«ԹՈՂ ԱՅՍՕՐ ՄԵԶ ՄԻ ՔԻՉ ԷԼ ՔՆՆԱԴԱՏԵՆ, ԲԱՅՑ ԱՊԱԳԱ ՍԵՐՈՒՆԴԸ ՄԵԶՆԻՑ ԳՈՀ ԼԻՆԻ»

ՀՀ կառավարությունը նախաձեռնել և իրականացնում է արմատական կենսաթոշակային բարեփոխումներ, ինչը նշանակում է հրաժարում խորհրդային տարիների` պետության կողմից անմիջականորեն կառավարվող կենսաթոշակային համակարգից և անցում պետության կողմից կարգավորվող ու վերահսկվող մասնավոր կենսաթոշակային համակարգի: Մեկնարկն արդեն տրվել է. 2014-ի հունվարից այն կգործի որպես պարտադիր համակարգ:
«Իրատես de facto»-ի կազմակերպած «Կլոր սեղանի» մասնակիցներն են ՀՀ ֆինանսների փոխնախարար ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆԸ, ՀՀ Կենտրոնական բանկի խորհրդի անդամ ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆԸ, ԱՄՆ ՄԶԳ (USAID) Կենսաթոշակային և աշխատանքի շուկայի բարեփոխումների ծրագրի ավագ իրավախորհրդատու ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԸ:

ԼՐԱԳՐՈՂ- Ներդրվող համակարգը շատ գայթակղիչ է ներկայացվում` վճարիր այսօր, վաղն ունեցիր արժանավայել, բարեկեցիկ ծերություն: Եվ ուրեմն, ի՞նչ առավելություն ունի նոր համակարգը, և ի՞նչ հնարավորություն է տալիս, իրոք, պաշտպանված ծերություն ունենալու համար:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Ներդրվող կուտակային կենսաթոշակային համակարգը ենթադրում է սկզբունքային փոփոխություն ինչպես ներկայիս գործող համակարգում, այնպես էլ մեր մտածելակերպում: Պատկերավոր ասած, գործող համակարգի գլխին մի նոր համակարգ ենք դնում, որը լուծելու է ապագայի խնդիրը: Իսկ սա նշանակում է, որ նոր համակարգի ներդրմամբ պետությունն ապագայում ամրապնդում է կենսաթոշակները բարձրացնելու իր կարողությունը:
Կենսաթոշակային տարիքում ի հայտ է գալիս անձի եկամուտների ակնհայտ տարբերություն, այսինքն, եթե աշխատած տարիներին նա ստացել է 100 000 դրամ աշխատավարձ, ապա կենսաթոշակի տարիքում ստանում է 30 000 դրամ կենսաթոշակ: Ինչո՞վ է սա պայմանավորված։ Գիտենք, որ կենսաթոշակների վճարման միջոցները գոյանում են հարկերից, և եթե երիտասարդը 100 000 դրամ աշխատավարձ է ստանում, ապա նրա աշխատավարձից գանձվող սոցվճարներն ու եկամտահարկը միասին չեն կարող գերազանցել 30 %-ը, հետևաբար, կենսաթոշակն էլ չի կարող 30 000 դրամից ավելի լինել: Իսկ եթե պետությունն ուզում է բարձրացնել նրա կենսաթոշակը, ուրեմն, պետք է մտնի այլ հարկատեսակների գրպանը, ինչը ևս չի կարող անել: Այսօր շատ երկրներ ևս եկել են այն համոզման, որ սերունդների համերաշխության համակարգը, որն այսօր գործում է Հայաստանում, պակասուրդային է: Ահա թե ինչու եվրոպական երկրները չեն կարողանում լուծել գոյացած հսկայական պարտքերի խնդիրը, որովհետև, կամ պետք է հարկերը բարձրացնեն, ինչը հնարավոր չէ, որովհետև անձն իր աշխատավարձից 100 % հարկ տալ չի կարող, կամ էլ պետք է մեկ կենսաթոշակառուին սնի առնվազն 2-3 աշխատող: Բայց այստեղ էլ կա դեմոգրաֆիկ խնդիր` մեկ կենսաթոշակառուին իրականում բաժին է ընկնում մեկ աշխատող: Նույն իրավիճակն է նաև մեզ մոտ: Կնշանակի` միակ լուծումն այն է, որ այսօրվանից մտածենք մեր ապագայի մասին:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Ներկայումս գործող բաշխողական կենսաթոշակային համակարգի թերություններից մեկն այն է, որ բացակայում է ուղղակի կապը աշխատողի կատարած սոցիալական ապահովության վճարների և ապագա կենսաթոշակի չափի միջև: Այստեղից էլ գալիս է կենսաթոշակառուների դժգոհությունը: Մարդիկ արդարացիորեն փաստում են, որ ԽՍՀՄ տարիներին բարձր աշխատավարձ են ստացել, հարկային բարձր վճարումներ են կատարել, բայց այսօր իրենց ստացած կենսաթոշակի գումարն ամենևին համարժեք չէ ժամանակին իրենց կատարած վճարումների չափին: Այս խնդիրը մենք կարող ենք լուծել 10-15 տարի անց, երբ ներդրված կլինի նոր համակարգը, և այլևս ներկայիս դժգոհությունը չի լինի, քանի որ յուրաքանչյուրի կենսաթոշակի չափը կախված կլինի նրա ստացած եկամուտից:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Իսկ այսօր ինչ է առաջարկում ՀՀ կառավարությունը. մենք ասում ենք, որ մի կողմից պահպանվում է խորհրդային տարիներից ժառանգված սերունդների համերաշխության կամ բաշխողական համակարգը, քանի որ և՛ ներկայիս կենսաթոշակառուների, և՛ սոցիալական տարբեր խավերի ֆինանսավորման խնդիրը (մարդիկ, ովքեր քիչ կամ ընդհանրապես չեն աշխատել, կամ գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածները), բնականաբար, պետությունը պետք է իր վրա վերցնի, և, մյուս կողմից, անցնում ենք նոր համակարգի: Մենք չենք կարող թույլ տալ, որ մեր սերունդները վաղը կանգնեն այնպիսի խնդիրների առաջ, ինչպիսիք ունեն այսօր հույները, իտալացիները: Թող այսօր մեզ` ռեֆորմատորներիս, մի քիչ էլ քննադատեն, բայց վստահ լինենք, որ մեր ապագա սերունդը մեզնից գոհ է լինելու: Եվ ոչ թե այսօր ժողովրդին դուր գալու համար լավ կյանք խոստանանք ու եկող սերնդի վրա թողնենք այդ ծանր գինը վճարելու բեռը, ինչպես այսօր հույներն են վճարում:
Նոր համակարգի գաղափարը շատ պարզ է` երիտասարդ տարիքում, քանի դեռ ունակ ես աշխատելու, վաստակածդ եկամտից որոշակի տոկոս կուտակիր քո հաշվին, որ կարողանաս ֆինանսավորել ապագադ:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Իսկ որքա՞ն է կազմելու պարտադիր կուտակային վճարի չափը:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ - 5 %-ը` քո հաշվին, 5%-ով էլ պետությունն է մասնակցելու` կրկնապատկելով այդ գումարը: Ի դեպ, պետությունը ֆինանսավորելու է հիմնականում ցածր եկամուտ ունեցող անձանց: Ընդհանուր առմամբ, անձի կենսաթոշակային հաշվին յուրաքանչյուր ամիս կուտակվելու է եկամտի 10%-ը:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Ի դեպ, նոր համակարգը հիմնված է արդարության սկզբունքի վրա: Տեսեք, ո՞վ պետք է կենսաթոշակային տարիքում վճարի ձեզ համար, երբ դուք ամբողջ կյանքում աշխատել եք ստվերային տնտեսությունում և ոչ մի լումա չեք ներդրել կուտակային համակարգում, և ուրեմն, ինչպե՞ս կարող եք կենսաթոշակային տարիքում պահանջել կամ ակնկալել բարձր կենսաթոշակ: Այդ պահանջն արդարացի չի լինի: Հետևապես, բարձր կենսաթոշակ կստանա այն անձը, ով կկատարի վճարումներ:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Իսկ եթե անձը չի աշխատում և չունի բազային եկամուտ, զրկվո՞ւմ է կենսաթոշակից:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Նա չի համարվի պարտադիր կուտակային բաղադրիչի մասնակից, բայց չի զրկվի պետական կենսաթոշակային համակարգից կենսաթոշակ ստանալու իրավունքից և, 65 տարին լրանալուն պես, ձեռք կբերի սոցիալական կենսաթոշակի իրավունք:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Նոր համակարգի առնչությամբ և՛ տնտեսագետները, և՛ մեր քաղաքացիները լուրջ մտահոգություններ են արտահայտում, նկատելով, որ ռիսկերն այս գործընթացում շատ են. խոսենք դրանցից: Պետությունը պարտադրում է իր քաղաքացուն ամեն ամիս կենսաթոշակային կուտակային ֆոնդ փոխանցել իր աշխատավարձի 5%-ը, իսկ ի՞նչ երաշխիքներ է տալիս, որ, օրինակ, 25 տարի հետո անձը կստանա իր գումարը, ու չեն կորչի մարդկանց ֆինանսական խնայողությունները:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Առաջին երաշխիքն այն է, որ անցումը նոր համակարգին երկար ժամանակ է նախապատրաստվել` դեռ 2006-ից: Խումբը, որն այս աշխատանքները սկսեց ԿԲ-ում, մի քանի տարի առաջ դրա «վարումը» փոխանցեց ՀՀ կառավարությանը: Այս բարեփոխումներում ԿԲ-ն ու կառավարությունը մշտապես միասին են աշխատել: Համատեղ ուսումնասիրել ենք աշխարհի լավ ու վատ փորձը, մասնավորապես, արևելյան և հյուսիս-արևելյան Եվրոպայի երկրներինը: Այսինքն, նոր հեծանիվ չենք հայտնագործում:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Բայց միշտ չէ, որ դրսից ներմուծված համակարգերը մեզանում արդյունավետ են աշխատում:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Դրա համար էլ տալիս ենք երկրորդ երաշխիքը, փորձում ենք հայաստանյան պայմանների համար նպաստավոր մեխանիզմներ սահմանել: Բացի դրանից, համակարգը մշտապես պետք է գտնվի վերահսկողության տակ, դիտարկվի: ՈՒնենք երկու խոշոր դիտարկողներ. առաջինը