ինչ պատճառներով մրցանակները չհանձնվեցին բուն փառատոնի շրջանակներում, այդ արարողությունը տեղի կունենա մի փոքր ուշ: Նախորդ տարիներին ներկայացվել են այնպիսի թատերախաղեր, որոնց հեղինակները եղել են կամ ռեժիսորները, կամ ուսուցիչները: Այս տարի մենք որոշել էինք, որ պետք է ներկայացվեն տպագրված գրական ստեղծագործություններ: Անանիա Շիրակացու անվան ճեմարանի թատերախումբը ներկայացրեց Գրիգոր Տեր-Գրիգորյանի «Սոֆիկի սխալը» պիեսը: Խոստովանեմ, որ ինձ համար էլ անսպասելի էր այս ընտրությունը, բայց ոչ պատահական: Գրիգոր Տեր-Գրիգորյանը մաթեմատիկոս է եղել, իսկ Շիրակացու ճեմարանում ֆիզմաթ ուղղությամբ են կրթություն ստանում: Եվ այս հանգամանքը գուցե նույնպես դերակատարություն ունեցավ բեմադրության հաջողության հարցում: Երեխաներն ուղղակի փայլուն էին խաղում: Ի դեպ, մեր թատերախումբն արդեն երկրորդ անգամ դառնում է մոսկովյան «Կանաչ մոլորակ» միջազգային մրցույթի դափնեկիր: Առաջին անգամ այդ մրցանակին արժանացել ենք Զոշչենկոյի «Արիստոկրատուհին», «Տնտհաշվարկ» նովելների, երկրորդ անգամ` Օ’Հենրիի «Մոգերի ընծաները» և Շիրվանզադեի «Պատվի համար» ստեղծագործությունների բեմականացման համար: Այս տարի «Նռան հատիկին» մասնակցում էր 36 թատերախումբ: Մեր հիմնական նպատակն այն է, որ բեմից հնչի մաքուր հայերեն, երեխաները շփվեն լավ գրականության հետ, և մենք, ի վերջո, ձերբազատվենք հեռուստատեսային այն լեզվից, որն օրնիբուն լսում ենք: Թեև որքան տեսնում եմ, դրա վերջը չի երևում: Մեր նպատակը նաև ամեն տարի նորանոր խմբեր ներգրավելն է փառատոնի շրջանակներում: Այս տարի այդպիսիներից էին Նոր Գեղիի, Բալահովիտի, Գավառի և էլի մի քանի դպրոցական խմբերը: Կարևորն այն է, որ երեխաները կարողանում են իրենց շատ կիրթ պահել բեմում, նորմալ խոսել: Իհարկե, լինում են և վրիպումներ, բայց մենք հետագայում աշխատում ենք դրանց վրա, շտկում: Ընթացքում վարպետության դասեր ենք անցկացնում, մեր ռեժիսորներին ուղարկում ենք տարբեր մարզեր` թատերախմբերին խորհրդատվությամբ ապահովելու: Մասնակիցների թվում կան նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս գործող թատերախմբեր` Արցախից, Ջավախքից, Վրաստանից: Թբիլիսիի «ՁպՈՑՐՈսօ» խումբն այս տարի երկրորդ անգամ մասնակցեց «Նռան հատիկին»` հանդես գալով մնջախաղով: Փառատոնին մասնակցել են սփյուռքահայ թատերախմբեր Փարիզից, Բեյրութից, Պլովդիվից, Իրանից:
-Այսօր հատկապես աճող սերնդի վրա ուղղակի գրոհում են ժամանակակից տեխնոլոգիաները, ֆանտաստիկ հնարավորություններ ունեցող հեռախոսները, այփադները, միկրոչիպերը: Այս իրողությունը և թատրոնը, բեմը ինչպե՞ս են համադրվում իրար հետ:
-Բոլոր երեխաներն անխտիր սիրում են բեմը: Սրա վկայությունը հենց իմ դասերն են: Երբ ես սկսեցի Շիրակացու անվան ճեմարանում դասավանդել «Հռետորաբանություն» առարկան, դասի ընթացքում ամեն մի երեխայից պահանջում էի կարդալ իր գրած զեկուցումը: Դա նպաստում էր թե՛ գրավոր, թե՛ բանավոր խոսքի զարգացմանը: Հետո սկսեցինք խմբակային ներկայացումներ անել: Իհարկե, եթե խաղում ես, բեմադրություն ես անում, արդեն աղմուկ է լինում, բուն դասապրոցեսի կանոններից շեղվում ես: Բայց, այնուամենայնիվ, պրոցեսն ինքնին շատ հետաքրքիր էր թե՛ իրենց, թե՛ ինձ համար: Հետո հասկացանք, որ կա ցանկություն և անհրաժեշտություն` բեմ բարձրանալու: Սկսեցինք աշխատել բեմում: Յուրաքանչյուր երեխա ունի իր մեջ սեր բեմի, խաղի հանդեպ: Եվ արդեն իսկ դասի ժամանակ երեխաները խաղում են, դա էլ է յուրահատուկ թատրոն: Չեմ ուզում ասել, թե երեխաներն անկեղծ չեն, բայց խաղի պահ բոլորիս մեջ էլ կա` և՛ ուսուցչի, և՛ աշակերտի: Հիմա ճեմարանում նոր առարկա ենք անցնում` «Դրամատուրգիա»: Ես դասավանդում եմ այդ առարկան 7-րդ և 10-րդ դասարաններում: Պիտի ասեմ, որ ինձ զարմացնում է, թե ինչպես են այդ երեխաներն զգում կերպարը: Միշտ էլ կարծել եմ, որ ֆիզիկներն ու մաթեմատիկներն ավելի խոր են զգում թատրոնը, թատերական արվեստը: Եվ օր օրի ավելի եմ համոզվում դրանում: Այնպես որ, ինչքան էլ համակարգչով տարվեն, դրանից չի տուժի թատրոնի նկատմամբ սերը:
-12 տարվա պատմություն ունի փառատոնը, ուրեմն առաջին տարիների մասնակիցներն արդեն հասուն մարդիկ են: Կա՞ն նրանց մեջ այնպիսիք, որ թատրոնը դարձրել են իրենց համար մասնագիտություն, ծառայում են բեմին:
-Իհարկե, ստույգ տվյալներ հիմա չեմ կարող ներկայացնել: Բայց գիտեմ, որ նրանցից ոմանք թատերական կրթություն են ստացել, ոմանք արդեն աշխատում են թատրոններում, իսկ «Մետրո» թատրոնի ստուդիայից մոտ յոթ հոգի այս տարի ընդունվել է թատերական ինստիտուտ:
-Ովքե՞ր են գնահատում «Նռան հատիկ» փառատոնի ներկայացումները:
-Ինչպես ասացի, մենք դատողներ, գնահատողներ, այդ բառի խիստ իմաստով, չունենք: Ավ. Իսահակյանի անվան գրադարանի տնօրեն Հասմիկ Կարապետյանը կազմկոմիտեի նախագահն է: Մենք բոլոր մասնակիցներին հանձնում ենք «Թռիչք» արձանիկը և շնորհագրեր: Իսկ գնահատողը հենց իրենք` երեխաներն են, հանդիսատեսը: Գնահատականներն այն ծափերն են, որ հնչում են դահլիճում, այն լռությունն ու ուշադրությունն են, որով հետևում են ներկայացումներին:
-Դուք թատրոնն ու մանկավարժությունը համադրում եք Ձեր պրակտիկայում: Հե՞շտ է տրվում այդ համադրությունը:
-Ընդհանրապես մանկավարժությունն էլ ինչ-որ տեղ թատրոն է, դերասանություն: Երբ ես աշխատում էի դրամատիկական թատրոնում, հեռուստատեսությունում, բեմից կամ հեռուստաներկայացման տեսագրությունից դուրս գալիս ունենում էի նույն այն զգացողությունները, ինչ հիմա ունեմ դասից դուրս գալիս: Դասից դուրս եկար, կարծես թե ավարտեցիր մի ներկայացում ու պիտի պատրաստվես հաջորդին: Այդ երկու մասնագիտությունները շատ մոտ են: Ինձ թվում է, որ լավ մանկավարժը պիտի դերասան լինի` լավ առումով, պիտի կարողանա ձգել սաներին դեպի իր անձը, որպեսզի դասը տաղտկալի, տխուր չլինի: Պիտի կարողանա «շահել» երեխաներին, շատ ճկուն լինել, ինչպես շնորհալի դերասանները:
