Դե­րա­սան­նե­րին կգ­նա­հա­տի պատ­մու­թ­յու­նը, բայց մենք հայ­րե­նիք ենք կորց­նում

Եվ հենց ազն­վու­թյան պա­կա­սը, քա­նի դեռ այն առ­կա է, հան­դի­սա­նա­լու, լի­նե­լու և մնա­լու է մեր հա­մազ­գա­յին խն­դիր­նե­րի լուծ­ման ճա­նա­պար­հին ա­ռա­ջին և հիմ­նա­կան խո­չըն­դո­տը:
Կր­թա­կան նոր չա­փո­րո­շիչ­նե­րի հետ կապ­ված վեր­ջին բարձ­րա­ձայ­նում­նե­րը մե­ծավ մա­սամբ վե­րա­բե­րում են «Հայ ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թյուն» ա­ռար­կա­յի` այլ ա­ռար­կա­նե­րի մեջ տար­րա­լու­ծե­լու կա­ռա­վա­րու­թյան մտադ­րու­թյա­նը: Սա­կայն այս բարձ­րա­ձայ­նում­նե­րի մեջ պա­կա­սում է ազն­վու­թյու­նը բո­լոր շա­հագր­գիռ կող­մե­րի մոտ: Եվ հենց ազն­վու­թյան պա­կա­սը, քա­նի դեռ այն առ­կա է, հան­դի­սա­նա­լու, լի­նե­լու և մնա­լու է մեր հա­մազ­գա­յին խն­դիր­նե­րի լուծ­ման ճա­նա­պար­հին ա­ռա­ջին և հիմ­նա­կան խո­չըն­դո­տը: Որ­պես «ներ­սի մարդ» և հայ­րե­նի­քիս սր­տա­ցավ ու մտա­հոգ զա­վակ` ինքս ու­նեմ իմ դի­տար­կում­ներն այս առն­չու­թյամբ: Այն, ինչ պի­տի ա­սեմ, ան­դաս­տիա­րակ տո­նով հն­չեց­ված «դու՞ ստեղ ինչ ես ա­նում» կար­գի հար­ցադ­րում­ներ չեն կամ որևէ մե­կին հաս­ցեագր­ված մե­ղադ­րանք­ներ, այլ խո­րա­պես մտա­հոգ մար­դու մտա­տան­ջու­թյուն­ներ: Ո­րով­հետև, ե­թե ու­զում ենք, շատ չեմ ա­սում, մինչև Տի­րոջ երկ­րորդ գա­լուս­տը իբրև ազգ գո­յատևել, պետք է ազն­վո­րեն մտա­հոգ­վենք:

Նախ` այն, որ այս ա­ռար­կա­յի` կր­թա­կան ո­լոր­տում ներ­դր­ման և դա­սա­վանդ­ման վերջ­նար­դյուն­քին նպա­տա­կաուղղ­ված քայ­լե­րը ե­ղել են թե­րի և ոչ հետևո­ղա­կան: Ե­թե Հայ ե­կե­ղե­ցին նա­խա­ձեռ­նողն էր, և պե­տու­թյու­նը այդ­քան շա­հագր­գիռ էր, ին­չու՞ է ի սկզ­բա­նե ա­ռար­կա­յին հա­տկաց­վել շա­բա­թա­կան միայն մեկ դա­սա­ժամ, ին­չը շատ քիչ է, ե­թե ու­զում ենք պատ­շաճ ար­դյունք ու­նե­նալ, և ին­չու՞ է Ե­կե­ղե­ցին գո­հա­ցել այդ հատ­կա­ցու­մով: Ե­թե սկզ­բում 3-4 ժամ հատ­կաց­ված լի­ներ, հի­մա բո­լո­րը հա­նեին այդ բուծ­ված­նե­րը (գու­շա­կեք`ու՞մ կող­մից), կա­րե­լի էր բո­ղո­քը ար­դա­րաց­ված հա­մա­րել:
Երբ ես պրակ­տի­կանտ էի (նե­րե­ցեք պա­տա­հող օ­տա­րա­հունչ բա­ռե­րի հա­մար), ա­ռար­կան դա­սա­վան­դում էին հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ված ու­սու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնք զուրկ էին աստ­վա­ծա­բա­նա­կան, դա­վա­նա­բա­նա­կան խոր ըն­կա­լում­նե­րից և ան­գամ չգի­տեին, որ ի­րենց դա­սա­րա­նում կան ա­ղան­դա­վո­րա­կան խմ­բակ­ներ հա­ճա­խող ե­րե­խա­ներ` կար­ծե­լով, որ նրանք կի­րակ­նօ­րյա են հա­ճա­խում (ի մի­ջի այ­լոց և ցավ ի սիրտ նկա­տեմ, որ ա­ռայ­սօր ա­ռա­ջին քրիս­տո­նեա­կան պե­տու­թյուն հոր­ջորջ­վող Հա­յաս­տա­նում շատ բնա­կա­վայ­րեր ար­հես­տա­կա­նո­րեն զուրկ են կի­րակ­նօ­րյա­նե­րից, փո­խա­րե­նը ծաղ­կում են ա­ղանդ­նե­րը, երևի Սո­րոսն է մե­ղա­վոր): Ե­թե ա­ռար­կան ի սկզ­բա­նե ներ­դր­վել է իբրև զուտ աշ­խար­հիկ կրո­նա­գի­տա­կան ա­ռար­կա, ա­պա ես այդ մի­տու­մը ինք­նան­պա­տակ եմ գտ­նում, իսկ ե­թե են­թադ­րել է կրո­նա­կան ու հոգևոր գոր­ծա­ռույթ, ա­պա ա­շա­կեր­տի հոգևոր-կրո­նա­կան շր­ջա­պա­տը, ստա­ցած ին­ֆոր­մա­ցիան պետք էր վե­րահս­կե­լի պա­հել:

Երբ իմ ե­րե­խան էր սո­վո­րում դպ­րո­ցում, ՀԵՊ ա­ռար­կան դա­սա­վան­դում էին հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա­նե­րի վե­րա­պատ­րաստ­ված ու­սու­ցիչ­նե­րը (2003-2004 թթ. մինչև 2016-2017 թթ. ո­չինչ չէր փոխ­վել), և ե­րե­խա­յի հար­ցին, թե` ի՞նչ կլի­ներ, ե­թե Ա­դա­մը մեղք չգոր­ծեր, և մար­դիկ դրախ­տից չվ­տար­վեին, նրա ու­սուց­չու­հին կաս­կած էր հայտ­նել, թե Աստ­ված դժ­վար թե կա­րո­ղա­նար բո­լոր մարդ­կանց դրախ­տում տե­ղա­վո­րել: Ե­թե կան այս­պի­սի հար­ցադ­րում­ներ ա­նող ե­րե­խա­ներ, պետք է լի­նեն նաև այդ հար­ցե­րին հա­մար­ժեք պա­տաս­խան ու­նե­ցող ու­սու­ցիչ­ներ: Ի­հար­կե, կան նաև բա­վա­կա­նին լավ ու­սու­ցիչ­ներ, բայց նկա­տի առ­նե­լով խնդ­րի շուրջ առ­կա մտա­հո­գու­թյու­նը, են­թադր­վում է, որ ոչ թե պետք է լի­նեն նաև, այլ լի­նեն միա՛յն պատ­շաճ մա­կար­դակ ու­նե­ցող մաս­նա­գետ­ներ:
Այն, որ մինչև իշ­խա­նա­փո­խու­թյու­նը ա­ռար­կա­յի դա­սա­ժա­մե­րը հըն­թացս չեն ա­վե­լաց­վել, մաս­նա­գի­տաց­ված ու­սու­ցիչ­նե­րի առ­կա­յու­թյու­նը չի ա­պա­հով­վել, կա­րե­լի՞ է ո­րա­կել որ­պես պե­տու­թյուն-ե­կե­ղե­ցի «հան­ցա­վոր հա­մա­ձայ­նու­թյուն» այն ա­ռու­մով, որ գու­ցե ինչ-ինչ ճն­շում­նե­րի տակ ո­րո­շա­կի զի­ջում­ներ են ար­վել, կամ շատ ա­վե­լի լավ ծրագ­րեր են կա­սեց­վել: Ինչևէ: Ա­մեն մեկն իր թե­րա­ցում­նե­րի չա­փը թող ին­քը ո­րո­շի:
Այն, որ այ­սօր Հա­յաս­տա­նը փաս­տա­ցի ղե­կա­վա­րում է հայտ­նի հա­յա­տյաց զանգ­վա­ծը, ար­դեն ոչ թե ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թյան սպառ­նա­լիք է, այլ սպի­տակ, մա­քուր սպանդ: Մինչ­դեռ այս մա­րիան­նյան խայ­տա­ռակ դո­շե­րը բաց հա­սա­րա­կու­թյան մուտ­քը, բու­ծու­մը և առ­կա­յու­թյու­նը մեր պե­տու­թյան մեջ և գո­յու­թյան փաստն առ­հա­սա­րակ ար­դեն իսկ սպառ­նա­լիք էին մեր ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րին։

2013 թ. այս «հա­սա­րա­կա­կան» հա­յա­տյաց կոն­տեն­տի` «Բաց հա­սա­րա­կու­թյան հիմ­նադ­րամ­ներ - Հա­յաս­տա­նի ամ­բող­ջա­կան ֆի­նան­սա­կան օ­ժան­դա­կու­թյան շնոր­հիվ՝ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան կր­թա­թո­շակ­ներ նա­խա­ձեռ­նու­թյան ծրագ­րի շր­ջա­նակ­նե­րում, դրա­մաշ­նորհ N 18162» «հնա­րա­վոր է դար­ձել Սույն հե­տա­զո­տու­թյու­նը «ՀԵՊ դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րի բո­վան­դա­կա­յին վեր­լու­ծու­թյունն ու դրանց ազ­դե­ցու­թյու­նը ե­րի­տա­սարդ սերն­դի վրա» (ո­րը «Դա­սագր­քե­րի բո­վան­դա­կու­թյու­նը և դրանց կրո­նա­գի­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը, Թո­լե­դո­յի սկզ­բունք­ներն ու Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թյան դա­սագր­քե­րը, Դա­սագր­քե­րի ազ­դե­ցու­թյու­նը ա­շա­կերտ­նե­րի հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյան մա­կար­դա­կի վրա» վեր­նագ­րե­րով թե­մա­ներ պա­րու­նա­կող, բա­վա­կա­նին ագ­րե­սիվ, հա­կա­սա­կան, կա­մա­յա­կան, օ­բյեկ­տի­վու­թյան նշույ­լից զուրկ, հա­կաազ­գա­յին քն­նա­դա­տա­կան «վեր­լու­ծու­թյուն» է)։ Հի­մա վի­րու՞սն է մե­ղա­վոր, թե՞ նրա ա­ռաջ օր­գա­նիզ­մի դռ­նե­րը չրաղ­վան ա­րած չք­մե­ղա­ցող կամ ան­մեղ­սու­նակ ձևա­ցող ի­մու­նի­տե­տը, որ 2013-ից ի վեր ո­րոճ­վում է մեր մաշ­կի գույ­նը փո­խե­լու դի­վա­կան ծրա­գի­րը, և գտն­վում ենք հա­մազ­գա­յին պա­ճու­ճա­պա­տան­քի վե­րած­վե­լու սպառ­նա­լի­քի տակ: Այս տար­րե­րը բու­ծող, նրանց բե­րա­նում լե­զու դնող, նրանց ձեռ­քե­րին ա­զա­տու­թյուն և գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րին ար­քու­թյուն տվող­նե­րը ար­դա­րա­ցում չու­նեն: Շար­քա­յին ծնող­նե­րը դեռ լռում են: ՈՒ՞ր են գո­նե այն ծնող­նե­րը, ով­քեր ի­րենց ե­րե­խա­նե­րի տուն մտ­նե­լուն պես ոչ թե հարց­րել են (նրանք չեն էլ հարց­նե­լու) «ի՞նչ ես սո­վո­րել», այլ` «ի՞նչ ես ստա­ցել», ո­րով­հետև, ըստ նոր չա­փո­րոշ­չի, գնա­հատ­ման հա­մա­կարգ էլ չի լի­նե­լու` նրանց հա­մար զրո­յաց­նե­լով սո­վո­րե­լու ի­մաս­տը և նպա­տա­կը:

«Իմ թշ­նա­մին ինձ իմ թույլ տեղն է ցույց տա­լիս, իմ թշ­նա­մին ինձ կռ­վել է սո­վո­րեց­նում»,- ա­սում է ժո­ղովր­դա­կան ի­մաս­տու­թյու­նը, և, ու­նե­նա­լով այդ­պի­սի մի «բա­րյա­ցա­կամ ու սր­տա­ցավ» թշ­նա­մի, մենք ո­չինչ չենք ձեռ­նար­կել, մենք զեն­քեր չենք կռել, մենք ձեռ­նա­ծալ հո­րան­ջել ենք, նրանք ձեռ­քե­րը քշ­տած աշ­խա­տել են: Մենք միայն դի­տոր­դի և ա­խու­վախ ա­նո­ղի կրա­վո­րա­կան դե­րում ենք. հայ մար­դու գի­տակ­ցու­թյան ու ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյան նշա­ձո­ղը ոչ մի մմ-ով չենք բարձ­րաց­րել, փո­խա­րե­նը նրա գլ­խի տակ փա­փուկ բարձ ենք դրել… Այս խայ­տա­ռակ փաս­տա­թուղ­թը շռն­դա­լից ապ­տակ է մեր բո­լոր տե­սա­կա­նո­րեն են­թադ­րե­լի ու հնա­րա­վոր ե­րես­նե­րին ու դեմ­քե­րին…ող­ջու­նեք, թե լռու­թյան մատ­նեք, միևնույն գործն եք ա­նում… Ար­դեն իսկ շատ ուշ է, բայց ան­դառ­նա­լի պրո­ցես­ներ դեռ չեն ե­ղել, դեռ կա­րե­լի է ա­մեն ինչ շտ­կել` գի­տակ­ցե­լով, ըն­դու­նե­լով ու ամ­րաց­նե­լով մեր թույլ կող­մե­րը:
Այդ Թո­լե­դո­յի ե­ղած-չե­ղած սկզ­բունք­նե­րին չենք էլ անդ­րա­դառ­նա, այլ միայն բե­րենք հե­տա­զո­տու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րում դա­սագր­քե­րի բո­վան­դա­կա­յին վեր­լու­ծու­թյու­նից հատ­ված­ներ` նյու­թը ա­ռա­վել չծան­րա­բեռ­նե­լու մտադ­րու­թյամբ միայն մաս­նա­կիո­րեն վեր­լու­ծե­լով: Ամ­բող­ջը ինք­նու­րույն կար­դալ ու վեր­լու­ծել կա­րող է յու­րա­քան­չյուր շա­հագր­գիռ անձ: Եվ այս­պես.