կառավարությունն է, երկրորդը` Կենտրոնական բանկը: Բերեմ մեկ օրինակ. պատկերացրեք, ձեր բալիկին տալիս եք ինչ-որ գումար` նպատակով, բայց նա գնում է մի իր, ինչը չէիք նախատեսել: Ի՞նչ անել. դրա համար հարկավոր է փողը տալով` նաև ուղղորդել, կարգավորել ընթացքը: Նույն կերպ վարվելու ենք և մենք` վերահսկելով, կարգավորելով: Կարևոր է նաև, որ պարտադիր կուտակային վճար կատարելիս յուրաքանչյուր երիտասարդ ընտրում է այն կենսաթոշակային ֆոնդը և ֆոնդի կառավարչին, որը կառավարելու է իր կուտակային կենսաթոշակային միջոցները: Այսինքն, անձն ունի ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու մեծ հնարավորություններ, նա, տեսնելով արդյունքները, կարող է փոխել և՛ ֆոնդը, և՛ կառավարչին: Եթե իր առաջին ընտրած կառավարչին չի վստահում, կարող է իր միջոցները տանել ավելի փորձառուի մոտ:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Բայց մինչ երկրորդ` առավել փորձառուին փոխանցելը, եթե առաջինն արդեն իսկ սնանկացած լինի, ումի՞ց է պահաջելու իր խնայողությունները: Ժողովրդի տառապանքը փորձ ունի. 90-ականներին մեր համաքաղաքացիների բանկային խնայողությունները կորան անվերադարձ: Տղերքն առան ու թռան, և այսօր մարդիկ արդարացիորեն չեն վստահում: Անվստահության հիմնական պատճառ է նաև այն, որ այս նոր համակարգում ֆինանսական ռեսուրսները պահ են տրվելու մասնավոր ընկերություններին կամ ֆոնդերին. արդյո՞ք դրանք վստահելի են:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Այս հարցերը մենք շատ ենք քննարկում: Համաձայն եմ, որ մարդիկ վախեցած են տեսածից: Բայց երբ ասվում է, թե բանկերի նկատմամբ այսօր վստահություն չկա, ես դրան համաձայն չեմ, ինչո՞ւ: Եթե իրականում ժողովուրդը չի վստահում բանկին, այդ դեպքում ինչո՞ւ է իր գումարները պահ տալիս բանկում, այն էլ` ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, երբ ամբողջ աշխարհում բանկերը մեկը մյուսի հետևից պայթում էին: 2009-ին մենք մի լուրջ փորձություն անցանք: ԿԲ-ի մեր գործընկերներն ապացուցեցին, որ մեր ֆինանսական ռիսկերը կարողանում են կառավարել, որովհետև երբ ֆինանսական ճգնաժամի պատճառով աշխարհում տեղի էր ունենում բանկերից միջոցների փախուստ, ապա մենք ոչ մի խնդիր չունեցանք, ոչ ոք չփախավ, բանկերը չփակվեցին, և ոչ էլ դեպոզիտները հօդս ցնդեցին: Բայց սա դեռ մի կողմ թողնենք: Ասում ենք` լավ, ժողովուրդ ջան, հասկանում ենք, որ ձեզ վստահություն չեն ներշնչում նաև ակտիվների կառավարիչները, քանի որ հարցեր են տրվում` էդ ակտիվների կառավարիչ կոչվող տղաներն ովքե՞ր են, չենք հավատում, բա որ հանկարծ փողերը վերցնեն ու Դրա համար պետությունն այդ կառավարիչներին դնում է խիստ սահմանափակումների մեջ: Կան սահմանված խաղի կանոններ, մեզ մոտ դրանք միջազգային պրակտիկայում ներդրվածից առավել բարդ ու կոշտ են լինելու: Ակտիվների կառավարչին ասում ենք` որպեսզի մեզ հետ կիսես ռիսկերն ու հանկարծ չարաճճիություն չանես, դու ևս քո մասնաբաժինը պետք է ունենաս` առնվազն 1%-ի չափով քո փողն էլ պետք է դնես ու կառավարես, որ հանկարծ խնդիրներ չստեղծես: Սա նշանակում է, որ այս մարդիկ իրավունք չունեն անելու այն, ինչ ուզում են: Գործելու է սահմանափակումների հստակ մեխանիզմ, օրինակ, նրանց ասվելու է, թե որտեղ պետք է ներդրվեն այդ գումարները: Նաև ստեղծել ենք պահառուի ինստիտուտը, այլ կերպ ասած` «հսկող շները»: Էլ չեմ խոսում ԿԲ-ի վերահսկողության մասին: Յուրաքանչյուր գործարքում, եթե հանկարծ սահմանված խաղի կանոններից շեղում է նկատվում, պահառուն կարող է այն թույլ չտալ, իսկ ԿԲ-ն էլ անհրաժեշտության դեպքում պատժամիջոցներ կկիրառի:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Ակտիվների կառավարիչը, որքան էլ խելացի լինի, հաջողությամբ հանձնի ԿԲ-ի բոլոր քննությունները, միևնույն է, պետք է նաև ֆինանսական հզորություն ունենա, այսինքն, կարողանա որպես կանոնադրական կապիտալ իր կողմից 500 մլն դրամ ներդնել այդ բիզնեսը վարելու համար: Սա նշանակում է, որ նա չի կարող պատահական մարդ լինել: Այնպես որ, այս բիզնես