8-րդ դարում Արցախի Տիգրանակերտն ուներ մեծաքանակ բնակչություն

Երջանկահիշատակ Բագրատ ՈՒլուբաբյանի որդին` Հրայր ՈՒլուբաբյանն օրերս «Իրավունքը de facto»-ի խմբագրությանը տրամադրեց հոր ձեռագրերից երկուսը, որոնք շարունակաբար կներկայացնենք մեր ընթերցողին` կարևորելով դրանց ճանաչողական նշանակությունը, հատկապես «սահմանների ճշգրտման» ներկա գործընթացում։
Հունահռոմեական և հայ վաղագույն հեղինակների տեղեկությունների համաձայն` Տիգրան Մեծի անունով գոյություն են ունեցել չորս քաղաքներ` Աղձնիքում, Արցախում, ՈՒտիքում և Գողթնում։ Եթե Աղձնիքի Տիգրանակերտը (հետագայում կոչված Մարտիրոսոպոլիս, Մարտիրոսաց քաղաք, Ֆարկին, Մուֆարկին) Հայաստանի մայրաքաղաքն էր Տիգրանի օրոք, ապա մյուսները շարքային ամրոց-ավաններ էին` կառուցված Մեծ Հայքի տարբեր նահանգներում և, հավանաբար կատարում էին հիմնականում զորակայանների դեր։ Այդ պատճառով էլ պատահական չէ, որ, օրինակ, Արցախի և ՈՒտիքի Տիգրանակերտներին վիճակված չէր վճռական նշանակություն ունենալ այս նահանգների պատմության մեջ։ Դեռ ավելին, պետք է կարծել, որ նրանք մինչև 19-20-րդ դարերը կործանվել են արևելքից ու հյուսիսից պարբերաբար եկող ասպատակիչների կողմից և հետագայում չեն վերակառուցվել անհարմար տեղանքի պատճառով։
Արցախի Տիգրանակերտը գտնվում էր այժմյան Աղդամ քաղաք-շրջկենտրոնից մոտ տասը կիլոմետր հյուսիս-արևմուտք, այժմ Շահ-բուլաղ կոչվող առատաջուր աղբյուրի շուրջը։ Այստեղ բնական ամրություններ չկան, եթե նկատի չունենանք աղբյուրի թիկունքով ձգվող ցածրադիր սարը, ապա նախկին ավան-ամրոցը կանգնած է եղել հարթ ու բաց դաշտում, որը և ըստ երևույթին, պատճառ է դարձել նրա հեշտ կործանման։
Ամրոց-ավանի մնացորդների մասին Մ. Բարխուդարյանցը գրել է. «Ընդարձակ գյուղաքաղաք եղած է և երբեմն առաջնորդանիստ և գավառագլուխ. տակավին մնում են ընդարձակ եկեղեցու ավերակը, շուկայի տների և բաղանիսների շինությունները և այլն։ Ավերակիս ստորոտում է Շահ-բուլաղ մեծ աղբյուրը, իսկ վերին ծայրում` հանգստարանը։ Իսկ ավերակիցս վերև են Վանքասարը և Հովվի սարը, որոնց հետ կապված է ավանդական պատմություն։ Ավերակիս մոտ է մի նոր բերդակ, որ շինված է ամբողջապես սրբատաշ քարով և կոչվում է Թառնագյուտի կամ Շահբուլաղի բերդ»։
Ճիշտ են, իհարկե, Բարխուդարյանցի դիտումները հին Տիգրանակերտի ավերակների մասին։ Ճիշտ է նաև, որ Տիգրանակերտը հետագայում այլափոխվել ու կոչվել է նա Թառնագյուտ. ադրբեջանցի պատմիչներն ու պատմաբանները հենց Թառնագյուտ (իմա` Թառնուտ) ձևով էլ հիշում են բերդը։
Սակայն Բարխուդարյանցն իր այս դիտումների համար վկայակոչում է Սեբեոսին ու Եսայի կաթողիկոսին, չնկատելով, որ Սեբեոսի հիշած Տիգրանակերտն Արցախի Տիգրանակերտից տարբեր է, իսկ Եսայի կաթողիկոսի մոտ էլ ոչ թե Տիգրանակերտ է, այլ Ականակերտ։ Նա այս տարբերությունը համարում է տպագրական սխալ։ Մինչդեռ Եսայու Ականակերտը Հասան-Ջալալյանների քաղաք-նստավայրն է եղել Խաչենի հովտում, Գանձասարի վանքի մոտ։ Այդ պարզ հասկացվում է պատմիչի խոսքից։ Նկարագրելով ավարառու ասպատակողների գործողությունները, Եսային պատմում է, որ ինքը Գանձասարի կատարից նայում-տեսնում էր ամեն ինչ. «Իսկ զօրք թշնամեացն տարեալ զավարն և զգերին խառնեցին ի բանակն իւրեանց և չուեալ ի Ականակերտու բանակեցան ի վերայ գետոյն Դըրդու, զոր այժմ Թարթառ կոչե ըստ Պարսկականին»։
Գանձասարից Շահ-բուլաղի Տիգրանակերտը չէր երևա, քանի որ նրանց իրարից բաժանում է վիթխարի մի լեռնաշղթա։ Իսկ Ականան կամ Ականակերտը գտնվում էր Խաչենի մյուս ափին։
