Տո­նի­կա­շեն (երևա­կա­յա­կան ճամ­փոր­դու­թ­յուն Covid-19-ի պայ­ման­նե­րում)

(Նախորդ մասը)

Երբ գնաց­քը շարժ­վում է, նա­յում եմ պա­տու­հա­նից դուրս ու կր­կին մտա­բե­րում 1915-ի ապ­րի­լը: Նրանց գնաց­քը ու­րիշ էր: Վա­գո­նի դռ­նե­րը փակ էին, պա­տու­հան­նե­րը՝ ան­թա­փանց, և հս­կում էին սվի­նա­վոր­նե­րը:
Ա­հա դեմ դի­մաց ու կողք կող­քի նս­տած են Կո­մի­տաս ու Գրի­գո­րիս վար­դա­պետ­նե­րը, «Սա­բահ» թեր­թի խմ­բագ­րա­պետ Տի­րան Քե­լե­կյանն ու բժիշկ Վահ­րամ Թոր­գո­մյա­նը: Դոկ­տորն ա­նա­սե­լի տխուր է, գլու­խը կախ, ար­ցուն­քոտ աչ­քե­րով տրտն­ջում է, որ այլևս չի տես­նի ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րին: Կո­մի­տասն ա­նընդ­հատ քա­ջա­լե­րում է ընկ­ճյա­լին, և դա նրա՝ հոգևո­րա­կա­նի պար­տա­կա­նու­թյունն է, որ կա­տա­րում է:
Ես գի­տեմ աք­սո­րա­կան­նե­րից գրե­թե յու­րա­քան­չյու­րի գործն ու ճա­կա­տա­գի­րը, բայց գի­տե­լի­քը բա­վա­րար չէ, ես ան­կա­րող եմ վե­րապ­րել բնազ­դար­ձակ թուր­քի պատ­ճա­ռած սար­սափ­ներն ու այն հու­սալ­քու­թյու­նը, որ նրանք զգա­ցին ի­րենց մաշ­կի վրա:
…Գնացքն անց­նում է չք­նաղ Իզ­միտն ու Պար­տի­զա­կը և կանգ առ­նում Ա­դա­բա­զա­րում: Այս նույն եր­կա­թու­ղագ­ծով կա­րե­լի է հաս­նել Էս­կի­շե­հիր, ա­պա՝ Թուր­քիա­յի մայ­րա­քա­ղաք Ան­կա­րա, այդ­տե­ղից ան­հայտ ճա­նա­պարհ­նե­րը կտա­նեն Չանկ­րի և Ա­յաշ, որ­տեղ ան­բու­ժե­լի հո­գե­կան խան­գար­մունք ու­նե­ցավ Կո­մի­տաս վար­դա­պետն ու սրա­խող­խող ե­ղան բազ­մա­թիվ բա­նաս­տեղծ­ներ, ար­ձա­կա­գիր­ներ, բժիշկ­ներ, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ­ներ, պե­տա­կան պաշ­տո­նյա­ներ և պա­տա­հա­կան մար­դիկ: (Այդ­պի­սին էր մե­կը, ո­րի ա­նուն-ազ­գա­նու­նը հա­մըն­կել էր հե­ղա­փո­խա­կան գործ­չի, ու սխալ­մամբ ձեր­բա­կալ­վել էր: Ար­դեն Ա­յա­շի բան­տում պարզ­վեց, որ հի­վան­դոտ աչ­քե­րով ու հնա­մաշ շո­րե­րով այդ մար­դը շնաս­պան է: Պոլ­սի փո­ղոց­նե­րում ա­զա­տո­րեն թրև ե­կող շնե­րին բռ­նում-սատ­կաց­նում էր, պո­չե­րը կտ­րում, որ­պես ա­պա­ցույց ներ­կա­յաց­նում թա­ղա­պե­տա­րան և ա­մեն պո­չի հա­մար ստա­նում 60 փա­րա: Օ­րա­կան՝ 5-10 շուն, և դա էր մար­դու ար­հես­տը: Բա­նաս­տեղծ Սիա­ման­թո, «Ա­զա­տա­մար­տի» խմ­բագ­րա­պետ, գրող Ռու­բեն Զար­դա­րյան, բժիշկ Նա­զա­րեթ Տա­ղա­վա­րյան, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ժիչ­ներ, ե­րես­փո­խան­ներ և… շնաս­պան: Դա այն­քան վի­րա­վո­րա­կան էր, որ բժիշկ Նագ­գա­շյա­նը նրա ա­նու­նից հե­ռա­գիր ու­ղար­կեց Թա­լեա­թին, և մի քա­նի օր անց շնա­հա­վաքն ա­զատ ար­ձակ­վեց): Բո­լո­րի դժ­բախ­տու­թյան պատ­ճա­ռը մեկն էր՝ նրանք հայ էին:
Իջ­նում եմ կա­ռա­մա­տույց ու նա­յում շուրջս: Ա­պա հա­նում եմ պլան­շետս ու թեր­թում կա­յա­րա­նի հին լու­սան­կար­նե­րը:
Ա­ռա­ջին շո­գե­կառ­քը Պոլ­սից 4-5 ժա­մում այս­տեղ հա­սավ 1897-ին, իսկ կա­յա­րա­նը գտն­վում էր քա­ղա­քից մոտ 5 կմ հե­ռա­վո­րու­թյան վրա:
Եր­կա­թու­ղու գոր­ծար­կու­մը հե­ղա­փո­խա­կան նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցավ Ա­դա­բա­զա­րի հա­մար, նոր ա­ռա­ջըն­թա­ցի հիմք հան­դի­սա­ցավ: Հա­յու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն ստա­ցավ իր բերքն ու բա­րի­քը, զա­նա­զան ապ­րանք­նե­րը վա­ճառ­քի տա­նե­լու ոչ միայն Պո­լիս, այլև հասց­նե­լու Նի­կո­մի­դիա­յի ծո­վե­զերք. քա­ղա­քը հարս­տա­ցավ:
Բայց այս կա­յա­րանն ինձ հա­մար վեր­ջի սկզ­բի խոր­հր­դա­նիշն է: Երբ 1915 թ. հու­լի­սի18-ին սկս­վեց հա­յու­թյան տե­ղա­հա­նու­թյու­նը, նրանց՝ ա­վե­լի քան 20 հա­զար հո­գու, բե­րե­ցին այս­տեղ, ե­րեք օր­վա ըն­թաց­քում՝ ու­նեզր­կե­լուց, թա­լա­նե­լուց հե­տո, ա­նա­սուն­նե­րի պես լց­րին ապ­րան­քա­տար վա­գոն­ներ, ու գնացք­նե­րը տա­րան երկ­րի խոր­քե­րը: Ե­րեք տար­վա ըն­թաց­քում 3/4-ը կո­տոր­վեց, իսկ 1918-ին Տեր-Զո­րից այս նույն կա­յա­րան վե­րա­դար­ձավ շուրջ 4000 հո­գի:

Կա­յա­րա­նից դուրս գա­լիս ան­մի­ջա­պես տես­նում եմ Ա­թա­թուր­քի՝ դրոշ­նե­րով զար­դա­րուն ե­ռա­հարկ թան­գա­րա­նը: Այդ­պի­սի թան­գա­րան­ներ կան Թուր­քիա­յի գրե­թե բո­լոր քիչ թե շատ կարևոր քա­ղաք­նե­րում, ա­սես հի­շե­ցում, թե ում երկ­րում ես գտն­վում: Ինձ այդ հի­շե­ցու­մը պետք չէ, ես գի­տեմ, որ գտն­վում եմ իմ ժո­ղովր­դի ևս մեկ դահ­ճի երկ­րում: Ո­րով­հետև այն, ինչ չար­վեց Թա­լեա­թի օ­րոք, ա­յո՛, խոս­քը բուն քա­ղա­քում կո­տո­րա­ծի մա­սին է, ա­րեց Քե­մա­լը:
1921 թ. անգ­լիա­ցի­նե­րը լքե­ցին Ա­դա­բա­զա­րը և քա­ղա­քում տե­ղա­կայ­ված հու­նա­կան զոր­քին խոր­հուրդ տվե­ցին հե­ռա­նալ Իզ­միտ: Զոր­քի հետ քա­ղա­քը թո­ղե­ցին նաև ցե­ղաս­պանդ վե­րապ­րած հա­յե­րը, բայց ոչ բո­լո­րը, 600 հո­գի ո­րո­շե­ցին մնալ ու յո­լա գնալ թուր­քա­կան նոր իշ­խա­նու­թյան հետ: Ինչ­պի­սի՜ պար­զամ­տու­թյուն… Նրանք հա­վաք­վե­ցին ազ­գա­պատ­կան բաղ­նի­քի մոտ՝ պատ­րաստ­վե­լով ող­ջու­նե­լու քե­մա­լա­կան­նե­րին: Փրփ­րա­բե­րան աս­կյար­նե­րը տեղ­նու­տե­ղը իս­կա­կան սպանդ ի­րա­կա­նաց­րին՝ գն­դա­կա­հա­րե­ցին, սրա­խող­խող ա­րե­ցին 468 տղա­մար­դու, կնոջ, տա­րե­ցի ու ե­րե­խա­յի: Ողջ մնաց 132 հո­գի:
Ա­հա այդ ջար­դի կազ­մա­կերպ­չի թան­գա­րանն է աչ­քիս ա­ռաջ:
Ի՞նչ գի­տեմ ես ար­դի Ա­դա­բա­զա­րի մա­սին: Սա­քա­րիա մար­զի կենտ­րոնն է, ու­նի շուրջ 400 հա­զար բնա­կիչ, մե­քե­նա­շի­նա­կան-բան­վո­րա­կան քա­ղաք է, թո­ղար­կում է կոմ­բայն ու տրակ­տոր, ճա­պո­նա­կան «Տո­յո­տա» ավ­տոհս­կան այս­տեղ ար­տադ­րու­թյուն ու­նի: Զար­գա­ցած են փայ­տամ­շա­կումն ու քի­միա­կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյու­նը, շր­ջա­կայ­քի հան­քե­րից ստաց­վում են եր­կաթ, ցինկ ու պղինձ, ա­մեն տա­րի հա­վաք­վում է պտուղ-բան­ջա­րե­ղե­նի ա­ռատ բերք: Կան նաև շա­քա­րի գոր­ծա­րան, մե­տաք­սի ու տեքս­տի­լի ֆաբ­րի­կա­ներ։ Ե­թե շարժ­վես Իզ­մի­տի ուղ­ղու­թյամբ, կհան­դի­պես Սա­պան­ջա լճին, ո­րի ա­փե­րին գտն­վում են շքեղ հյու­րա­նոց­ներ, ռես­տո­րան­ներ, մե­ծա­հա­րուստ ստամ­բուլ­ցի­նե­րի ա­ռանձ­նատ­ներ: Բայց այդ ա­մենն ինձ չի հե­տաք­րք­րում:
Ա­դա­բա­զա­րի ծնունդ են եր­կու հո­գի, ո­րոն­ցով թուր­քե­րը հպար­տա­նում են: Մե­կը «Բոս­ֆո­րի ցուլ» մա­կան­վամբ ֆուտ­բո­լիստ Հա­քան Շու­քյուրն է, ո­րի հար­սա­նի­քը 1995 թ. ու­ղիղ ե­թե­րով հե­ռար­ձակ­վում էր թուր­քա­կան պե­տա­կան հե­ռուս­տա­տե­սու­թյամբ: Նա 2002-ին հա­վա­քա­կա­նի կազ­մում նվա­ճեց աշ­խար­հի ա­ռաջ­նու­թյան բրոն­զե մե­դալ, իսկ 2011-ին «Ա­զա­տու­թյուն և զար­գա­ցում» կու­սակ­ցու­թյու­նից դար­ձավ մեջ­լի­սի ան­դամ: Մյու­սը Թուր­քիա­յի պատ­մու­թյան մեջ ու­ժե­ղա­գույն շախ­մա­տիս­տու­հի Բե­թուլ Ջեմ­րե Յըլ­դըզն է` երկ­րի ա­ռա­ջին կին գրոս­մայս­տե­րը և բազ­մա­կի չեմ­պիո­նը:
Բայց նրանք էլ ինձ չեն հե­տաք­րք­րում, ո­րով­հետև ես կա­րող եմ հպար­տա­նալ այլ ա­դա­բա­զար­ցի­նե­րով, զո­րօ­րի­նակ՝ «Պո­լիս եւ իր դե­րը» քա­ռա­հա­տոր աշ­խա­տու­թյան հե­ղի­նակ, պատ­մա­բան ու գրող Հա­կոբ Սի­րու­նիով, ար­ձա­կա­գիր­ներ Շա­վարշ Նար­դու­նիով ու Վար­դան Ե­ղի­շե­յա­նով, ֆրան­սիա­կան Դի­մադ­րու­թյան շարժ­ման ան­դամ, Օս­վեն­ցի­մի և Բու­խեն­վալ­դի հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար­նե­րից վե­րապ­րած Միհ­րան Մա­վի­յա­նով, Փա­րի­զի հան­րա­հայտ «Ֆե­բյուս» լու­սան­կար­չա­տան հիմ­նա­դիր Հա­կոբ Սե­մեր­ջյա­նով, Ա­դիս-Ա­բե­բա­յից Ջի­բու­տի եր­կա­թու­ղի կա­ռու­ցած Սու­րեն Չաք­րյա­նով: Եվ ու­րիշ­նե­րով, կա­րող եմ այս շար­քը շա­րու­նա­կել, բայց հի­մա դա նշա­նա­կու­թյուն չու­նի:
Թեր­թում եմ պլան­շե­տը ու նա­յում քար­տե­զին: Դա այն­քան էլ քար­տեզ չէ, ա­վե­լի ճիշտ՝ ա­մենևին քար­տեզ չէ, դա ցե­ղաս­պան­դը վե­րապ­րած ոմն ա­դա­բա­զար­ցու հի­շո­ղու­թյամբ վե­րար­տադր­ված, ձեռ­քով գծ­ված հա­տա­կա­գիծ է, ո­րով էլ ա­ռաջ­նորդ­վե­լու եմ:
Քա­նի որ եր­կաթ­գի­ծը ժա­մա­նա­կին անց­նում էր քա­ղա­քի կող­քով, բնա­կա­նա­բար, ըստ տրա­մա­բա­նու­թյան, ես պի­տի քայ­լեմ դեպ կենտ­րոն, այն­տեղ, ուր ապ­րում էին հա­յե­րը:
Թուր­քե­րը զար­ման­քով ինձ են նա­յում, ո­րով­հետև զբո­սաշր­ջի­կի հա­մար քա­ղա­քը ոչ մի տե­սար­ժան վայր չու­նի, բա­ցա­ռու­թյամբ 553 թ. Հուս­տի­նիա­նո­սի կա­ռու­ցած 429 մ եր­կա­րու­թյամբ ու հն­գա­կա­մար կամր­ջի, ո­րը թուր­քերն ան­վա­նում են Բեշ­քյոփ­րու:

Ես քայ­լում եմ փո­ղոց­նե­րով ու նա­յում շեն­քե­րին. դրանք ճար­տա­րա­պե­տա­կան ոչ մի յու­րա­հատ­կու­թյուն չու­նեն, հիմ­նա­կա­նում մեկ­մե­կու նման ե­ռա­հարկ ու քա­ռա­հարկ քա­ռա­կու­սի շի­նու­թյուն­ներ են: Եվ դա էլ ու­նի իր բա­ցատ­րու­թյու­նը. ի սկզ­բա­նե ջոջ Տո­նիկն ու նրա գաղ­թա­կան­ներն էին ճա­հիճ­նե­րը չո­րաց­րել, հետևա­բար հո­ղա­յին հիմ­քը այն­քան փա­փուկ է, որ անհ­նար է բարձ­րա­հարկ շեն­քեր կա­ռու­ցել:
Հա­յե­րի տներն էլ էին ա­ռա­վե­լա­գույ­նը ե­ռա­հարկ ու փայ­տա­շեն, բայց ու­նեին մի ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն:

Ցե­ղաս­պա­նու­թյուն վե­րապ­րած Նուարդ Փես­քի­նը այս­պի­սի քա­ռա­տող ու­նի.

Այդ­պէ՜ս… կ՛ապ­րի մեր սէ­րը յա­ւեր­ժա­կան յու­շե­րով,
Գիւ­ղին զմ­րուխտ ծո­ցին մէջ, ուր տա­րի­նե՜ր քո­վէ քով,
Հիւ­ղակ­նե­րը մեր խար­խուլ, բա­ղե­ղա­ծածկ հրուան­դան,
Զոյգ մը ան­բիծ, անպ­սակ սէ­րե­րու պէս կը մխա՜ն…

