Ազնի՞վ էր արդյոք Ֆրանց Վերֆելը

Գուրգեն Յանիկյանի բանտային հուշագրությունում աղմկոտ բացահայտումները շատ են: Այս մեկն այսօր այլևս անհնար է ապացուցել, բայց պետք է իմանալ՝ գոնե մեր անհայտ հայրենակցի հիշատակի համար: Մանավանդ, որ խոսքը Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված՝ աշխարհում թերևս ամենահայտնի գրական երկի մասին է:

«Արձակուրդս անցկացնում էի Երուսաղեմում, ապրում էի «Քինգ Դավիդ» հյուրանոցում ու հաճելի ժամանակ անցկացնում: Մի օր ինձ տեսության եկավ լղար, տանջված դեմքով, բավականին զարգացած մի հայ վարժապետ-սարկավագ: 45 տարիների հեռուներից անունը մոռացել եմ, բայց իմ թղթերում պահպանվող մի գրության մեջ կա նրա անունն ու կարճ կենսագրությունը:

Մասնակցել էր Մուսա Դաղի հերոսամարտին և հետագայում գրել այդ գիրքը: Գիտակցելով, որ իր անունով հրատարակված գիրքը չպիտի արժանանա պետք եղած ուշադրության, նա կապվում է գերմանացի հայտնի գրողի հետ և ինքը թարգմանելով հայերենից գերմաներեն (որին լիովին տիրապետում էր), առաջարկում է, որ նա հրատարակի այն Գերմանիայում: Գիրքը հրատարակվում է և մեծ աղմուկ հանում աշխարհում: Մինչև այսօր էլ այդպես է:

Եկել էր ինձ տեսնելու Պարսկաստանի մի ինչ-որ բարեկամի խորհրդով՝ թե ի՞նչ ընթացք բռնի: Այդ հայտնի գերմանացի գրողը խոստացել էր իրական հեղինակին լավ վարձատրել, բայց չէր կատարել իր խոստումը, և մի փոքր գումար տալով ցանկացել էր հաշիվը փակել:

Ի՞նչ խորհուրդ կարող էի ես տալ. ո՛չ պայմանագիր գոյություն ուներ, ո՛չ ստորագրություն: Ճիշտ է, այդ խաբված հեղինակի մոտ կային իր ձեռքով գրված գերմաներենի պատճենը և հայերենն էլ, բայց չկար հնարավորություն փաստելու, որ հրապարակ ելածը իր գրածն է, և իր մոտ եղածը հրապարակվածի թարգմանությունը չէ: Հեղինակի վրդովված ինքնասիրությունը և աշխարհին իր անհայտ լինելը չէին կարող անժխտելի փաստ համարվել, երբ իր դիմաց ուներ հայտնի անուն և դրամ ունեցող մի գերմանացի, կարծեմ ծագումով հրեա, հեղինակ, որի խիղճը հանգիստ էր, որովհետև մի չնչին գումար վճարելով՝ կարծում էր, թե իր պարտքը կատարել է: Ամեն ընթերցողի համար պարզ է, որ օրակարգով այդպիսի մանրամասնություններ կարող էր գրել միայն այնպիսի մեկը, որը մասնակցել էր Մուսա Դաղի հերոսամարտին: Բացի դրանից, գրելու ոճը և ձևը բոլորովին տարբեր էին անխիղճ գերմանացու մյուս գրվածքներից: Խոստացա, որ եթե կարիքը լինի ես պատրաստ եմ հրապարակ գալ որպես վկա և պատմել իր այցելության նպատակի մասին: Ես պակաս հուզված չէի, քան այդ թալանվածը, որը նույնիսկ չէր կամենում ինձնից օգնություն ընդունել, ինչը չնչին էր՝ համեմատած իր կորցրածի հետ:

1946 թվին, երբ արդեն հաստատվել էինք Ամերիկայում, մեր դրացի ու հայրենակից պրն Արշակ Տիգրանյանը Բևերլի Հիլզի իր բնակարանում մի ճաշկերույթ էր կազմակերպել, որտեղ հրավիրյալների թվում էինք նաև ես և կինս, իմ բարեկամ փաստաբան Ֆերոյանն իր կնոջ հետ, ու գերմանացի հեղինակի կինը: Ամուսինն արդեն մեռել էր:

«Մուսա Դաղի» նկարահանման իրավունքը 30 հազար դոլարով արդեն վաճառված էր Մ.Գ.Մ. (ըստ երևույթին խոսքը հոլիվուդյան Մետրո Գոլդուին Մայեր ընկերության մասին է- Կ.Վ.) շարժանկարի ընկերությանը:

Փաստաբան Ֆերոյանը արդեն գիտեր պատմությունը: Ես քաղաքավարի, որքան կարող էի դիվանագիտական ձևեր բանեցնելով, սկսեցի զրուցել տիկնոջ հետ՝ կամաց-կամաց հրապարակ հանելով իմ ունեցած տեղեկությունները: Տիկինը չզարմացավ և ընդունեց, որ իր ամուսինն այդ գիրքը գրելու նպատակով կապվել էր մի քանի հայերի հետ՝ մանրամասնությունների համար, և լիովին վճարել էր նրանց տված տեղեկությունների դիմաց:

Մինչև այսօր էլ ես համոզված եմ, որ կան անհատներ, որոնք կարող են փաստել, որ «Մուսա Դաղի» հեղինակը այդ գերմանացին չէ, այլ այն հայ լղար ու գունատ վարժապետ-սարկավագը, որը եկել էր ինձ տեսության: Իմացողները ինչու՞ հրապարակ չեն գալիս, որ հեղինակության դափնե պսակը գրավի իր արժանի տեղը, և եթե նույնիսկ գրողը ողջ չէ, գոնե հետմահու ստանա իր արժանի գնահատականը որպես հեղինակ՝ պատմության համար, և հասույթն էլ ուղղվի նրա հարազատներին...»:

Գուրգեն ՅԱՆԻԿՅԱՆ

Կարո ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ ՖԲ էջից

Մեկնաբանություններ