-Մեր օրերում շատ պահանջված, մոդայիկ են շոուները, կատակերգական ժանրի տարատեսակ դրսևորումները: Դուք Ձեր գործունեությունը բեմում սկսել եք հենց այդ ժանրում, և, ի հեճուկս այսօրվա պահանջարկի, հեռացել եք դրանից ու գնացել դեպի դրամատուրգիա, մանկավարժություն: Ինչպե՞ս դա բացատրել:
-Գալիս է մի տարիք, երբ պարոդիա անելն արդեն դառնում է անլուրջ մի բան, իմ կարծիքով: Երիտասարդ տարիներին ես բավական լավ պարոդիստ էի: Ոչ միայն հեռուստատեսությամբ, այլև տարբեր բեմերից հնչել են իմ դասական պարոդիաները: Երբ այսօր տեսնում եմ, որ տարիքով մարդը պարոդիա է անում, ինձ` որպես հանդիսատեսի, դա դուր չի գալիս: Այդ իսկ պատճառով ես դրանով չեմ զբաղվում: Երբ փակվեց իմ հեղինակային հեռուստահաղորդումը` «Օթյակը», զգացի, որ անգամ հեռուստահաղորդում այլևս չեմ ուզում անել: Երևի թե բավարարվածության զգացումից է դա: Իհարկե, 90-ական թվականներից ես մտա մանկավարժության ոլորտ, մի բան, որ ինձ համար շատ անսպասելի էր: Բայց հիմա զգում եմ, որ երեխաների հետ աշխատելն ավելի հետաքրքիր է, քան պրոֆեսիոնալների: Երեխաներն ավելի անկեղծ են, իսկ անկեղծությունն այսօրվա իրականության մեջ շատ քիչ է: Մանկավարժը երբեք չպիտի մոռանա, որ ինքն էլ աշակերտ է եղել մի ժամանակ: Եթե մոռանում ես, օրդ, դասդ տապալվում են: Եթե սկսես նյարդայնանալ, դասդ չի ստացվի:
-2009-ին լույս տեսած Ձեր` «Միացրե՛ք 13-րդ ալիքը» գիրքը, այնուամենայնիվ, նվիրված էր եթերային կյանքին:
-Գիրքը նվիրված էր իմ առաջին եթերի 40-ամյակին: Ես ինձ նվեր արեցի այդ հոբելյանի առթիվ: Ես եկա հեռուստատեսություն այն ժամանակաշրջանում, որը հետագայում կոչեցին «լճացման տարիներ»: 1970-90-ականներն էին: Ինձ թվում է, որ այդ ժամանակաշրջանը հեռուստատեսության ոսկե դարն էր: Ես 11 տարի մանրապատումների թատրոնի բաժնի վարիչն էի հեռուստաթատրոնում: Ամեն երկուշաբթի մեծածավալ ներկայացումներ եթեր հեռարձակելուց բացի, մենք բեմադրում էինք նաև մանրապատումներ` Շիրվանզադեի, Նար-Դոսի, Վամպիլովի, Շուկշինի, Չեխովի, Օ’Հենրիի, ժամանակակիցներից` Սերո Խանզադյանի, Ռուբեն Հովսեփյանի, Վահե Պողոսյանի, Ռուբեն Մարուխյանի, այլոց գործերը: Այնպիսի խաղացանկ էր ընտրված, որը դաստիարակում էր սեր դեպի դասական, բարձրաժեք գրականություն: Կար լավ գրականություն, լավ ռեժիսուրա: Քանի՜-քանի երիտասարդ ռեժիսոր է եկել հեռուստատեսություն և այդտեղ սկսել իր մասնագիտական կարիերան: ՈՒ դա կոչվում էր «լճացման» ժամանակաշրջան: Չեմ կարծում, որ հիմա հեռուստատեսությունը նման լայն հնարավորություն է տալիս որևէ մեկին: Սա ավագ սերնդի ժխտողական տեսակետ չէ` ուղղված երիտասարդ սերնդին: Այն, ինչ տեսնում ենք այսօր եթերում, բավական ապաշնորհ է: Այսօրվա եթերում կա մի ընդհանուր