Դա­սագր­քերն ըն­թեր­ցե­լիս ու վեր­լու­ծե­լիս ա­ռա­ջին տպա­վո­րու­թյունն այն­պի­սին է, որ դրանց բո­վան­դա­կու­թյունն ան­հար­կի ուռ­ճաց­վել է ու դրա­նով փորձ է կա­տար­վել դա­սա­վանդ­ման են­թա­կա նյու­թը բա­ժա­նել դա­սա­վանդ­ման տա­րի­նե­րի վրա:

-ՈՒ­սում­նա­սի­րու­թյան հե­ղի­նակ­նե­րը, ըստ էու­թյան, ըն­թեր­ցել են միայն ներ­կա­յաց­ված դա­սագր­քե­րը, բայց ան­գամ աչ­քի չեն անց­կաց­րել Աստ­վա­ծա­շունչ մա­տյա­նը և մեր պատ­մագր­քե­րը` բնա­կա­նո­րեն հան­գե­լով ակն­կալ­վող այն եզ­րա­կա­ցու­թյա­նը, որ մեր վեց­հա­զա­րա­մյա հայ և եր­կու և ա­վե­լի հա­զա­րա­մյա հայ քրիս­տո­նյա ազ­գը իր բազ­մա­դա­րյա պատ­մու­թյան մեջ չու­նի բա­վա­կա­նին նշա­նա­կա­լի ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ, դա­սագր­քե­րում քիչ թե շատ ներ­կա­յաց­վե­լու հա­մար, այ­նինչ ո­րոնց թվար­կու­մը միայն ի­րա­կա­նում շատ ա­վե­լի հա­տոր­ներ կա­րող է լց­նել:
Միևնույն ժա­մա­նակ պետք է հաշ­վի առ­նել դա­սա­վանդ­վող ա­ռար­կա­յի աշ­խար­հիկ բնույ­թը և ըն­դգ­ծել, որ, բա­վա­րար քա­նա­կի պրո­ֆե­սիո­նալ ու­սու­ցիչ­ներ չու­նե­նա­լու պա­րա­գա­յում, կրո­նա­կա­նի ու աշ­խար­հի­կի սահ­մա­նի պահ­պա­նու­մը ևս խնդ­րա­հա­րույց է տար­բեր տե­սան­կյուն­նե­րից:

-Նո­րից պն­դենք, որ ե­թե աշ­խար­հում ե­ղած ա­մե­նա­հոգևոր ի­րո­ղու­թյու­նը` Ե­կե­ղե­ցին, կա­րե­լի է ներ­կա­յաց­նել աշ­խար­հիկ որևէ ձևա­չա­փով, ա­պա դա ինք­նան­պա­տակ է, ա­նի­մաստ ու փա­կու­ղա­յին: Իսկ ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կի զա­վեշտն այն է, որ մաս­նա­գետ­նե­րի պա­կա­սը ոչ միայն կրո­նա­կա­նի ու աշ­խար­հի­կի սահ­մա­նա­խախ­տում­նե­րի, այլև ա­նօ­րի­նակ սինկ­րե­տիկ սին­թեզ­նե­րի և նո­րա­հայտ դա­վա­նան­քի ե­րաշ­խա­վորն է:
Ա­ռար­կա­յի դա­սա­վանդ­ման աշ­խար­հիկ բնույ­թի պահ­պա­նումն ար­դեն իսկ դժ­վա­րաց­նում է դա­սագր­քե­րի բո­վան­դա­կու­թյու­նը, քա­նի որ հենց հին­գե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սա­գիրքն ամ­բող­ջու­թյամբ նվիր­ված է Աստ­վա­ծաշն­չյան հին ու նոր կտա­կա­րա­նա­յին տար­բեր պատ­մու­թյուն­նե­րին, այս պատ­մու­թյուն­նե­րը ներ­կա­յաց­վում են որ­պես դոգ­մա­տիկ ի­րո­ղու­թյուն­ներ: Ե­րե­խա­նե­րի դպ­րո­ցա­կան կր­թու­թյան ա­ռու­մով սա թերևս հան­գու­ցա­յին պահ է, քա­նի որ խա­թար­վում է նրանց քն­նա­կան մտա­ծո­ղու­թյունն ու աշ­խար­հա­յաց­քի ձևա­վոր­ման հիմ­քում հա­տուկ տեղ է սկ­սում զբա­ղեց­նել կրո­նա­կան մո­տի­վը:
-Պատ­մու­թուն­նե­րը, ա­յո՛, և ոչ պատմ­վածք­նե­րը: Դրանք փաս­տեր են, և ո՛չ դոգ­մա­տիկ ի­րո­ղու­թյուն­ներ: Իսկ կրո­նա­կան մո­տի­վը ծն­վում է մար­դու հետ և շատ ա­վե­լի մեծ տեղ է զբա­ղեց­նում, քան մար­դու աշ­խար­հա­յացքն ու մտա­ծո­ղու­թյունն ընդ­հան­րա­պես:
Բա­ցի վե­րը նշ­վա­ծից աչ­քի է զար­նում Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու և նրա ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ակ­տիվ ներգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը դա­սագր­քե­րի կազմ­ման և խմ­բագր­ման գոր­ծին (Աբ­րա­համ եպս. Մկրտ­չյան, Ղևոնդ քա­հա­նա Մա­յի­լյան) ար­դեն իսկ խն­դիր­ներ են հա­րու­ցում այլ կրո­նա­կան ուղ­ղու­թյուն­նե­րի շա­հե­րի ու ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյան ի­մաս­տով: Բա­ցի այդ, դա­սա­գիր­քը սկս­վում է Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կոս Գա­րե­գին Բ-ի օրհ­նու­թյամբ ու պատ­կե­րով, ո­րով ա­ռա­վել հս­տակ է դառ­նում Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու ներգ­րավ­վա­ծու­թյան աս­տի­ճա­նը դա­սագր­քե­րի կազմ­ման գոր­ծում ու նաև դրանց բո­վան­դա­կա­յին կողմ­նո­րո­շու­մը:
-Բա ա­ռար­կան կոչ­վում է Հայ ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թյուն: Բայց ա­հա թե որ­տեղ է թաղ­ված շան գլու­խը: Վերց­նում ենք բա­հը ու… խնդ­րեմ.