մուտք կգործեն միայն բարի համբավ, կայուն ֆինանսական վիճակ, համապատասխան գիտելիքներ և փորձ ունեցող անձինք: Երաշխիքներից մեկն էլ այն է, որ կլինեն մի քանի ակտիվների կառավարիչներ, որոնց միջև մրցակցություն կծավալվի:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Ժողովուրդ ջան, ուզո՞ւմ եք բարձր թոշակ ստանալ, ուրեմն այս ռեֆորմը անխուսափելի է: Մեկ օրինակ բերեմ. ասում եմ` մեկ ժամում Սևանա լիճ հասնելու համար պետք է ավտոմեքենա նստեք, դա անխուսափելի է: Ինձ պատասխանում են` մեքենայով գնալը մեծ ռիսկ է, կարող է վթարի ենթարկվենք: Իհարկե, ռիսկը կա, բայց որքա՞ն է այն, չէ՞ որ կյանքում 100 %-անոց երաշխիք չկա, փոխարենը հնարավոր է նվազեցնել այդ ռիսկը: Դրա համար ասում ենք, որ ձեզ Սևան տեղափոխող մեքենան կլինի առնվազն նոր սերնդի Mercedes կամ BMW մակնիշի, կունենա անվտանգության բարձիկներ, ամրագոտիներն ամրացված կլինեն, անվադողերը` սարքին վիճակում, յուրաքանչյուր կմ-ի վրա էլ կանգնած կլինի մեկ ավտոտեսուչ: Այժմ հարց եմ տալիս` նման դեպքում որքա՞ն է վթարի ենթարկվելու հավանականությունը: Համաձայնեք, որ եթե զրոյացված չէ, ապա ռիսկերը կառավարելի են:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Եթե անգամ լինեն ամենավատ զարգացումները, միևնույն է, մարդկանց խնայողությունները վերադարձվելու են. պետությունը երաշխավորում է գումարների 80 % վերադարձ պետական բյուջեից, իսկ 20 %-ը` հատուկ ստեղծված կենսաթոշակային խնայողությունների վերադարձը երաշխավորող հիմնադրամից, որին պարբերաբար վճարումներ են կատարելու հենց ակտիվների կառավարիչները: Այսինքն, այդ միջոցները կառավարությունը փոխհատուցելու է:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ - Այսքանից հետո, կարծում եմ, մեր հասարակությունը պետք է քիչ թե շատ բավարարված լինի:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Բայց բավարարված չէ, որովհետև ուզում է հասկանալ. եթե պետությունը տալիս է 80 տոկոսի երաշխիք, ավելի ճիշտ չի՞ լինի, որ հենց ինքն էլ դառնա պատասխանատուն, ինչո՞ւ է տալիս մասնավորին:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Պետությունը չպետք է ամեն ինչով զբաղվի, դրա համար էլ ԽՍՀՄ-ը քանդվեց, որովհետև ամեն ինչ ինքն էր անում: Բիզնես տեսանկյունից պետությունը շատ վատ կառավարիչ է: Աշխարհում ընդունված է, որ պետությունը պետք է սահմանի խաղի կանոններն ու կարողանա ուժեղ վերահսկողական գործիքներ ունենալ, ապահովելով երաշխիքներ:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Բայց նաև պետք չէ կարծել, թե պետությունը մի կողմ է կանգնել, հակառակը, մշտապես մոնիթորինգի է ենթարկելու նոր համակարգը, ամենօրյա հաշվետվություն է պահանջելու: Երբ դու մեկ անձի չես տալիս, որի անունը պետություն է, այլ խելացի մարդկանց ես ներգրավում, սահմանելով խաղի կանոններ, այդ կերպ ռիսկերը տարաբաշխվում են: Իսկ գիտե՞ք ԿԲ-ն որքան խիստ է. ամեն շաբաթ հաշվետվություններ ենք հավաքում, մոնիթորինգի ենթարկում: Ընդ որում, պետությունը շարունակելու է խաղի մեջ մնալ նաև մեկ այլ կողմից` շուկային առաջարկելով պետական պարտատոմսեր, և ակտիվի կառավարիչներն իրենց ներդրումների մի մասը կարող են դնել նաև պետական պարտատոմսերում: Օրենքով առաջարկվում են երեք տարբեր ռիսկայնությամբ ֆոնդեր։ Այն անձը, ով, հատկապես, պետության կողքին է իրեն շատ լավ զգում, խնդրեմ, կարող է ներդնել այնպիսի ֆոնդում, որտեղ շատ մեծ է պետական մասնակցությունը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ի՞նչ տեղի կունենա, եթե ֆոնդի կառավարիչը սնանկանա:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Մեր հիմնական նպատակն այն է, որ եթե անգամ ակտիվի կառավարիչը սնանկանա, մենք չկորցնենք այդ «պարկի»` ֆոնդի արժեքը: Ենթադրենք, թե, այնուհանդերձ, ակտիվի կառավարիչը խնդիր ունեցավ, ԿԲ-ն կասի` դու վատ ես աշխատում, քո լիցենզիան դադարեցնում եմ, և, վերցնելով «պարկի» փողը, կտեղափոխի այլ ֆոնդերի կառավարիչների մոտ, ովքեր ավելի պարկեշտ են:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Կառավարողը