Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ… Քաղաքներուն մէջ եւ քաղաքներէն դո՛ւրս, Եւ բարբարոսներն արիւններով կը դառնան, Մեռելներուն ու ոգեվարներուն վրայէն, Ագռաւներու բազմութիւններ կ՚անցնին վերերէն, Արիւնոտ բերաններով ու գինովի քրքիջներով…

Վերջերս մի թուրք Հայոց ցեղասպանության զոհերի․․․ցուցակ էր ուզում։ Այդ ցուցակի առաջին՝ մի չնչին մասը տեղադրում եմ ստորև։ Թեպետ համոզված եմ, որ այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է։

Նախորդ դարակեսից Աբովյան 16-ը Հայկական աշխարհի (այն է՝ Հայաստանի սովետական սոցիալիստական ռեսպուբլիկայի), և ընդհանրական հայոց Սփյուռքի կենտրոնաձիգ կառույցներից էր, ինչպես որ էին Մատենադարանն ու Պետհամալսարանը, Գիտությունների ազգային ակադեմիան և Ալեքսանդր Թամանյանի ժառանգությունը։

Լևոն Լիսիցյանի նամակը Ստեփան Լիսիցյանին 2 նոյեմբերի, 1920 թ. Երևան Իմ անգին հայրիկ, Ապրում ենք մղձավանջի օրեր:

Հարկ եմ համարում ընդգծել, որ հարկավոր է մեկընդմիշտ մերժել պատմության կեղծարարների այն պնդումը, թե Սովետական Հայաստանի պետությունը ազգային պետություն չի եղել: Ավելորդ չեմ համարում վերոհիշյալ գաղափարախոսության կրողներին հարցնել, թե ի՞նչ հիմքերով են ազգային պետություն համարում 1918-1920 թթ. գոյություն ունեցած Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, որը ստեղծվել էր երիտասարդ թուրքերի հանցագործ կառավարության պարագլուխներ Թալեաթի ու Էնվերի կամքով։

Հայաստանն իր տարածքով փոքր երկիր է և գտնվում է աշխարհաքաղաքական բարդ ու վտանգավոր պայմաններում։

Երկիր, քարտեզդ հիմա նման է կարմիր գաթայի, դանակավորը իր ուզած տեղից կտրել է ուզում...

Ինձ թվում է` հակիրճ վերլուծեցի ու նաև պարզեցի վերոհիշյալ ստեղծագործությունների միջև եղած ընդհանրությունը։ Թվալով չէ, սակայն, կա մեկ այլ իրականություն, մեկ այլ բան, որ ծածուկ է։

Մկրտիչ Սարգսյան գրողի, զինվոր զավակի գրավոր ու բանավոր կյանքը տեսնելով, առավել լավ հասկացա, որ ստեղծագործել, չի նշանակում ստեղծել կամ էլ հորինել: Ճշմարիտ գրողը ոչ թե չեղած բանը ստեղծող-հորինող է, այլ պարզապես եղածը հայտնաբերող: Եվ քանի որ մարդը ստեղծված է Աստծո պատկերով ու նմանությամբ, մարդկայինից բացի, կրելու է աստվածային, նույնն է թե ասեի` Աստծո բնությունը: Դա այդպես է, այլապես մարդացյալ Աստված Հիսուս Քրիստոսը չէր ասի. «Ինձ նման եղեք», այսինքն՝ ինձ նման մարդ եղեք, որպես մարդ ինձ նմանվեցեք: ՈՒրեմն, հնարավոր է այս աշխարհում գտնվելով, գործել աստվածային բնությամբ: Ոչ միայն գործել, այլև ապրել աստվածային բնությամբ: Առաջին մարդ Ադամը հնազանդ չգտնվեց, երկրորդ մարդը, որ Հիսուս Քրիստոսն է, Հորը հնազանդ մնաց մինչև վերջ, և այդ հնազանդությամբ էլ հաղթեց աշխարհին:

1922 թվականին՝ Սովետական Միության կազմի մեջ մտնելուց հետո, Սովետական Հայաստանի արևմտյան սահմանների պաշտպանությունն իրականացրել են սովետական զորքերը և կանխել են թուրքական հարձակման վտանգը։