փնթիություն, անճաշակ փնթիություն: Սա պայմանավորված է առաջին հերթին նրանով, որ չկան մասնագետներ: Երբ իմ սերունդը 70-ականների սկզբին եկավ հեռուստատեսություն, այնտեղ դեռ աշխատում էին հեռուստատեսության հիմնադիրները, ու մենք նրանցից շատ բան սովորեցինք: 1999-ին լուծարվեց «Նորք» հեռուստաընկերությունը, որի աշխատակիցն էի ես: Հետո եկան նորերը, որոնք ումի՞ց պիտի սովորեին: Երևի թե` իմ սերնդակիցներից: Բայց մենք արդեն չկայինք, հեռուստատեսությունում չէինք: ՈՒ այդ մարդիկ ո՛չ ինչ-որ բան գիտեին, ո՛չ էլ ուզում էին իմանալ: Ինձ թվում է, որ այսօր հեռուստատեսությունում խմբագիր չկա: Անընդհատ սխալների ես հանդիպում ոչ միայն եթերային խոսքում, այլև վազող տողերում: Տեքստն ուղղող խմբագիր չկա: Մեր ժամանակ հեղինակը տեքստը ներկայացնում էր խմբագրին, ապա այն նայում էին ավագ խմբագիրը, գլխավոր խմբագիրը, վերջում էլ` «ցենզորը»: Չնայած մենք արդեն այնքան հմտացած էինք, ի սկզբանե գիտեինք, թե ինչ կարելի է գրել, ինչ` ոչ: Իհարկե, երբեմն ինքդ քեզ դեմ էիր գնում, բայց գիտեիր, որ դա արվում է պետական պահանջի, թույլատրելի չափանիշների թելադրանքով: Այսօր իբր խոսքի ազատություն է, բայց իրականում ոչ թե խոսքի, այլ գռեհիկ խոսքի ազատություն է: Ինչպե՞ս կարելի է եթերում գռեհկություն անել և անունը դնել հումոր: Ի՞նչ անուն տալ այն երևույթին, որ ռաբիսը մտել է հեռուստատեսություն և դուրս չի գալիս: Մեր ժամանակ էլ կար ռաբիս, այդ քաղաքային ռոմանս կոչվածը, որն ուներ իր վարպետները: Բայց նրանք, բարեբախտաբար, պետական եթեր չէին մտնում, նրանց տեղը հարսանիքներն էին, տխուր առիթները, ռեստորանները: ՈՒ ցավով պիտի խոստովանեմ, որ եթե այսօր այն ժամանակվա ռաբիսները ելույթ ունենային, շատ ավելի բարձր մակարդակ կապահովեին, քան մերօրյա «աստղերը»: Այսօր «ճ կլասի» յուրաքանչյուր երգիչ մտնում է եթեր, անունը դնում են «աստղ», և այդ «աստղը» հավաքում է բավական մեծ լսարան: ՈՒ տեսնում ես եթերում հաղորդումներ, երբ ստուդիայում նստած են շատ խելացի մարդիկ, մարդիկ, ովքեր ունեն բարձր ամբիցիաներ, ինտելիգենտի, ինտելեկտուալի համարում, ու ծիծաղում են այնպիսի բաների վրա, որոնք ուղղակի գռեհկության դրսևորումներ են:
-Վերջին շրջանում մեր թատրոններում նկատում եմ վերադարձ դեպի դասական գրականություն` Շիրվանզադե, Սունդուկյան: Ինձ համար հաճելի բացահայտում էին Մնջախաղի թատրոնի բեմադրած «Գիրք ծաղկանցը»` ըստ Դերենիկ Դեմիրճյանի, Պարոնյանի թատրոնի «Նապոլեոն Կորկոտյանը»: Սա պայմանավորված է ժամանակակից լավ պիեսներ չունենալո՞վ, թե՞ մենք, անկախ ամեն ինչից, սկսել ենք գիտակցել դասական արվեստի արժեքն ու փորձում ենք ինքներս մեզ վերագտնել այդ արժեքների մեջ:
-Դասականը միշտ պետք է լինի: Առանց դասականի, ես, համենայն դեպս, չեմ պատկերացնում իմ կյանքը: Իհարկե, երբեմն որոշ արվեստագետներ հասնում են ծայրահեղության` «նորամուծություններ» անելով դասականի մեջ: Բայց ամեն դեպքում լավ է, որ հիմքը դասական է: Խորհրդային տարիներին կային խոսակցություններ, թե իբր Դերենիկ Դեմիրճյանի «Քաջ Նազարն» արգելված է բեմադրել: Հիմա էլ հո արգելված չէ՞, ինչո՞ւ չեն բեմադրում: ՈՒրեմն հիմա էլ կան մարդիկ, որոնց այդ պիեսը դուր չի գալիս, որովհետև այսօր, իրոք, քաջնազարների ժամանակն է: Տեսեք, թե ինչքան հեռատես է եղել այդ մարդը: Դասականի արժեքը ո՞րն է. որ բոլոր ժամանակաշրջաններում այն հնչում է:
-Այսօր մեր իրականությունը համահո՞ւնչ է դասական արժեքներին:
-Այսօրվա մեր կուլտուրան շատ է կաղում: Թե՛ Երևանն է փոխվել, կեղտոտվել, թե՛ շինություններն են դատարկ, կարծես դամբարան լինեն: Հյուսիսային պողոտայով երեկոյան անցնելիս պատուհաններում համարյա թե լույս չես տեսնում: Իսկ մեր երիտասարդության Երևանը շատ գունավոր քաղաք էր: Անընդհատ ասվում է, թե խորհրդային տարիներին բռնատիրություն էր, բայց մենք շատ ազատ ենք եղել: Միգուցե Բրյուսովի անվան ինստիտուտը, որտեղ ես սովորել եմ, այն օազիսն էր, որտեղ կար այդ ազատությունը: Եվ երբ այսօր քննադատում են խորհրդային երկիրը, ես, որ երբեք կուսակցական չեմ եղել ու չեմ էլ ընդունում այդ արժեքները, համոզված եմ, որ այն ժամանակ յուրաքանչյուրը սրտացավությամբ էր վերաբերվում այս երկրին: Ես սովորել եմ ռուսական թեքումով դպրոցում, ապա` ինստիտուտում: Բայց մեծացել եմ իմ կարսեցի տատի պատմություններով, հորս` Աշոտ Ղազարյանի հիշողություններով, որոնք տպագրված են նրա` «Դեպի փրկություն» գրքում: ՈՒ ես այն կարծիքին եմ, որ ռուսական կրթություն ստացած հայերն ավելի հայ են:
-Դուք շատ ընդդիմախոսներ կունենաք այս հարցում: Նրանցից մեկն էլ կլինեմ ես` իմ հայկական կրթությամբ:
-Գուցե: Բայց ես համարում եմ, որ խորհրդային տարիները մեծ դեր խաղացին հայ ժողովրդի կյանքում: Հիմա ազատություն է, անկախություն, բայց դա մարդիկ հասկանում են այսպես. ե՛ս եմ, ինձնից դուրս չկա ոչինչ: Իհարկե, լավ է, որ բոլորս անհատներ ենք, բայց մենք երբեք հաշվի չենք նստում հարևանի, գործընկերոջ հետ: Սա երևի թե ամենամեծ թերությունն է, ու այդ թերությունն աստիճանաբար մեր մեջ խորանում է: Փողոցում միշտ այն զգացողությունն եմ ունենում, թե մեր մեքենաները դուրս են եկել ռազմական շքերթի: Այդքան էլ վթարներ, մարդկային զոհեր են լինում խաղաղ պայմաններում, ոչ մեկի վրա չի ազդում: Ինձ թվում է, որ մենք պիտի ներքին դիսցիպլինա ունենանք, որն ամենուր է բացակայում: Խորհրդային տարիներին մարդիկ դեպի բարձր պաշտոնը գնում էին աստիճանաբար` հղկվելով, փորձ ձեռք բերելով, մասնագիտանալով: Այսօր շատ պատահական մարդը կարող է ընտրվել պատգամավոր, դառնալ նախարար: Հաշվի չեն առնվում ո՛չ մարդկային որակները, ո՛չ կրթական ցենզը: Երևի փողը շատ է մեզ խեղդել, արժեքները փոխվել են: Սա շատ վատ բան է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