«ՀՆԱՐԱՎՈՐ Է` ԼՈՒՐՋ ՔՆՆԱՐԿՈՒՄ ԾԱՎԱԼՎԻ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ, ԻՍԿ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԿԼԻՆԻ ԱՅՆՊԵՍ, ԻՆՉՊԵՍ ԿԱՍԻ ՍԵՐԺ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ»

«Իրավունք de facto» ակումբի հյուրն էր ՀՀ երրորդ արտգործնախարար ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆԸ։ Ասուլիսի ավարտից հետո պարոն Արզումանյանը պատասխանեց մեր հարցերին։
-Ձեր կարծիքով` հայ-թուրքական հարաբերությունների հաստատման գործընթացը բնականոն հունո՞վ է ընթանում, թե՞ ինչ-որ անակնկալներ կան:
-Ընթանում է այն հունով, որը ծրագրել էին ճնշում գործադրած շահագրգիռ կողմերը: Սա է իմ մտահոգությունը։ Փաստորեն, Հայաստանը մասնակից չէ, դուրս է մնացել բանակցություններից, և Հայաստանին թելադրվում են լուծումներ, որոնք հակասում են Հայաստանի պետական շահերին: Այս առումով` արձանագրություններում կան անընդունելի կետեր, որոնց մասին բազմիցս խոսվել է, և որոնց մասին արդեն բացասական տեսակետներ են արտահայտվում ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետությունում, այլև ողջ սփյուռքում, ինչի ականատեսը եղանք Սերժ Սարգսյանի ուղևորության ընթացքում: Այդ առումով` ընթացել են ըստ ծրագրվածի:
-Փաստորեն, տարիուկես արձանագրությունները նախապատրաստվում էին` Սերժ Սարգսյանի նախագահությունը ստանձնելուց հետո:
-Կոնֆիդենցիալ բանակցային գործընթացներ կողմերի միջև եղել են 2004-2005-ից սկսած, ակտիվացավ և տվյալ արձանագրությունների վրա աշխատանքը խթանվեց, հավանաբար, ապրիլի 22-ին ստորագրված ճանապարհային քարտեզից հետո, բայց դրույթների և հայ-թուրքական հարաբերությունների ամբողջ երանգապնակի շուրջ բանակցություններ եղել են դեռ Ռոբերտ Քոչարյանի և Վարդան Օսկանյանի օրոք։ Այդ մասին խոսել է և՛ Օսկանյանը, և՛ միջազգային հրապարակումներ են եղել:
-Այսինքն, հայ-թուրքական հարաբերությունները զրոյական մակարդակի վրա չեն եղել, երկու կողմերում էլ անընդհատ ինչ-որ գործընթացներ եղել են` մերթ աշխուժանալով, մերթ մարելով: Ինչո՞վ եք բացատրում հիմա այդ գործընթացների նման աննախադեպ գործնականացումը:
-Չէի ասի, թե հայ-թուրքական հարաբերություններ եղել են, եղել են շփումներ, որոնք հարևանների պարագայում անխուսափելի են, որովհետև փոխադարձ օդային տարածք է օգտագործվում, էներգետիկ մի շարք միջազգային պայմանագրեր կան, որոնց մաս են կազմում թե՛ Հայաստանը, թե՛ Թուրքիան` ստանձնելով պարտավորություններ, երկու երկրները ներկայացված են միջազգային կառույցներում, տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր միջազգային կոնվենցիաներ ենք ստորագրել, որոնք և՛ Հայաստանի, և՛ Թուրքիայի վրա ինչ-որ պարտավորություններ են դրել, որոնք անհնար է իրականացնել առանց փոխադարձ համաձայնեցման, կա նաև Սևծովյան համագործակցության կազմակերպությունը, որը հնարավորություն տվեց դիվանագիտական ներկայացուցչություն ունենալ Ստամբուլում: Հարաբերություններ ասելով` ես հասկանում եմ սահմանի անխափան աշխատանք, փոխադարձ այցելություններ տարբեր բնագավառներում` տնտեսական, առևտրային, մշակութային, գիտական ռեալ պայմանագրերի և դրանց իրականացման առկայություն: Ընդհանուր շփումներ միշտ եղել են, վերջերս խթանվեց այդ գործընթացը` պատճառներն ակնհայտ են:
-Վարդան Օսկանյանը հավաստիացնում է, որ մենք 100 տարի էլ փակ սահմանով կարող ենք ապրել` այդպե՞ս է:
-Որևէ երկիր մեկուսացված վիճակում չի կարող զարգանալ, դա աքսիոմա է ու ապացուցման կարիք չունի: Այս պայմաններում, երբ Հայաստանն իր չորս հարևաններից երկուսի հետ հարաբերություններ չունի, դա, իհարկե, ազդում է երկրի զարգացման վրա: Ցանկացած տնտեսագետ, ցանկացած մարդ, ով զբաղվում է Թուրքիայի հետ առևտրային կամ տնտեսական կապերով, կհաստատի, որ զուտ սահմանի փակումը ստիպում է 30 տոկոսով ավելացնել տրանսպորտային ծախսերը, և ցանկացած ապրանքի ինքնարժեքը մեծանում է: Փակ սահմանի առկայությունը նույնիսկ մեկնաբանելու կամ քննարկելու խնդիր չէ` ով էլ այդ մասին ասի կամ չասի:
-Չե՞ք կարծում, որ իրականում ոչ այնքան Կարսի պայմանագիրը, ոչ այնքան ցեղասպանության խնդիրն են տարակարծությունների պատճառ, ինչքան այն իրողությունը, որ ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ Թուրքիան ցեղասպանությունից հետո չեն բանաձևել «պահանջատիրություն» հասկացությունը: Եղել են առանձին անհատների, առանձին կուսակցությունների գնահատականներ, բայց համազգային, պետական մակարդակով չենք բանաձևել` մենք ի՞նչ ենք ուզում Թուրքիայից` հողե՞րը, բարոյակա՞ն փոխհատուցո՞ւմ, փո՞ղ... Գուցե հարաբերությունների չգոյության իրական պատճառն այն է, որ սահմանի երկու կողմերում էլ հասարակական, պետական մակարդակով հստակ ընկալում չկա` հայերին ի՞նչ է պետք, թուրքերն ինչի՞ են պատրաստ: Դա, իհարկե, ժամանակ է պահանջում, բայց և անհրաժեշտություն է բարիդրացիական հարաբերություններ ունենալու համար իսկապես` որևէ պարտադրանքից զերծ:
-Դա ակնհայտ է, բայց պետք է հաշվի առնել, որ ցեղասպանության հարցին Թուրքիայի հասարակության մեջ տաբու է դրված եղել, այդ բառն արտաբերելու դեպքում մարդիկ բանտեր են նետվել: Նոր իրողություն է, որ Թուրքիայի հասարակությունը սկսում է բացվել, Եվրամիության անդամակցության գործընթացին զուգընթաց Թուրքիան ավելի բաց հասարակություն է դառնում, քննարկումներ կան, որոնք պատկերացնել հնարավոր չէր 5 կամ 10 տարի առաջ: Անշուշտ` ցեղասպանության հարցի ավելի լայն քննարկումը կբերի նաև այլ` հարակից հարցերի քննարկման: Ես չեմ հասկանում` ի՞նչ ասել է պետական մակարդակով պահանջատիրության հայեցակարգ մշակելը, և չեմ կարծում, որ դա ընդունելի է: Այլ հարց է, որ կոնկրետ գործողություններով պետությունը, պատկերացում ունենալով իր ապագա հարաբերությունների ողջ ձևաչափի վերաբերյալ, քայլ առ քայլ մոտենա այն իրողություններին, որոնք բխում են Հայաստանի պետական շահերից: Թե պետական շահերն ի՞նչ կթելադրեն տվյալ պատմական ժամանակաշրջանում, ժամանակը ցույց կտա: Ընդհանրապես այսօրվա աշխարհում մեր տերմինաբանությունը մի քիչ հնացած է... Ի վերջո, հայերը պահանջատեր են եղել մինչև ցեղասպանությունը: Պահանջատիրությունն ի՞նչ է նշանակում` դա մեր բնօրրան է եղել, հազարավոր տարիներ ապրել ենք այդ տարածքում, որի համար պայքարը միշտ եղել է` անկախություն են պահանջել, բարենորոգումներ: Ցեղասպանությունից հետո ավելի վատթարացել է վիճակը, ցեղասպանությունը դարձել է հարաբերությունները խոչընդոտող կարևորագույն խնդիր: Կա սփյուռքի շատ բնական պահանջը` ճանաչել ցեղասպանությունը, որովհետև կա հանցագործություն, որն իրականացնողը հրաժարվում է նույնիսկ ընդունել իրողությունը: Սա անընդունելի է: Սա առանձին խնդիր է, որ անպայման պետք է ստանա իր լուծումը, և մենք չպետք է թույլ տանք կասկածի տակ դնելու այդ փաստը` հանձնաժողովների ստեղծմամբ: Այլ հարց է, որ կան պայմանագրեր, որոնք պետք է վերանայվեն: Պատմական նոր իրավիճակներ են ստեղծվում, աշխարհը փոխվում է: Ի վերջո, մինչև 1975 թ. Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը Եվրոպայում սահմանները ճշգրտված չէին: Թուրքիայի տարածքային ամբողջականությունը Հայաստանը փաստացի ճանաչել է` ընդունվելով տարբեր միջազգային կառույցներ` առանց հայտարարություններ անելու` ՄԱԿ, ԵԱՀԿ:
-ՈՒրեմն, ինչո՞ւ է Կարսի պայմանագրի վավերացումն այդքան կարևորվում:
-Որովհետև այլ հարց է ճանաչել երկրի տարածքային ամբողջականությունը, այլ հարց` երկկողմ հարաբերություններում քննարկել տարբեր խնդիրներ: Հայ-վրացական հրաշալի հարաբերությունների առկայությամբ, դիվանագիտական հարաբերությունների և փոխադարձ սահմանների անձեռնմխելիության ճանաչման պարագայում կա հայ-վրացական դեմարկացիոն հանձնաժողով, որը 1991-ից մինչ այսօր ճշգրտում է հայ-վրացական սահմանը: Այլ հարց է, որ Հայաստանը չպետք է ճշգրտի իր սահմանները Ճամայկայի հետ, որովհետև նման խնդիր չունի, բայց հարևանների հետ` անշուշտ: Դա կապել սահմանի բացման հետ անհասկանալի ու անտրամաբանական է: Սահմանը պետք է բացվի առանց որևէ նախապայմանի, որից հետո կողմերն ավելի լայն հնարավորություններ կստանան երկկողմ հարաբերությունների զարգացման առումով կոնկրետ քայլեր անելու և բանակցելու հայ-թուրքական պայմանագրի շուրջ, որը կընդգրկի բոլոր կնճռոտ հարցերը, և համատեղ լուծումներ կարող են հայտնվել: Դա երկար գործընթաց է, շտապողականության կարիք չկա: Կա սահմանը բացելու անհրաժեշտություն, կա նորմալ տնտեսական, առևտրային հարաբերություններ սկսելու անհրաժեշտություն, մնացած հարցերը ժամանակի խնդիր են:
-Իբրև երկու երկրների դիվանագիտական հարաբերություններ սկսող փաստաթուղթ` արձանագրությունները չափազանց ծավալուն են ու բովանդակային չպահանջված ընդգրկում ունեն, իբրև երկու երկրների միջև համաձայնագիր շատ թերի են և կիսատ, ինչո՞վ է դա բացատրվում: Երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման բարդությա՞մբ, գործընթացի անկասելիությունն ապահովելու երաշխիքների կարևորումո՞վ, որ հետքայլը բացառվի...