կարող է «հիվանդանալ», բայց ֆոնդը չի կարող տուժել կառավարչի սնանկացման պատճառով: Անմիջապես այդ վատառողջին կփոխարինի առողջը:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Եվ ամենակարևորը, կառավարչի սնանկության դեպքում կենսաթոշակային ակտիվները չեն վտանգվում, քանի որ դրանք հանդիսանում են մասնակիցների սեփականությունը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ասվեց, որ քաղաքացին ինքն է կառավարելու իր հաշիվը, ինքն է ընտրելու և հետագայում, ցանկության դեպքում, փոխելու ֆոնդի կառավարչին: Բայց իրողությունն այն է, որ մեր քաղաքացին այսօր չունի կապիտալի շուկայում ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու անհրաժեշտ իմացություն: Ինչքա՞ն է ճիշտ այն քաղաքացիների վրա թողնելը:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Պետությունն իր վրայից չի գցում, հակառակը, օգնում է, ասում է, եթե դու չես կարողանում ընտրել, գոյություն ունի համակարգ, որն ավտոմատ ձևով, պատահականության սկզբունքով բաշխում է ընտրություն չկատարած մասնակիցներին բոլոր կենսաթոշակային ֆոնդերի կառավարիչների միջև: Բայց կուզեի նաև ասել հետևյալը: Սխալ է այն մտածելակերպը, թե թող պետությունը մտածի իմ փոխարեն: Մեր հասարակությունը պետք է կարողանա ինքնուրույնաբար տեր կանգնել սեփական իրավունքներին ու պարտականություններին, ոչ թե մինիմումով բավարարվել, այլ լինի որոշումներ կայացնող: Ապագա ունի այն հասարակությունը, որը փորձում է անընդհատ բարձրացնել իր արտադրողականությունը, մենք պետք է կարողանանք մրցունակ լինել, սա նաև անուղղակիորեն նպաստելու է մեր հասարակության մտածելակերպի փոփոխմանը:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- ԿԲ-ն իր ռազմավարության մեջ նաև մի կարևոր շեշտադրում ունի. իր չափով նպաստել սպառողների կրթվածությանը: Այդ նպատակով ԿԲ-ի կայքում բացել ենք հատուկ ենթակայք` «ֆինանսներ բոլորի համար», www.abcfinance.am, որտեղ պարզ, մատչելի լեզվով ներկայացվում է այս ամենը, մարդկանց տրվում անհրաժեշտ գիտելիքներ: Նմանատիպ ու ավելի հասցեական կայք է www.epension.am կայքը:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Ի դեպ, հասարակության իրազեկման համար ներկայումս մենք լայնածավալ աշխատանքներ ենք իրականացնում: Մեր գործընկեր պետական մարմինների ու ԿԲ-ի ներկայացուցիչների հետ համատեղ պլանավորել ենք հանդիպումներ կազմակերպել ուսանողների հետ, քանի որ ներկայիս ուսանողներն են լինելու այս համակարգի ապագա շահառուները, ովքեր 2 տարի անց կմտնեն աշխատաշուկա: Նաև իրականացնում ենք մարզային հանդիպումներ: Ծրագրել ենք հանդիպումներ խոշոր գործատուների հետ: Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ կամավոր կուտակային համակարգերը մեծ զարգացում են ունենում, եթե դրանց ակտիվ մասնակցում են խոշոր գործատուները, այսինքն, երբ նրանք բարի կամք են դրսևորում և իրենց աշխատողների անհատական հաշիվներում յուրաքանչյուր ամիս փոքր մասհանումներ են կատարում:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Մտահոգիչ է և այն, որ կենսաթոշակային ֆոնդերի միջոցները տեղաբաշխվելու են հիմնականում Եվրամիության երկրների կապիտալի շուկաներում: Այսինքն, այդ ամբողջ ռեսուրսն ուղղվելու է դուրս և չի կարող ծառայել ՀՀ տնտեսության զարգացմանը, աշխատատեղերի ստեղծմանը: Եթե նպատակը Հայաստանին օգտակար լինելն է, ինչո՞ւ ենք եվրոպական երկրներ ուղղում մեր ֆինանսական ռեսուրսը:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- 2007-ին ամերիկյան հեղինակավոր փորձագետներից մեկը` Ռոբերտ Սինգլեատորին, Հայաստանում ուսումնասիրություն անցկացնելուց հետո եզրահանգեց, որ Հայաստանի ներքին շուկան ի վիճակի չի լինի սպառելու կենսաթոշակային կուտակային միջոցների 25 %-ից ավելին, որ այդ միջոցները ձնագնդի էֆեկտով աճելու են, և մենք, ուզենք, թե չուզենք, մտածելու ենք դրսում ներդրումներ անելու մասին:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Երբ ձնագնդի պես կաճի ու կնպաստի մեր երկրի