«Հիւ­ղակ» ու «բա­ղե­ղա­ծածկ» բա­ռե­րը պա­տա­հա­կան չեն: Հա­յոց տնե­րը չա­փա­զանց ճա­շա­կով զար­դար­ված էին ծաղ­կա­հյու­սե­րով։ Ա­դա­բա­զա­րի հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սե­րը իս­կա­կան ծաղ­կա­նոց­նե­րի էին նման։ Ա­մե­նա­հե­տին տնա­կի տի­րո­ջից մինչև բա­րե­կե­ցիկ քա­ղա­քա­ցին ծաղ­կի սի­րա­հար­ներ էին։ Պա­տու­հան­նե­րի առջև շար­ված թա­ղար­նե­րից բա­ցի, պա­տերն ի վեր խիտ առ խիտ մագլ­ցում էին այծ­տերևուկ­նե­րի (հա­նըմ-է­լի) և հաս­մի­կի լայն «գոր­գեր», ո­րոնք ի­րենց բուր­մուն­քով ու երփ­նե­րան­գու­թյամբ տո­նա­կան օր­վա հմա­յիչ տպա­վո­րու­թյուն էին գոր­ծում: Հատ­կա­պես աչ­քի էին զար­նում մա­նա­րա­նա­տե­րեր Պետ­րոս Մու­րա­դյա­նի և Հով­հան­նես Ճր­կա­յա­նի տնե­րը, ո­րոնք Պոլ­սի ա­ռանձ­նատ­նե­րի նման բարձ­րա­դիր ու գե­ղե­ցիկ էին։ Հա­վե­լեմ նաև, որ քա­ղա­քի բո­լոր պե­տա­կան ու մաս­նա­վոր դի­տար­ժան շեն­քե­րը կա­ռու­ցել, իսկ փո­ղոց­ներն ու խճու­ղի­նե­րը սա­լա­հա­տա­կել էր ճար­տա­րա­պետ Վար­դե­րես է­ֆեն­դին։

Ա­հա և քա­ղա­քի կենտ­րո­նա­կան մա­սը: Թա­փա­ռա­կա­նի պես թրև եմ գա­լիս և ինձ թվում է, թե քայ­լում եմ հա­յոց գլ­խա­վոր փո­ղո­ցով կամ Չար­խի փո­ղո­ցով:
Ա­դա­բա­զա­րի թա­գա­վո­րը Աստ­ված էր, զուր չէ, որ հա­յերն ի­րենց քա­ղաքն ան­վա­նում էին «Աս­տուա­ծա­րեալ», ի­մա՝ Աս­տու­ծո ստեղ­ծած:
Այն աս­տի­ճա­նի Քրիս­տո­սա­պաշտ էին, որ ու­նեին չորս ե­կե­ղե­ցի և դրանց շուրջ էլ ապ­րում էին. Ս. Հրեշ­տա­կա­պե­տը՝ Մա­լա­ջը­լար թա­ղում, Ս. Կա­րա­պե­տը՝ Նեմ­չե­լեր (կամ Նեմ­ցե­լեր՝ «նե­մեց» բա­ռից, ին­չը վկա­յում էր, որ այդ­տե­ղի բնա­կիչ­նե­րի նախ­նի­նե­րը ներ­գաղ­թել էին Ավ­ստ­րո-Հուն­գա­րիա­յից), Ս. Լու­սա­վո­րի­չը՝ Քուր­թու­լուշ և Ս. Ստե­փա­նո­սը՝ Գա­զել­լեր թա­ղե­րում: Յու­րա­քան­չյուր ե­կե­ղե­ցի ու­ներ ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին ա­րա­կան և ի­գա­կան վար­ժա­րան­ներ. այս­պես, Ս. Հրեշ­տա­կա­պե­տը՝ Ա­րա­մյան ու Գա­յա­նյան, Ս. Կա­րա­պե­տը՝ Ներ­սե­սյան ու Սան­դխ­տյան, Ս. Լու­սա­վո­րի­չը՝ Ռու­բի­նյան ու Հռիփ­սի­մյան, Ս. Ստե­փա­նո­սը՝ Մես­րո­պյան ու Նու­նյան: Ե­կե­ղե­ցի և վար­ժա­րան ու­նե­նա­լը պարզ բա­ցատ­րու­թյուն ու­ներ՝ ա­ռա­ջի­նը ինք­նու­թյու­նը, տե­սա­կը, քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­նե­րը պահ­պա­նե­լու, երկ­րոր­դը մր­ցակ­ցա­յին ա­ռա­վե­լու­թյուն­ներ ձեռք բե­րե­լու լա­վա­գույն կռ­վան­ներն էին: Այս վար­ժա­րան­նե­րի ա­շա­կերտ­նե­րի ընդ­հա­նուր թի­վը 3000 էր:

1909 թ. բաց­վեց տղա­նե­րի Կենտ­րո­նա­կան երկ­րոր­դա­կան վար­ժա­րա­նը, 1912-ին՝ աղ­ջիկ­նե­րի դաս­րն­թա­ցը։ Գոր­ծում էին «Մա­նու­շակ» ման­կա­պար­տեզ-նա­խակր­թա­րա­նը, բո­ղո­քա­կան­նե­րի հա­յու­հյաց ի­գա­կան գի­շե­րօ­թիկ վար­ժա­րա­նը, հա­յու­հյաց ա­վե­տա­րա­նա­կան «Ա­ղավ­նա­տուն» վար­ժա­րա­նը, Կր­թա­սի­րաց ըն­կե­րու­թյու­նը, Ըն­թեր­ցա­սի­րաց միու­թյու­նը՝ հա­րուստ գրա­դա­րան-ըն­թեր­ցա­րա­նով:
Հա­մե­մա­տու­թյան հա­մար ա­սեմ, որ թուր­քերն ու­նեին մեկ մեդ­րե­սե՝ 30-40 ա­շա­կեր­տով:
Պլան­շե­տիս մեջ փնտ­րում եմ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի լու­սան­կար­ներ և գտ­նում ըն­դա­մե­նը Ս. Հրեշ­տա­կա­պե­տի հա­զիվ նշ­մա­րե­լի զան­գա­կա­տու­նը և բո­ղո­քա­կան­նե­րի ե­կե­ղե­ցու կի­սատ պատ­կե­րը:
Քա­ղա­քի շր­ջա­կայ­քում կա­յին հա­յաբ­նակ գյու­ղեր, ո­րոնք նույն­պես ու­նեին ե­կե­ղե­ցի­ներ ու վար­ժա­րան­ներ: Դի­ցուք, Սա­փան­ջա­յում, ուր բնակ­վում էին մե­տաք­սա­գոր­ծու­թյամբ, գոր­գա­գոր­ծու­թյամբ և այլ ար­հեստ­նե­րով զբաղ­վող շուրջ հա­զար հա­յեր, Ս. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին, կից ու­ներ Ա­րա­մյան վար­ժա­րա­նը, Հա­յոց գյու­ղում ՝ Էր­մե­նի­քյո­յում, և Հո­վիվ գյու­ղում, գտն­վում էին Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչ և Ս. Կա­րա­պետ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, դրանց կից՝ Վա­հա­նյան վար­ժա­րա­նը: Չու­քուր­քյո­յում էր Ս. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին, Գե­ղամ գյու­ղում` Ս. Հով­հան­նես ե­կե­ղե­ցին և Հով­հան­նես վար­ժա­րա­նը: Ա­րա­մը-Քը­զըլ­ջըք գյուղն ու­ներ Ս. Ստե­փա­նոս ե­կե­ղե­ցին և Ա­րա­մյան դպ­րո­ցը, Ֆըն­դըք­լը­յը` Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչ ե­կե­ղե­ցին և Մես­րո­պյան վար­ժա­րա­նը, Ֆե­րիզ­լին` Ս. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին և Ռու­բի­նյան վար­ժա­րա­նը, Դամ­լը­քը` Ս. Ստե­փա­նոս ե­կե­ղե­ցին և Ստե­փա­նո­սյան վար­ժա­րա­նը, Էլ­մա­լը գյու­ղը՝ Ս. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչ ե­կե­ղե­ցին ու Լու­սա­վոր­չյան վար­ժա­րա­նը, Քո­ղուք­փե­լի­թը ՝ Ս. Գե­ղա­մյան ե­կե­ղե­ցին և Գե­ղա­մյան վար­ժա­րա­նը, Բըչ­քը­քյո­յը` Ս. Զա­քա­րյան ե­կե­ղե­ցին և Զա­քա­րյան վար­ժա­րա­նը: Ընդ­հա­նուր առ­մամբ 1902-1912 թթ. Ա­դա­բա­զա­րում ու շր­ջա­կա գյու­ղե­րում կա­յին 18 ե­կե­ղե­ցի և 21վար­ժա­րան:

(շա­րու­նա­կե­լի)

Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