Մակար Բարխուդարյանցի այս աղավաղումը թյուրիմացության մեջ է գցել նաև Մանանդյանին, որն էլ իր հերթին է նույնացրել ՈՒտիքի ու Արցախի Տիգրանակերտները, քարտեզի վրա տեղադրելով միայն մեկ Տիգրանակերտ` Շահ-բուլաղ վայրում։
Այս թյուրիմացությունը պարզելուց առաջ ասենք, որ երկու Տիգրանակերտների մասին սխալ պատկերացումներ են հրապարակել նաև Սեբեոսի երկու մեկնաբանները` Ք. Պատկանյանը և Ստ. Մալխասյանցը։ Առաջինը Սեբեոսի վկայության առթիվ գրել է, թե «եղել է երկու Տիգրանակերտ, մեկը Փայտակարան մարզում, Կուրի և Արաքսի միախառնվելու վայրում, մյուսը` Աղձնիք գավառում, հայոց հայտնի «մայրաքաղաքը»։ Մալխասյանցն էլ Սեբեոսի «միւս» արտահայտություններից ենթադրում է, թե «Գարդման գավառում եղել է երկու վայր այդ անվամբ» (Տիգրանակերտ - Բ.ՈՒ.)։
Ճիշտն ասած, Սեբեոսի տեղեկությունը շատ պարզ է և այդքան խառնաշփոթությունների հիմք է դարձել ո՛չ պատմիչի մեղքով։ Այստեղ կոնկրետ խոսք կա և՛ Գարդմանքի (ՈՒտիքի) Տիգրանակերտի մասին, և՛ այն Տիգրանակերտի, որ Արցախինն է ու գտնվել է այժմյան Շահ-բուլաղի մոտ։
Ըստ Սեբեոսի պատմության` պարսից զորաբանակի մի մասը, Շահր-Վարազի գլխավորությամբ, Հերակլի Վիրք գնալու ճանապարհը փակելու նպատակով, բանակում է Գարդմանքում, որը ոչ թե Շամքորի ու Գյանջայի արանքում էր, ինչպես Հ. Մանանդյանն էր կարծում, այլ Շամքորից դեպի արևմուտք` մինչև Խրամ գետը։ Հենց այստեղ էլ գտնվել է «միւս Տիգրանակերտը», որն առնելով` պարսիկները, փաստորեն, փակել են Վիրք մտնող ձորաբերանը։ Որ «միւս Տիգրանակերտը» գտնվել է այս ձորում, Գարդմանքում, պարզից էլ պարզ է Սեբեոսի մոտ. «...անցանէ ի Գարդման ընդդեմ նորա (Հերակլի) և բանակի ի միւս Տիգրանակերտի յանդիման նորա»։
Հասկանալի է, որ Հերակլի բանակը դրանից արևելք էր գտնվում։
«Միւս Տիգրանակերտ» արտահայտությունն ինքնին ասում է, որ հենց այս վայրերում կա մի Տիգրանակերտ ևս, որի մասին պատմիչը վկայում է անմիջապես. «Եւ Շահենն ԼՌ (30000) զոր հասեալ բանակեցաւ ի թիկանց Յերակլի ի Տիգրանակերտ աւանի»։
Գարդմանքի Տիգրանակերտից մինչև Տիգրանակերտ ավանը (Շահ-բուլաղի վրա) կլիներ ավելի քան 100 կմ։ Սակայն նկատի առնելով, որ երեք զորաբանակներից միայն մեկը 30 հազարանոց էր, կարելի է մտածել, որ երեք այսպիսի բանակներ հազիվ կարողանային այս տարածության վրա տեղավորվել. Շահր-Վարազը Գարդմանքում` ճանապարհը փակած, Հերակլը, հավանաբար, Շամքոր-Գանձակ տարածքի վրա, իսկ Շահենը` Հերակլի թիկունքում, սկսած Արցախի Տիգրանակերտից։ Սեբեոսն ավան է կոչում Արցախի Տիգրանակերտը։ Նշանակում է 8-րդ դարի սկզբին այն դեռևս կարևոր բնակավայր էր և ուներ մեծաքանակ բնակչություն։
Այս ժամանակներում աշխարհագրական ու քաղաքական խոշոր կետ էր հանդիսանում նաև ՈՒտիքի (Գարդմանքի) Տիգրանակերտը։ Բավական է ասել, որ Հայոց արևելից կողմանց հոգևոր կյանքում միշտ էլ իր գործուն մասնակցությունն էր ունենում այս Տիգրանակերտի վանքը, որ, անկասկած, եպիսկոպոսանիստ է եղել։ Օրինակ, 8-րդ դարի սկզբին Ամենայն հայոց Եղիա կաթողիկոսին տված երդմնաթղթի տակ, Աղվանքի առաջնորդների շարքում, ստորագրել է նաև «Պետրոս Տկռակերտոյ վանականը»։ Սա անպայման ՈՒտիքի Տկռակերտ-Տիգրանակերտն է, որովհետև հիշվում է Կաղանկատույքի կողքին, ուր և իսկապես գտնվել է ՈՒտիքի Տիգրանակերտը։
Բագրատ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ

Մեկնաբանություններ