տնտեսության զարգացմանը, գուցե այդ ժամանա՞կ միայն մտածենք դրսում ներդնելու մասին:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Այդպես էլ անելու ենք: Սկզբնական շրջանում մենք խիստ սահմանափակ միջոցներ ենք դեպի դուրս ուղղելու և նպաստելու ենք, որ կուտակված միջոցները նպաստեն ներքին տնտեսության զարգացմանը: Այնուամենայնիվ, միայն որոշ ժամանակ անց, երբ միջոցները կամաց-կամաց կմեծանան, ու այլ տեղերում ներդնելու հնարավորություններ կփնտրեն, որպեսզի նաև միջոցների սեփականատերերի համար ապահովվի անհրաժեշտ եկամտաբերություն, այդ ժամանակ դրսի ներդրումների մասնաբաժինը կբարձրացնենք: Մյուս կողմից` պետք է մտածել, որ կա դիվերսիֆիկացիա կոչված երևույթը. եթե միջոցը միայն ներքին տնտեսության մեջ ես ներդնում, նշանակում է` այն կախված է լինելու միայն նրա զարգացումից: Սխալ է միջոցները միայն մեկ տեղում կուտակելը, որքան ցրում ես, տալիս ես բազմաթիվ մարդկանց, այդքան ռիսկը փոքրանում է, քանի որ դադարում է միայն մեկից կախման մեջ լինելուց: Բայց այստեղ շատ կարևոր է, որ այդ միջոցները տրվեն վստահելի մարդկանց, ոչ թե, կոպիտ ասած, հարբեցողներին, այլ գործարարներին: Մյուս կողմից, հստակ ասում ենք, որ միջոցները պետք է ներդրվեն միայն Եվրամիության երկրների կապիտալի շուկաներում, որովհետև կարևորում ենք այդ երկրների վարկունակությունը: Վերջապես, պետք է տալ այնպիսի երկրների, որոնցից հետո կարողանանք հետ վերցնել: Բա հո աֆրիկյան երկրներին չէի՞նք տալու:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Բայց փորձը ցույց տվեց, որ եվրոպական երկրները ևս ապահովագրված չեն տնտեսական ճգնաժամերից:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Այո, ինքներս մեզ չենք խաբի, թե նման բան աշխարհում չի լինում: Իհարկե, լինում է: Բայց մենք նաև չենք կարող չասել, որ Հայաստանը աշխարհի մի մասնիկն է, չենք կարող բարձրանալ Հիմալայների գագաթը, չենք կարող աշխարհից կտրվել, դրա համար մենք լավագույն ձևով ուզում ենք մարդկանց գումարների համար նպաստավոր միջավայր ստեղծել: Ճգնաժամերի ժամանակ ազդեցություն լինում է, բայց եթե տարբերականացված-դիվերսիֆիկացված են քո փողերը, ուրեմն քո ռիսկերը պակասում են: Պատկերացրեք, որ կա ակտիվների 7 կառավարիչ, եթե մեկը չդիմացավ ճգնաժամին ու «հիվանդացավ», ապա մյուս 6-ը կկարողանան ձևեր գտնել, վերադասավորել ու մարդկանց փողերը դուրս բերել դժվար վիճակից: Չմոռանանք, որ օրենքը նախատեսել է, ու պետությունը նաև ընթացիկ դիտարկումներ է անելու:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Հայտնի է, որ համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի շրջանում մի շարք երկրներ, որոնք իրենց կուտակային համակարգերը տեղաբաշխել էին եվրոպական տարբեր երկրներում, հետ քաշեցին իրենց ակտիվները: Ինչպես Արգենտինան: Սա՞ ինչպես կբացատրեք:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Արգենտինայում կենսաթոշակային նոր համակարգի ներդրումը զուգադիպեց տնտեսական ճգնաժամին: Ստացվեց, որ «մեղավորը» կուտակային կենսաթոշակային համակարգն էր, բայց այդպես չէ: Պետք է ասել, որ համակարգի ներդրման նախնական փուլում լուրջ ծախսեր են կատարվելու, Արգենտինայում նաև այդ խնդիրն էր, որ ճգնաժամին զուգընթաց չկարողացան հաղթահարել:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Արգենտինան 2001 թ. ունեցել է լուրջ տնտեսական խնդիր: Նրա պետական պարտքը 75 %-ից հասել է 142 %-ի: ՈՒ պետք չէ պրոբլեմը ջարդել կենսաթոշակային համակարգի գլխին:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Նաև ասեմ, որ, իրոք, 2009 թ. տնտեսական ճգնաժամի հետ որոշ երկրներ կենսաթոշակային այս համակարգի նկատմամբ վերանայեցին իրենց քաղաքականությունը, դրանց թվում են Էստոնիան, Հունգարիան: Այս երկրներն ունեն տնտեսական խնդիրներ ու նվազեցրին հավաքագրվող միջոցները: Բայց նախատեսում են, որ 2014-17 թթ. կրկին վերականգնելու են հավաքագրումների այն ծավալը, որ ունեցել են համակարգի ներդրման սկզբից` 2004-ից:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Նոր