Նման դա­սագր­քում պետք է հաշ­վի առ­նել այն հան­գա­ման­քը, որ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին է­կու­մե­նիկ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի մեջ է գտն­վում կա­թո­լիկ և բո­ղո­քա­կան տար­բեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հետ:
-Է­կու­մե­նի՜զմ…, երբ խոս­քերն ա­վե­լորդ են, ազն­վու­թյու­նը` միշտ պա­կաս:
Հին­գե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սագր­քում նկատ­վում է նաև ա­վան­դու­թյու­նը ի­րա­կա­նու­թյան տեղ հրամց­նե­լու մո­տե­ցու­մը, երբ Նո­յի կամ Հայ­կի պատ­մու­թյու­նը ներ­կա­յա­նում են որ­պես ան­քն­նե­լի ի­րո­ղու­թյուն­ներ:
-Ակ­ներև է, որ ա­վան­դու­թյու­նը` սերն­դե­սե­րունդ փո­խանց­ված պատ­մա­կան ի­րո­ղու­թյու­նը, տգի­տա­բար շփո­թում են ա­ռաս­պե­լի հետ:
Միևնույն ժա­մա­նակ դա­սե­րի վեր­ջում տր­վող հար­ցե­րից շա­տե­րի պա­տաս­խան­նե­րը ա­շա­կերտ­նե­րը պետք է գտ­նեն Սուրբ գր­քում, ո­րը նրանց զր­կում է երևույթ­նե­րը վեր­լու­ծե­լու և սե­փա­կան մո­տե­ցու­մը հայտ­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից:
-Բա ու­րիշ որ­տե՞ղ փնտ­րեն ու գտ­նեն Սուրբ գր­քի ա­ռա­ջադ­րած հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը, ԲՀՀՀ (բաց հա­սա­րա­կու­թյան հիմ­նադ­րամ­ներ-Հա­յաս­տա­նի) կա­նո­նադ­րու­թյան մե՞ջ, թե՞ Թո­լե­դո­յի չգի­տե­մին­չում: Աստ­վա­ծա­շուն­չը միայն կրո­նա­կան դա­սա­գիրք չէ, այլև պատ­մա­կան փաս­տա­թուղթ, ո­րի բո­վան­դա­կու­թյու­նը և պատ­գա­մը չի կա­րող փոխ­վել, ան­կախ ա­ռա­ջա­ցած հար­ցե­րին սե­փա­կան մո­տեց­մամբ տր­ված պա­տաս­խան­նե­րից:
Աստ­վա­ծաշն­չի հրեա­կան պատ­մու­թյուն­նե­րի նե­րա­ռու­մը հին­գե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սագր­քի մեջ հղի է նաև մեկ այլ վտան­գով, երբ հաշ­վի ենք առ­նում այդ պատ­մու­թյուն­նե­րից շա­տե­րի ոչ ու­սու­ցո­ղա­կան բնույ­թը:
- Ջհուդ­նե­րը համ հայ­կա­կա­նին են դեմ, համ հրեա­կա­նի՞ն: Տես­նենք, տես­նենք:
Քն­նա­դա­տու­թյան չի դի­մա­նում նաև դա­սագր­քում ներ­կա­յաց­ված լրա­ցու­ցիչ նյու­թե­րի ո­րոշ մա­սը: Ան­շուշտ, այդ նյու­թե­րից շա­տե­րը ներ­կա­յաց­ված են որ­պես ա­վան­դու­թյուն, որ­տեղ չա­փա­զան­ցու­թյու­նը թույ­լատ­րե­լի է, սա­կայն դա­սագր­քի լրա­ցու­ցիչ նյու­թե­րի մեծ մա­սը հիմ­նել ա­վան­դու­թյուն­նե­րի կամ պա­տում­նե­րի վրա, հնա­րա­վոր է ա­շա­կեր­տի մոտ ձևա­վո­րի կարծ­րա­տի­պեր, ո­րոնք կազ­դեն նրա ա­զատ մտա­ծո­ղու­թյան վրա ու դրան­ցից ա­զատ­վե­լը հե­տա­գա­յում ա­ռա­վել բարդ լի­նի:
-Հա­մա­ռո­րեն ա­վան­դու­թյունն ըն­կալ­վում է որ­պես չա­փա­զան­ցու­թյան են­թա­կա պա­տում­ներ, ո­րոնք, սա­կայն, շատ ան­դառ­նա­լիո­րեն կա­րող են ոսկ­րա­նալ մեր զա­վա­կաց կա­կուղ ու­ղեղ­նե­րում և խո­չըն­դո­տել նրանց «ա­զատ մտա­ծո­ղու­թյա­նը»:
«ՀԵՊ» վե­ցե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սագր­քի ա­ռա­ջին հատ­վա­ծը կա­րե­լի է հա­ջող­ված հա­մա­րել, ին­չը չի կա­րե­լի պն­դել երկ­րորդ հատ­վա­ծի մա­սին, որ­տեղ ա­ռա­վե­լա­պես ներ­կա­յաց­ված են ե­կե­ղե­ցու խոր­հուրդ­նե­րը և տո­նե­րը: Վե­ցե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սագր­քի «ե­կե­ղե­ցի» դա­սի ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րի բաժ­նում ա­շա­կերտ­նե­րին հրա­հանգ է տր­վում այ­ցե­լել մո­տա­կա ե­կե­ղե­ցի և ծա­նո­թա­նալ այդ ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թյա­նը: Հնա­րա­վո՞ր է, որ ու­սու­ցի­չը ո­րո­շի ա­շա­կերտ­նե­րին տա­նել որևէ կա­թո­լիկ, ուղ­ղա­փառ կամ ա­վե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի: Են­թադ­րում ենք, որ նման քայ­լի գնա­ցած ու­սու­ցի­չը մեծ խն­դիր­ներ կա­րող է ու­նե­նալ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու հա­մա­պա­տաս­խան կա­ռույ­ցի վե­րահս­կիչ­նե­րի կող­մից, ինչն ինք­նին հա­կա­սում է պե­տու­թյան կող­մից հռ­չակ­ված հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թյան ու բազ­մա­խո­հու­թյան ըն­դուն­ված ժա­մա­նա­կա­կից սկզ­բունք­նե­րին: Միևնույն ժա­մա­նակ այս դա­սի բա­ռա­րա­նում ներ­կա­յաց­վող «գոր­ծող ե­կե­ղե­ցի» հաս­կա­ցու­թյան կող­քին ար­ժի ներ­կա­յաց­նել նաև «խո­նարհ­ված ե­կե­ղե­ցի» հաս­կա­ցու­թյու­նը:
-Հաս­կա­նու՞մ եք` որ­քան են նրանք գի­տակ մեր խո­ցե­լի կող­մե­րին: Պե­տու­թյու­նը, նրա օ­րենք­նե­րը և պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րը աշ­խար­հիկ են, և մեր երկ­րում դեռևս շատ կան խո­նարհ­ված ե­կե­ղե­ցի­ներ: Հա­զիվ դրանց նման­նե­րին ենք բու­ծել, որ մեր ա­յի­բը մեր ե­րե­սով տան:
Վե­ցե­րորդ դա­սա­րա­նի ա­շա­կերտ­նե­րի հա­մար բա­վա­կա­նին բարդ է հաս­կա­նալ նվի­րա­պե­տու­թյա­նը նվիր­ված դա­սը (էջ 14-17), որ­տեղ ցույց են տր­վում Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու նվի­րա­պե­տա­կան աս­տի­ճան­նե­րը, հոգևո­րա­կան­նե­րին դի­մե­լու ձևե­րը, ինչ­պես նաև, որ­պես լրա­ցու­ցիչ նյութ, ա­ղոթ­քի ու խա­չակ­նք­ման վե­րա­բե­րյալ նյու­թե­րը: Դա­սա­գիր­քը ներ­կա­յաց­նում է նաև տե­րու­նա­կան ա­ղոթ­քը: Այս նյու­թը ցան­կա­լի կլի­ներ ու­սու­ցա­նել ա­ռա­վել բարձր դա­սա­րա­նի ա­շա­կերտ­նե­րին, քա­նի որ հա­մալ­սա­րա­նա­կան ու­սա­նո­ղու­թյա­նը դա­սա­վանդ­ման փոր­ձը ցույց է տա­լիս, որ տվյալ նյութն իր ման­րա­մաս­նե­րով դժ­վա­րու­թյամբ է ըն­կալ­վում ու­սա­նող­նե­րի կող­մից: էջ 26-ում ներ­կա­յաց­ված Վա­հան Թե­քե­յա­նի «Ե­կե­ղե­ցին հայ­կա­կան» բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նը որ­պես լրա­ցու­ցիչ նյութ, կար­ծում ենք, բա­վա­կա­նին բարդ է տվյալ տա­րի­քա­յին խմ­բի ա­շա­կերտ­նե­րի հա­մար:
-Ապ­շել կա­րե­լի է: Նկա­տենք, որ այս ա­մե­նը, թերևս բա­ցի Թե­քե­յա­նի ան­զու­գա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյու­նից (սա էլ` կախ­ված ծնո­ղից), ար­դեն գի­տի հինգ տա­րե­կան մա­նու­կը, հա­մե­նայն դեպս` հայ քրիս­տո­նյա:
Սրա­նից զատ հարկ է նշել, որ տո­նե­րի վե­րա­բե­րյալ բա­ժինն ան­հար­կի ուռ­ճաց­ված է, քա­նի որ սուրբ Վար­դա­նանց տոն, կա­թո­ղի­կե Ս. Էջ­միած­նի տոն, Վա­րա­գա խա­չի տո­նե­րի մա­սին դա­սե­րը կա­րող էին և չլի­նել ու դրա­նից չէր տու­ժի դա­սըն­թա­ցի ամ­բող­ջա­կա­նու­թյու­նը: Վար­դա­նանց տո­նը կա­րե­լի էր չներ­կա­յաց­նել այս­տեղ, քա­նի որ ա­շա­կերտ­նե­րը այդ մա­սին, միևնույն է, պատ­կե­րա­ցում կազ­մում են հա­յոց պատ­մու­թյան դա­սըն­թա­ցի շր­ջա­նակ­նե­րում: Նույ­նը կա­րե­լի է պն­դել ս. Էջ­միած­նի և Վա­րա­գա խա­չի տո­նե­րին վե­րա­բե­րող դա­սե­րին, ո­րոնք, մեր կար­ծի­քով, ա­վե­լորդ ծան­րա­բեռ­նում են ա­շա­կերտ­նե­րին:
- Խե՜ղճ, ճկ­ռա՜ծ ա­շա­կերտ­ներ: Դուք ծան­րա­բեռն­ված եք սե­փա­կան ինք­նու­թյամբ: Ա­շա­կերտ­նե­րին ու նրանց ծնող­նե­րին ա­վե­լորդ ծան­րա­բեռ­նում է սրանց­պես­նե­րի կար­ծի­քը, ո­րը ոչ մե­կին հե­տաքր­քիր չէ, թե՞ սխալ­վում եմ:
Զատ­կի տո­նի հետ կապ­ված կա­րե­լի է ներ­կա­յաց­նել զատ­կի հրեա­կան ա­վան­դույթն ու հա­մե­մա­տա­կան անց­կաց­նել քրիս­տո­նեա­կա­նի հետ:
-Ար­մանք-զար­մանք: Քա­նի կար, հրեա­կան կոն­տեն­տը հա­մար­վում էր ոչ ու­սա­նե­լի: Սրանց ինք­նա­հա­կա­սու­մը «որևէ քն­նա­դա­տու­թյան չի դի­մա­նում»:
7 Այս դա­սըն­թա­ցի շր­ջա­նակ­նե­րում յո­թե­րորդ դա­սա­րա­նի դա­սա­գիր­քը ա­մե­նախ­նդ­րա­հա­րույցն է նրա­նում ընդգրկված թե­մա­նե­րի տե­սան­կյու­նից: Առն­վազն տա­րօ­րի­նակ է, որ ՀԵՊ ա­ռար­կան նե­րա­ռում է այն­պի­սի թե­մա­ներ, ինչ­պի­սիք են հին հա­յոց հա­վա­տա­լիք­նե­րը, հին Հնդ­կաս­տա­նի կրո­նը, զրա­դաշ­տա­կան կրո­նը, հու­նա-հռո­մեա­կան դի­ցա­րա­նը և իս­լա­մի պատ­մու­թյու­նը: Ե­թե ա­ռար­կան կոչ­վեր կրոն­նե­րի պատ­մու­թյուն, այս ամ­բող­ջը կլի­ներ տրա­մա­բա­նա­կան, բայց այս պա­րա­գա­յում այդ­պես չէ: Մյուս կող­մից կա­պը նա­խորդ տար­վա դա­սագր­քի հետ ևս խնդ­րա­հա­րույց է, քա­նի որ Հայ ե­կե­ղե­ցու տո­նե­րից հե­տո ա­շա­կերտ­նե­րը պետք է սկ­սեն սո­վո­րել հին հա­յոց հա­վա­տա­լիք­նե­րը և վե­րը նշ­ված թե­մա­նե­րը:
-Մեկ նա­լին են խփում, մեկ` մե­խին: Մի շեշտ ենք ա­վե­լաց­նում, և ա­մեն ինչ կար­գին է. «Հայ ե­կե­ղե­ցու տո­նե­րից հե­տո՛ ա­շա­կերտ­նե­րը պետք է սկ­սեն սո­վո­րել հին հա­յոց հա­վա­տա­լիք­նե­րը»:
8 Ո­րո­շա­կի մի­տում կա Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թյու­նը ներ­կա­յաց­նե­լու բա­ցա­ռա­պես դրա­կան լույ­սի ներ­քո, ին­չը չի կա­րող ա­շա­կերտ­նե­րի մեջ զար­գաց­նել քն­նա­կան մտա­ծո­ղու­թյուն և ա­ռա­վել արժևո­րել Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու պատ­մա­կան դե­րը հայ ժո­ղովր­դի կյան­քում: Այս ի­մաս­տով դա­սա­գիր­քը նման­վում է հայտ­նի ե­կե­ղե­ցա­կան գոր­ծիչ Մա­ղա­քիա Օր­մա­նյա­նի «Ազ­գա­պա­տում» աշ­խա­տու­թյա­նը, որ­տեղ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու ներ­սում տեղ գտած միա­րա­րա­կան փոր­ձե­րի մեծ մա­սը հա­մար­վում է թե­րըմբ­ռն­ման կամ թյու­րի­մա­ցու­թյան ար­դյունք:
-Ազ­գա­դավ­նե­րի ու հա­յա­տյաց­նե­րի խու­ճա­պա­հար խլր­տում: Մեկ այլ` ազ­գա­սեր, օ­բյեկ­տիվ վեր­լու­ծու­թյուն միայն կդր­վա­տեր այդ­պի­սի մո­տե­ցու­մը մեր Սուրբ ե­կե­ղե­ցու նկատ­մամբ:
9 ՈՒ­շագ­րավ է, որ Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու ու Հա­յաս­տա­նի ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյան հռ­չակ­ման դա­սի մեջ բա­ցա­կա­յում է ՀՀ ա­ռա­ջին նա­խա­գահ Լևոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի նկա­րը, ին­չը սո­վո­րա­բար լի­նում է նման պա­րա­գա­յում: Դրա փո­խա­րեն առ­կա է երկ­րորդ նա­խա­գա­հի նկա­րը: Կար­ծում ենք, այդ «բաց­թո­ղու­մը» քա­ղա­քա­կան դր­դա­պատ­ճառ­ներ ու­նի:
-Մտո­վի հի­շենք դա­սա­կա­նին և անց­նենք ա­ռաջ:
Այ­նուա­մե­նայ­նիվ հաշ­վի ենք առ­նում այն հան­գա­ման­քը, որ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին ան­բա­ժա­նե­լի մասն է ե­ղել հայ ժո­ղովր­դի, ո­րի պատ­ճա­ռով էլ պատ­մա­կան անց­քե­րի կրկ­նու­թյու­նը եր­բեմն անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է: Այ­նու­հան­դերձ պատ­մա­կան դեպ­քե­րի ո­րո­շա­կի կր­ճա­տու­մը, չկրկ­նե­լու նպա­տա­կով, ա­ռա­վել կդյու­րաց­նի նյու­թի մար­սու­մը ա­շա­կերտ­նե­րի կող­մից:
-Սրանք «նե­րո­ղամ­տա­բար ու նր­բան­կա­տո­րեն» ըն­դու­նում են փաս­տը, որ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին ե­ղել է հայ ժո­ղովր­դի ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը: Հետևու­թյուն. Հայ ե­կե­ղե­ցին այլևս չի հան­դի­սա­նում հայ ժո­ղովր­դի ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը: Հի­մա ԱԶԳՆ ՈՒ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՆ կա­րե­լի է օ­տա­րել: Մի ժա­մա­նակ կրկ­նու­թյունն էր ծնում գի­տու­թյուն (ե­թե մտ­քով ես բութ և խուլ, ջան­քով ի­մաս­տը կեր և կուլ), հի­մա, ով գի­տի` գրան­տա­կեր­ներն ու տրանս­գեն­դեր­նե­րը:
10 Դա­սա­գիր­քը փոր­ձում է պա­տաս­խան տալ այն­պի­սի վի­ճա­հա­րույց հար­ցե­րի, ինչ­պի­սիք ազ­գա­յին ինք­նու­թյունն է, ազ­գա­յին նկա­րա­գի­րը, ինք­նու­թյան բա­ղադ­րիչ­նե­րը, ո­րոնք դեռևս վերջ­նա­կան պա­տաս­խան­ներ չեն գտել գի­տա­կան դիս­կուր­սում:
-Հաս­կա­ցա՞ք, ա՛յ անգ­րա­գետ­ներ. Ազ­գա­յին ինք­նու­թյուն և ազ­գա­յին նկա­րա­գիր հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րը գի­տու­թյա­նը ան­հայտ, օ­դում կախ­ված ՉԹՕ-ներ են: Այս­պի­սի աշ­խար­հում ենք ապ­րում:
«Հայ­րե­նիք» դա­սըն­թա­ցը ցան­կա­լի կլի­ներ տե­ղադ­րել դա­սըն­թա­ցի ա­մե­նաս­կզ­բում ու դարձ­նել ա­ռար­կա­յի ա­ռա­ջին դա­սը, ո­րը պետք է կր­ճա­տել ու պե­տու­թյուն-ե­կե­ղե­ցի հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րին ա­ռա­վել հս­տակ պա­տաս­խան­ներ տալ:
- Բա ապ­տակ չէ, ի՞նչ է:
10-րդ դա­սա­րա­նի դա­սագր­քի մեծ մա­սը պատ­մա­գի­տա­կան ու մշա­կու­թա­բա­նա­կան թե­մա­ներ են, ո­րոնք պատ­մու­թյան դա­սագր­քե­րում հիմ­նա­կա­նում ար­դեն ներ­կա­յաց­ված են: Այս դա­սագր­քի մեծ մա­սը պետք է ներ­կա­յաց­վի մշա­կու­թա­բա­նա­կան ա­ռար­կա­յի տես­քով, իսկ պատ­մա­գի­տա­կան նյու­թը նե­րառ­վի հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյան դա­սագր­քե­րում (չնա­յած մեծ մասն ար­դեն այն­տեղ կա): Դա­սագր­քե­րում բա­ցա­կա­յում են այն­պի­սի քն­նարկ­վող թե­մա­ներ, ինչ­պի­սիք են դիա­կի­զա­րան­նե­րը, էֆ­թա­նա­զիան, միա­սե­ռա­կան­նե­րի ա­մուս­նու­թյուն­նե­րի խն­դի­րը և այլն, ո­րոնք ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խար­հում ա­մե­նից շատ քն­նարկ­վող հար­ցե­րից են և ցան­կա­լի կլի­ներ դրանց քն­նար­կումն ու արժևո­րու­մը հենց դպ­րո­ցում: Խաչ­քա­րե­րին վե­րա­բե­րող դա­սըն­թա­ցում կա­րե­լի է խո­սել Նա­խիջևա­նի խաչ­քա­րե­րի ոչն­չաց­ման մա­սին, ինչ­պես նաև կոնկ­րետ խաչ­քա­րե­րի վեր­լու­ծու­թյուն ա­նել (օ­րի­նակ՝ Պո­ղո­սի խաչ­քա­րը):
- Բա՛ս, ժո՛ղ ջան: Ա­ռա­ջին դա­սա­րա­նից պետք է սկ­սենք քն­նար­կել նա­խա­գի­տե­լիք­ներ դիա­կի­զա­րան­նե­րի և մնա­ցյալ «ան­մեղ ու ան­շառ» ի­րո­ղու­թյուն­նե­րի շուրջ և … արժևո­րել: Հա­վաս­տիաց­նեմ, որ Նա­խիջևա­նի խաչ­քա­րե­րի ոչն­չաց­ման պա­հով հաս­տատ խա­բում են. ե­թե այդ մա­սին խոս­վեր, նրանք կբո­ղո­քեին, թե ին­չու է այդ մա­սին բարձ­րա­ձայն­վում, բլա, բլա, բլա…
Սրանց ան­հաս ու­ղեղ­նե­րի առ­կայ­ծած բուն աստ­վա­ծա­բա­նա­կան, դա­վա­նա­բա­նա­կան հար­ցե­րին չեմ անդ­րա­դառ­նում հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով. մի­նի­մում ե­րեք Տիե­զե­րա­ժո­ղով­ներն ու գր­ված բազ­մա­թիվ հա­տոր­ներն ան­գամ ան­զոր են հան­գու­ցա­լու­ծե­լու Տիե­զե­րա­կան Ե­կե­ղե­ցու Մարմ­նի վեր­քե­րի բա­լա­սա­նը գտ­նե­լու թն­ջու­կը:
Սառ­նա­րա­նում ար­ժա­նա­պատ­վու­թյուն ու ազ­գա­յին ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյուն չես գտ­նի, ինչ­քան էլ այն լի­քը լի­նի, մուկն էլ` կուշտ: Ա­վե­լի լավ է ստա­մոքսդ դա­տարկ լի­նի, քան թե ստիպ­ված լի­նես կուլ տալ և մար­սել սե­փա­կան ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը: Քիչ բո­ղո­քեք սառ­նա­րա­նի կամ ստա­մոք­սի դա­տար­կու­թյու­նից, սո­վա՛ծ հա­յեր, թե չէ թուր­քը կո­րո­շի կե­րակ­րել ձեզ և վե­րա­ծել կուշտ թուր­քի…
Հա­յին ոչն­չաց­նե­լը այս տար­րե­րի հա­մար սոսկ կպ­չուն գա­ղա­փար չէ, սրանք մա­հա­պարտ­ներ են, իսկ մենք կու­նե­նա՞նք բա­վա­կա­նա­չափ ինք­նա­զո­հո­ղու­թյուն` հա­նուն մեր ա­պա­գա­յի և հա­րատևման: Թող սթափ­վի հա­սա­րակ հայ մար­դը, աշ­խար­հա­զո­րը, զին­վի և կանգ­նի` պատ­րաստ խա­վա­րի դեմ առ­ճա­կատ­ման: Եվ ոչ թե մի­ջազ­գա­յին կամ ա­պազ­գա­յին հար­թակ­նե­րում ե­լույ­թի հնա­րա­վո­րու­թյուն, պա­տե­հու­թյուն ու­նե­ցող և հմ­տու­թյուն­նե­րով պար­ծե­ցող կոս­տյում-փող­կա­պա­վոր­նե­րը:
Այդ­քան հու­նար ու­նեն` թող Գո­շի դա­տաս­տա­նա­գիր­քը, չեմ ա­սում դարձ­նեն մի­ջազ­գա­յին ի­րա­վա­կան նոր­մա­տիվ, մեր ներ­քին սպառ­ման օ­րեն­սդ­րու­թյան թող վե­րա­ծեն, չեն կա­րող, ո­րով­հետև այ­սօր ա­մեն ինչ հա­կազ­գա­յին է, հա­մաշ­խար­հա­յին: Ի­րա­կա­նում մի­ջազ­գա­յին ո­չինչ չկա, ո­րով­հետև ազ­գեր էլ չկան, երբ բո­լոր ար­ժեք­նե­րը հա­մա­հար­թեց­վում են:
Հան­րա­պե­տու­թյու­նը` որ­պես պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման կարգ, ու­նի այ­լընտ­րանք, և դա միա­պե­տու­թյու­նը չէ, այլ Ազ­գա­յին պե­տու­թյու­նը, ո՛չ թե հա­նուր հան­րու­թյան, այլ ՏԵ­ՍԱ­ԿԻ պե­տու­թյու­նը, ո­րը ին­քը հո­վա­նի է (և ո՛չ թե տո­լե­րանտ` ան­տար­բեր, ի դեպ` սե­փա­կան ա­պա­գա­յի հան­դեպ) այլ տե­սակ­նե­րին այն­քա­նով, որ­քա­նով դրանք սպառ­նա­լիք չեն սե­փա­կան տե­սա­կի հա­մար` կեն­դա­նի, ա­ռողջ օր­գա­նիզ­մի օ­րի­նա­կով:

12 ա­ռա­քյալ­նե­րը ամ­բողջ աշ­խար­հը լու­սա­վո­րե­ցին, Գրի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը` մի ամ­բողջ ազ­գի լու­սա­վո­րեց (ե­թե հի­շո­ղու­թյունս չի դա­վա­ճա­նում, ՀԱՅ է կոչ­վում այդ ազ­գը): Եվ մարդ­կա­յին ռե­սուր­սը կամ ֆի­նան­սը չէր ա­ռաջ­նոր­դողն ու հա­ջո­ղեց­նո­ղը, այլ հպա­տա­կու­թյու­նը Հո­գի Աստ­ծո զո­րու­թյա­նը` ոչ ար­տա­քին կեր­պա­րան­քով, այլ ճշ­մար­տու­թյամբ:
Մենք մու­րաց­կան չենք, ե՞րբ ենք դառ­նա­լու ի­րադ­րու­թյան ու երկ­րի տե­րը, մինչև ե՞րբ ենք սպա­սե­լու` տես­նենք, թե որ մի քա­ղա­քա­կան գործ­չի կամ ու­ժի «պա­պան» է ա­վե­լի զիլ: Մեր օ­րա­կար­գը օր ա­ռաջ հայ­րե­նա­սեր ղե­կա­վա­րու­թյուն ու­նե­նալն է: Մեր օ­րա­կար­գը ազ­նիվ ինք­նաքն­նու­թյուն և ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյուն ու­նե­նալն է: Աստ­վա­ծա­շունչ մա­տյան կար­դա­ցեք` ճա­նա­չել զի­մաս­տու­թիւն և զխ­րատ, ի­մա­նալ զբանս հան­ճա­րոյ: «Ով խրատ է սի­րում, նա ի­մաս­տու­թյուն է սի­րում, ով ա­տում է հան­դի­մա­նու­թյու­նը, նա ան­միտ է» (Առ. 12;1): Իսկ մենք միշտ էլ ա­տել ենք հան­դի­մա­նու­թյու­նը և քա­վու­թյան նո­խազ­ներ ենք փնտ­րել, երբ Աստ­ված ո­չինչ չար­ժե­ցող ազ­գե­րով կամ ան­հատ­նե­րով պատ­ժել, խրա­տել կամ հան­դի­մա­նել է մեզ, կամ մեր հոգևոր-ազ­գա­յին նա­խան­ձախ­նդ­րու­թյունն է շար­ժել:

Խղ­ճուկ մի՛ ե­ղեք, ո­ղոր­մե­լի մի՛ ե­ղեք, մու­րաց­կան մի՛ ե­ղեք, ա­նա­ռա՛կ որ­դի­ներ, վե­րա­դար­ձե՛ք: Ինչ ա­նում եք, ա­րեք կա­տա­րյալ ձևով, Հի­սուս ո­չինչ կի­սատ չա­րեց և Իր գոր­ծը «կա­տա­րեց» Խա­չի վրա: Պա­պը ա­մե­նա­վեր­ջին ա­նա­ռակն էր, բայց գո­նե նրա օ­րոք մենք մեր Ձի­րա­վը ու­նե­ցանք (խնդ­րանքս է` հա­մե­մա­տա­կան­ներ չտա­նել և այս ե­զա­կի եր­կու ան­տակ տո­ղի տակ չփնտ­րել տո­ղա­տակ. ես միայն փաս­տեր եմ ար­ձա­նագ­րում): Ե՞րբ ենք դուրս գա­լու սրտ­խառ­նուք հա­րու­ցող այս գաղջ վի­ճա­կից. Ո՛չ Աստ­ծունն ենք, ո՛չ սա­տա­նա­յի՞­նը: Եղ­բո­րը սե­փա­կան ան­ձից լա­վը հա­մա­րե­լու և կամ մի­մյանց (փո­խա­դար­ձա­բար սե­փա­կան) հան­ցանք­նե­րը ծած­կե­լու բա­րե­պաշ­տու­թյու­նը, ին­չը այ­լոց դեպ­քում վե­րան­վան­վում է ծած­կադմ­փո­ցի, պետք չէ հան­գեց­նել ազ­գի լի­նե­լու­թյան հա­մար վտան­գա­վոր ել­քե­րի: Ազ­նի՛վ լի­նենք, ՀԱ­ՅԵ՛Ր:
Սա­կավ ինչ անդ­րա­դառ­նանք մյուս օ­րախն­դիր սպառ­նա­լիք­նե­րին: Կո­րո­նա­վի­րուս. երկ­նա­յին մա­նա­նա՞, թե՞ քա­ղա­քա­կան ա­վել: Կո­տո­րե՞լ, թե՞ տու­գա­նել, ա­հա՛ իշ­խա­նու­թյան օ­րախն­դիր եր­կընտ­րան­քը: Վրա­ցա­կան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ախ­տա­հա­նում էր փո­ղոց­նե­րը, վրա­ցի հոգևո­րա­կան­նե­րը ամ­բողջ պե­տու­թյան տա­րած­քում օրհ­նու­թան ու ա­ղոթ­քի կարգ էին ա­նում: Դի­մա­կի փո­խա­րեն կամ դրա հետ մեկ­տեղ ա­ղոթք ու­նե­ցեք ձեր բե­րա­նին, ո­րով­հետև ա­ղոթ­քը հո­գու շն­չա­ռու­թյունն է. գո­նե ձեր հո­գի­նե­րը շն­չա­հեղձ չեն լի­նի, մա­նա­վանդ, որ «Հո­գին է կեն­դա­նա­րար, մար­մի­նը ո­չինչ ա­նել չի կա­րող» (Հովհ. 6;64):

Ե­թե ճիշտ է ո­րոշ զգոն և սթափ հա­յե­րի դի­տար­կումն առ այն, որ գույ­քա­հար­կի օ­րեն­քի «թար­մա­ցու­մով» բազ­մա­կի վայ-կա­ռա­վա­րու­թյու­նը նպա­տա­կադր­վել է դա­տար­կել Երևա­նի կենտ­րո­նը հա­յե­րից և բնա­կեց­նել թուր­քե­րով, ա­պա այդ հար­ցում կա­ռա­վա­րու­թյա­նը նշա­նա­կա­լի ծա­ռա­յու­թյուն կա­րող են մա­տու­ցել մեր հայ­րե­նի­քը բնա­կա­րան առ բնա­կա­րան, շենք առ տուն, տա­րեց առ միայ­նա­կյաց քար­տե­զագ­րած ա­ղան­դա­վո­րա­կան բազ­մա­զա­նու­թյուն­նե­րը:
Հա­յաս­տա­նը, ինչ­պես միշտ, թա­տե­րա­բեմ է, բո­լոր դե­րե­րը բաշխ­ված են, դե­րա­սան­նե­րին կգ­նա­հա­տի պատ­մու­թյու­նը … բայց մենք հայ­րե­նիք ենք կորց­նում:
Այս տո­ղե­րը շա­րադ­րում եմ հույ­սով ու հա­վա­տով, որ վա­ղը դրանք, ար­դեն որ­պես պատ­մու­թյան մեջ սպր­դած թյու­րի­մա­ցու­թյան մա­սին ար­ձա­նագ­րու­թյուն, կկար­դան գա­լիք սե­րունդ­նե­րը` մեր հա­վեր­ժող Հայ­րե­նի­քի ժա­ռանգ­նե­րը և մեր հա­վի­տե­նա­կան Ե­կե­ղե­ցու զա­վակ­նե­րը: Ա­ՄԵՆ:

Լի­լիթ ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻ­ՍՅԱՆ
Աստ­վա­ծա­բա­նու­թյան բա­կա­լավր

Մեկնաբանություններ