-Չկա որևէ բացատրություն, եթե լիներ, կարելի էր քննարկել: Բացատրություն չկա, որն աննախադեպ է Հայաստանի պատմության առումով: Երկկողմ դիվանագիտական հարաբերությունների առումով պետք չէ ծավալվել ու ընդգրկել տասնյակ հարակից խնդիրներ, պետք է ընդամենը հայտարարել, որ կողմերը համաձայնեցին 1964 թ. Վիեննայի կոնվենցիայի հիման վրա ստեղծել դիվանագիտական հարաբերություններ ու վերջ: Մնացածն անհասկանալի է: Եվ բացատրություններ չտալն է պատճառը, որ այսպիսի հակազդեցություն է առաջանում: Եթե բացատրություն տրվեր և այդ բացատրությունն ընկալելի լիներ, կարելի էր ակնկալել այլ դրսևորումներ: Ձեր հարցի մեջ է պատասխանը. քանի որ չկա որևէ բացատրություն, գործընթացն անհասկանալի է ու տարակուսանքի տեղիք տվող:
-Մի քանի օրից արձանագրություններն արտգործնախարարները կստորագրեն, չե՞ք կարծում, որ խորհրդարաններում վավերացման հետ կապված բարդություններ կարող են առաջանալ երկու երկրներում էլ:
-Հնարավոր է` լուրջ քննարկում ծավալվի Թուրքիայում, իսկ Հայաստանում կլինի այնպես, ինչպես կասի Սերժ Սարգսյանը: Եթե պետք լինի, կնախաձեռնվի տևական իմիտացիոն քննարկում, եթե անհրաժեշտ լինի անմիջապես վավերացնել, կարվի մեկ օրում: Հայաստանում դա որոշում է մեկ մարդ, և այդ մեկ մարդը կորոշի` ելնելով իր անձնական նկատառումներից, իր կոնկրետ հարաբերություններից այս կամ այն ճնշող ուժի հետ: Այդ պատճառով էլ մենք համարում ենք իմիտացիոն գործընթաց կոլեկտիվների ընդհանուր ժողովներից սկսած մինչև համահայկական ուղևորությունները, որոնք ոչինչ չեն որոշում: Մի կողմից` ստանում է բոլորի աջակցությունն իբր, մյուս կողմից` ցույց է տալիս` տեսեք, ինչ ճնշում կա, և ինչ հերոսական ճիգեր եմ գործադրում հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման համար:
-Համահայկական ուղևորությունից առաջ էլ ակնհայտ էր սփյուռքի դիրքորոշումը, ինչու, ուրեմն, նախաձեռնվեց` կրքերը հնարավորինս մեղմելո՞ւ, ոչ թե լսելու, այլ համոզելո՞ւ, հայ-թուրքական դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը համահայկական քննարկման հա՞րց դարձնելու:
-Կարծում եմ, որ քայլը ձեռնարկվեց արտաքին օգտագործման համար: Տեսեք` ինչ ջանքեր են պետք սփյուռքահայությանը համոզելու, որ այսպիսի դարակազմիկ պայմանագրերը հնարավորինս քիչ ցնցումներով անցկացվեն, և ինչ տիտանական աշխատանք է կատարում Սերժ Սարգսյանը: Նա կարողացավ, այնուամենայնիվ, ստանալ որոշ կառույցների համաձայնությունը Հայաստանում, ինչպես կոլեկտիվների հետ հանդիպումներն են վկայում, կա գիտակցություն, որ դա անհրաժեշտ է: Ըստ հայկական լրատվամիջոցների` կա մարդկանց մի ստվար զանգված, որը կտրականապես դեմ է, բայց դա ժողովրդավարության դրսևորումներից է` վերստին իմիտացիոն գործընթաց:
-Իմիտացիոն, բայց քարոզչական տեսակետից` անխոցելի:
-Անխոցելի, թե ոչ` ցույց կտան ժամանակն ու ապագան: Մնացածը կապրենք` կտեսնենք:
-Մի քանի օրից արձանագրությունները ստորագրված կլինեն, որո՞նք են լինելու ՀԱԿ-ի քայլերը:
-Չեմ կարծում` ՀԱԿ-ը փոխի իր ընդհանուր ռազմավարությունը, ՀԱԿ-ը համոզված է, որ Հայաստանում սահմանադրական կարգի վերականգնումը, Հայաստանը ժողովրդավարական ուղի վերադարձնելու ճանապարհը Սերժ Սարգսյանի հրաժարականն է, իր պահանջից ՀԱԿ-ը հետ չի կանգնել, արձանագրությունների ստորագրումը ևս մեկ անգամ կապացուցի, թե ինչ կործանարար, ճակատագրական հետևանքներ կարող է ՀՀ-ի համար ունենալ ոչ լեգիտիմ իշխանությունը, որը ենթակա է տարբեր տեսակի ճնշումների և ստիպված գնում է քայլերի, որոնք հակասում են Հայաստանի պետական շահերին: Ես չեմ կարող ՀԱԿ-ի անունից խոսել, բայց վստահ եմ, որ ՀԱԿ-ը կհամագործակցի այն ուժերի հետ, որոնք կպահանջեն Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը և դրանով կնպաստեն այս վտանգավոր գործընթացի գոնե սառեցմանը կամ կասեցմանը, հնարավորություն կտան ձևավորելով նոր իշխանություն` բանակցել նոր արձանագրություններ ու պայմանագրեր ստորագրելու համար:
Զրուցեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