համակարգի դեպքում աշխատողը շահագրգռված է լինելու, որ երևան իր իրական եկամուտները, որպեսզի կենսաթոշակն էլ բարձր լինի: Բայց գաղտնիք չէ, որ այսօր գործատուները թաքցնում են աշխատավարձերի իրական թվերը: ՈՒ քանի որ մեզանում աշխատողը կախման մեջ է գործատուից, աշխատանքը կորցնելու անհանգստությամբ, չի էլ կարողանա պահանջել նրանից ներկայացնել իր իրական եկամուտները: Ինչպե՞ս այս դաշտը հանել ստվերից:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Մեկ հարց տամ, իսկ Դուք տեղյա՞կ եք, թե այսօր որքան արդյունավետ են գործում արհմիությունները:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Դրանք ԽՍՀՄ-ի հետ հանգան ու այդպես էլ չեն վերակենդանանում:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Շատ ճիշտ եք: Իսկ նման հարցերը աշխարհում լուծվում են առողջ, իրական արհմիությունների ստեղծմամբ, երբ իրապես ուժեղանում է շահերի բախումը աշխատողների և գործատուների միջև: Անցնենք առաջ: Այո, պետությունը փորձում է այս հարցը ևս հանել ստվերից, բայց սա չի կարող միակողմանի լինել: Լուծման համար մենք փորձում ենք ուժեղացնել այն համակարգերը, որոնք կօգնեն անձին տեր կանգնելու սեփական իրավունքներին: Պետության պարտավորությունն է տնտեսավարողներին հնարավորինս դուրս մղել ստվերից, բերել մաքուր դաշտ: Եթե գործարքները լինեն փաստաթղթավորված, էլեկտրոնացված, ապա գործատուի համար էլ դժվար կլինի թաքցնել իրական աշխատավարձերի թիվը: Բայց, կրկնում եմ, այս խնդիրը միայն կառավարության լուծելիքը չէ, սա համակարգային խնդիր է, և յուրաքանչյուրը պետք է պայքարի իր իրավունքների համար: Վերևից կառավարությունը լուծումներ է պարտադրում, ու եթե ճնշումներ լինեն նաև ներքևից, անձը պաշտպանի իր իրավունքները, ուրեմն շղթան կսկսի լիարժեք աշխատել: Վստահ եմ, որ այս համակարգի ներդրմամբ կլուծվեն և նման հարցերը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Պարոն Չիլինգարյան, համակարգի ներդրմանը դեմ մասնագետները կարծում են, որ այս բարեփոխումներն ուղղված են ոչ թե սոցիալական ապահովությանը, այլ բանկային հատվածի զարգացմանը, և որ դա է վկայում այն ակունքը, որտեղից գալիս են բարեփոխումները` Կենտրոնական բանկ: Նաև փաստ է, որ ԿԲ-ն է այս համակարգի ներդրման գլխավոր դերակատարը: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Ձեր տեղեկությունը չի արտացոլում ճիշտ իրավիճակը հետևյալ պարզ պատճառով. չէ՞ որ կոնկրետ մարդու համար է կուտակվում այս լրացուցիչ կենսաթոշակը, այն սոցիալական ուղղվածություն ունի: Կառավարության կողմից ԱԺ-ում այս փաթեթը ներկայացրեց ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ընդդիմախոսներն ասում են, որ դա ընդամենը քող էր:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Չեմ կարծում: Իսկ թե ինչո՞ւ այս նախաձեռնությունը տարիներ առաջ սկսվեց ԿԲ-ից, պատճառը պարզ է. ԿԲ-ն խելացի և ուժեղ կառույց է, որտեղ շատ նախաձեռնություններ են եփվել: Կառավարությունն էլ ճիշտ պահին վերցրեց ու տարավ առաջ, քանի որ այս հարցը սոցիալական է, ու ԿԲ-ն չէր կարող այն պահել իր մոտ: Իսկ ԿԲ-ն այս հարցում օժանդակել է կառավարությանը: Իրականում այս գործի մեջ Կենտրոնական բանկի առաքելությունն այն է, որ մարդիկ ենթակառուցվածքների առումով հանգիստ լինեն, քանի որ մենք ապահովելու ենք վերահսկողական մեխանիզմները: Մարդիկ պետք է ուրախ լինեն, որ կա մի կառույց, որը հետևելու է և՛ ակտիվի կառավարչին, և՛ ֆոնդի կանոններին, և՛ պահառուներին, և ընդհանրապես, արժեթղթերի շուկային, որպեսզի ամեն ինչ աշխատի սահուն, մարդիկ ժամանակին ինֆորմացիա ստանան, ամեն երեկո անձը կարողանա տնից հետևել իր փողերի վիճակին` որքա՞ն գումար է ավելացել: Մի խոսքով, ԿԲ-ն հետևելու է, որ, իր մասով, համակարգի բոլոր մեխանիզմները անխափան աշխատեն:
ԱՐՍեՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Ի դեպ, այս գործը սկսելուց առաջ «Էյ Էմ փարթներզ» խորհրդատվական կազմակերպությունը սոցհարցում անցկացրեց ամբողջ Հայաստանի տարածքում, որի արդյունքների համաձայն` ամենաբարձր վարկանիշ ունեցող կառույցը, որին մարդիկ առավել շատ են վստահում, ճանաչվեց Կենտրոնական բանկը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Լավ, ընդունենք, որ, իրոք, ներդրվող համակարգը շատ արդյունավետ է, բայց, ինչո՞ւ է այն պարտադրվում, ինչո՞ւ չի խրախուսվում կամավորության սկզբունքը: Գուցե շատ ավելի արդյունավետ կլինի քաղաքացուն չպարտադրե՞լը, թողնել, որ ինքը գիտակցի դրա օգտակարությունն ու միանա համակարգին:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Պետությունը մի կառույց է, որը պետք է որոշակի քայլեր, խաղի կանոններ նաև պարտադրի իր քաղաքացիներին: ՈՒ եթե չպարտադրի, քաոս կլինի: Ամբողջ աշխարհում է այդպես: Իրավական պետության հիմքում ընկած են նաև լավ մտածված խաղի կանոններ: Պատկերացրեք, մարդկանց չպարտադրենք և թույլ տանք, որ ով ինչպես ուզում է անցնի փողոցը: Ի՜նչ կկատարվի: Պետությունը, որպեսզի կարողանա իր քաղաքացիների համար ապահովել լավ ապագա, պետք է նաև պարտադրող քայլեր անի: Իսկ եթե թողնվի մարդկանց ցանկությանը, համակարգն ուղղակի չի գործի:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ամփոփենք. որպեսզի ներդրվող համակարգում առկա բացերը վերացվեն, որոշ տնտեսագետներ այն համոզման են, որ պետք է իրականացվեն օրենսդրական լուրջ փոփոխություններ: Նախատեսվո՞ւմ է նման գործընթաց:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Միշտ պատրաստ ենք մեր ընդդիմախոսների հետ հարցեր քննարկելու: Բայց չեմ հասկանում` ի՞նչ են հասկանում օրենսդրական փոփոխություններ ասելով: Իսկ որպեսզի համակարգը նորմալ գործի, բացերը վերացնելու ուղղությամբ մենք անընդհատ աշխատելու ենք:
ԱՀԱՐՈՆ ՉԻԼԻՆԳԱՐՅԱՆ- Մի հարց կա, որը ներկայացրել ենք աշխատանքային խմբին, և այն քննարկվում է. կարծում ենք, որ կարիք կա առավել հղկելու կամավոր կուտակային կենսաթոշակային համակարգի սխեմաները, որպեսզի մարդիկ ավելի վստահ լինեն ու առանց վախենալու մտնեն կամավորի դաշտ, որպեսզի մինչև 2014 թվականը անցումը պարտադիրին ավելի դյուրին լինի: Իսկ բարելավումներ միշտ էլ լինելու են, որ մեխանիզմը լավ աշխատի: Ինչ վերաբերում է գաղափարախոսությանը, ապա այստեղ ոչ մի փոփոխություն չի լինելու: Ընթացքը ճիշտ է ու պետք է գնալ առաջ:
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ- Կենսաթոշակային համակարգերը կենդանի օրգանիզմներ են, և բնավ այն կարծիքին չենք, որ այն, ինչ այսօր ընդունվել է, հետագա 10-20 տարում չի փոփոխվելու, կարծրացած մնալու է: Նույնիսկ Շվեդիայի նման երկիրը ամեն տարի մի նոր բան փոխում է այս համակարգում: Հայաստանն էլ այդ առումով բացառություն չի լինի: Բայց շտկումները կվերաբերեն ոչ թե գաղափարախոսությանը, այլ ընթացիկ խնդիրներին: Կարծում եմ, այս փուլում, օրինակ, պետք է աշխատել համակարգն ավելի գրավիչ դարձնելու ուղղությամբ, որ մարդիկ կամավոր ներգրավվեն: Մեր մոդելը միանգամայն համահունչ է համաշխարհային փորձին: Մենք չենք կարող բացառություն կազմել համաշխարհային տենդենցներից, երբ աշխարհը գնա աջ, մենք փորձենք հետ գնալ կամ կանգնած մնալ:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ոչ ոք առաջընթացին դեմ չէ, բայց պետք է այնպես անել, որ այն լինի մտածված, հավասարակշռված, առանց լրջագույն բացթողումների:
ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԱՄՅԱՆ- Իհարկե: Բայց նրանք, ովքեր հոռետեսական տեղեկություններ են տարածում, ոչ թե օգնում են ազգին, պետությանը, այլ ավելի են դանդաղեցնում մեր ընթացքը; Նա, ով ամեն մի լավի վրա ցեխ է շպրտում, մեր թշնամու գործն է հեշտացնում: Ինչո՞ւ է մեր ընդդիմախոսներին թվում, որ իրենք են միայն մեր երկրի խնդիրներով մտահոգվածները: Քննադատությունը լավ բան է, բայց երբ այն վերաճում է միտումի` հոռետեսական երանգներով, արդեն դառնում է կործանարար:
Եթե սիրում ես երկիրդ, ուրեմն պետք չէ սեփական ես-ով ու ամբիցիաներով պայմանավորված` ժողովրդին բացասական «սիգնալներ» հաղորդել:
«Կլոր սեղանը» վարեց Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