ԲԱՐՁՐ ԳՆԱՃԻ ԻՐԱԿԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ

Ո՞րն է ելքը: Ակներև է, որ գնաճը կրճատելու կարևորագույն միջոցը ՀՆԱ-ի հստակ ձևավորված կառուցվածքն ու տնտեսության մրցակցային առավելությունների հաջող իրացումն է, որը հնարավորինս կկրճատի արտաքին կախվածությունները և թույլ կտա առողջ մրցակցային դաշտում կանխատեսելի և վերահսկելի դարձնել գները` ապահովելով կայուն զարգացում: Ներկայումս ՀՆԱ-ի աճի հիմքում արդյունաբերությունն է, ավելի հստակ` լեռնահանքային արդյունաբերությունը, իսկ հանքերն ավելի ինտենսիվ շահագործելու հաշվին ձևավորված ՀՆԱ-ի աճը երկար ժամանակահատվածում կախվածություն է առաջացնում մեկ ճյուղի զարգացումից, ինչպես մի քանի տարի առաջ արտահանման կախվածությունն էր դրա կեսից ավելին կազմող ադամանդագործությունից:
Տարբեր ապրանքային խմբերում գների անհամաչափ աճը հանգեցնում է շահույթի նորմայի անհամաչափության, որը, իր հերթին, կարող է բերել երկրի տնտեսության արտադրական ոլորտներից (արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն) ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսների արտահոսք դեպի առևտրային և այլ ծառայությունների ոլորտներ, անգամ դրանց արտահոսքը` երկրից:
Անհրաժեշտ է առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնել գնաճի հաշվարկի մեթոդաբանությանը: Միջազգային կառույցների առաջարկած 470 ապրանքների ինդեքսի հաշվարկի հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է ներկայացնել առաջին անհրաժեշտության ապրանքների իրական գնաճը և քայլեր ձեռնարկել դրանք թիրախավորելու և մեղմելու ուղղությամբ:
Ներկայումս հասունացել է Հայաստանի ագֆլյացիան` գյուղատնտեսական մթերքների գների աճն ամեն ամիս հաշվարկելու պահանջը, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ներկայիս գնաճի գերակշիռ մասը կազմում է սննդամթերքի գնաճը:
Առաջարկվում է, ԱՎԾ 2011 թ. հունվարից որդեգրած դիսկրետ հաշվարկից բացի (որն ընդգրկում է երկրի 10 մարզերի ընտրովի քաղաքները), կիրառել նաև գնաճի հաշվարկ ըստ գյուղական բնակավայրերի, ուր գնաճն ավելի մեծ բացասական ազդեցություն ունի:
Նպատակահարմար է գնաճը հաշվարկել ոչ միայն ըստ ամիսների, այլև ըստ ապրանքների ծավալների, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ, օրինակ, տարեմուտին սպառվում է երկու-երեք անգամ ավելի ապրանք, քան առանձին ամիսների ընթացքում, և դրանց միջինացումը ճշգրիտ պատկեր չի կարող հաղորդել:
Հաշվի առնելով հասարակության բևեռացվածության ներկա մակարդակը, հարկ է նաև հաշվարկել գնաճն ըստ սպառողների խմբերի (աղքատության շեմին գտնվողներ, միջին խավ, բարձր գնողունակություն ունեցող սպառողներ):
Գնաճի մեթոդաբանության հիմքում հնարավորինս հաշվի առնել բոլոր հնարավոր արտաքին (առարկայական և ենթակայական) և ներքին (առարկայական և ենթակայական) պատճառները:
Յուրաքանչյուր ամսվա կտրվածքով անհրաժեշտ է հաշվարկել սպառողական նվազագույն զամբյուղի և կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքը, որոնք, համաձայն «Կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի մասին» ՀՀ օրենքի, կկիրառվեն կենսաթոշակների և նվազագույն աշխատավարձի ինդեքսավորման համար:
Գնաճային ճնշումների մասին վաղօրոք տեղեկանալու և ճիշտ կանխատեսումների համար կարելի է հաշվարկել նաև այնպիսի կարևոր ցուցանիշներ, ինչպիսին արտադրողների գների ինդեքսն է (Producer Price Index, PPI), որն արտացոլում է տեղական արտադրության ինքնարժեքն (առանց շրջանառության, ավելացված արժեքի և այլ հարկերի), այնպես էլ ապրուստի ծախսերի ինդեքսը (Cost-of-living Index, COLI, որը հաշվի է առնում եկամուտների և ծախսերի աճի հաշվեկշիռը) և կապիտալի (արժեթղթերի, անշարժ գույքի, փոխատվական կապիտալի և այլն) գնի ինդեքսը, որը սովորաբար ավելի արագ է աճում, քան սպառողական գների ինդեքսը` հնարավորություն տալով դրանց տերերին գնաճից միակողմանի օգուտներ քաղել:
Իհարկե, ցանկալի կլինի, եթե վիճակագիրները պարբերաբար հանրությանը ներկայացնեն նաև ՀՆԱ-ի դեֆլյատորը` միանման ապրանքախմբերի գծով գների փոփոխությունները, ազգային արժույթի գնողունակության մակարդակը (պարիտետը), սպառման ընթացիկ ծախսերի հարաբերությունը նույն ապրանքների սպառման բազիսային ժամանակահատվածի ձեռքբերման ծախսերի նկատմամբ կամ, այսպես կոչված, Պաաշեի ինդեքսը և այլն:
Այս ամենը ոչ միայն կարտացոլի գների տատանումների իրական պատկերը, այլև միանշանակ կավելացնի գների վերահսկելիության առումով սպառողների վստահությունը, որը, իր հերթին, կարևոր ազդակ է շուկայում առկա դրական սպասումների և սպառողների վարքագծի համար:
Գնաճի դեմ պայքարելիս հարկ է հիշել, որ գների բարձրացման վարչական արգելքները երբեմն կարող են հանգեցնել այն ապրանքների դեֆիցիտին, որոնց գները կարող են բարձրանալ առանց պետության միջամտության` ոչ միայն աճող պահանջարկի, այլև դրանց առաջարկի պակասի պատճառով: Գների տարբերության սուբսիդավորումը, որն իրականացվում է արտադրողի կամ սպառողի շահերից, լրացուցիչ կարող է բարձրացնել նաև համախառն պահանջարկը:
Քանի որ պետության ուշադրության կենտրոնում ոչ միայն գնաճի զսպումն է, այլև զբաղվածության ավելացումը, ապա անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ այդ երկու նպատակները միաժամանակ անհնար է իրագործել: Երբ քայլեր են ձեռնարկվում զսպելու գնաճը, դրամական զանգվածի կրճատման խնդիր է առաջանում, որի պատճառով բնակչության գնողունակությունն ընկնում է: Այն, իր հերթին, կրճատում է ապրանքների այն քանակության արտադրությունը, որն ուղիղ համեմատական է գնողունակության անկմանը: Արդյունքում կրճատվում է արտադրությունը և աճում է գործազրկությունը: Նման հակառակ համեմատական կախվածություն կա նաև գործազրկության կրճատմանն ուղղված քայլեր ձեռնարկելիս, որի մասին իրենց աշխատանքներում անդրադարձել են Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ Ֆին Կիդլանդն ու Էդուարդ Պրեսկոտը, Ռոբերտ Լուկասը, Միլթըն Ֆրիդմենը և այլք։
Նպատակահարմար է, որ երկրի հարկային, մաքսային և դրամավարկային քաղաքականությունները դառնան ավելի նպատակային և արդյունավետ: Մասնավորապես, տնտեսության մրցունակության խթանման միջոցով գնաճը զսպելու նպատակով համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի ներկա փուլում նոր սարքավորումներ ներկրողներին անհրաժեշտ է ազատել մաքսատուրքից: Հետագայում նոր սարքավորումներ ներկրած ձեռնարկատերերից հարկեր կարելի է գանձել շահույթի ստացմանն ու ավելացմանը զուգահեռ, հնարավորություն ընձեռելով խթանել տեղական արտադրության մրցունակությունը և իջեցնելու գործող գների մակարդակը:
Ավելի արդյունավետ պայքար է պահանջվում մաքսանենգության և ստվերային տնտեսության տեսակարար կշիռը կրճատելու ուղղությամբ: Ստվերային տնտեսությունը, ինչպես հայտնի է, կրճատում է պետական եկամուտները, որոնք ապահովելու համար աճում է հարկային բեռը նվազ թվով տնտեսավարողների համար: Իսկ լրացուցիչ հարկերը, իրենց հերթին, ավելացնում են ապրանքների և ծառայությունների ինքնարժեքն ու նպաստում գնաճի բարձր տեմպերին: Գնաճի տեմպերի կրճատմանն է ուղղված նաև հարկային տարբերակված քաղաքականությունը, ինչպես նաև երկրում հարկային շրջանայնացման համակարգին անցումը:
Հեռավոր, հատկապես սահմանամերձ բնակավայրերում տնտեսավարողներին պետք է ազատել մի շարք հարկատեսակներից: Ավելին, այս բնակավայրերում պետք է ավելացնել գյուղմթերքների արտադրության սուբսիդավորումը: Պետական բյուջեի սահմանափակ միջոցները հաշվի առնելով, առաջարկում ենք կիրառել սուբսիդավորում` ոռոգման ջրի անվճար ապահովման ձևով հատկապես այն տնտեսություններին, որոնց գործունեությունն ուղղված է երկրի պարենային անվտանգության ապահովմանն ու ագֆլյացիայի կրճատմանը:
Առաջարկվում է նաև անցնել տնտեսության առաջընթացն ու մրցունակությունն ապահովող առանձին ճյուղերի (մասնավորապես, արտադրությունների) նպատակային վարկավորման: Միջազգային ֆինանսական կառույցներից արտոնյալ պայմաններով ստացված վարկերն առաջին հերթին հարկ է նպատակաուղղել հենց նման արտադրությունների զարգացմանը, որը ևս գնանկման հստակ նպատակ ունի: Առաջարկվում է առևտրային վարկերի համեմատ նվազեցնել արտադրության նպատակներով տրվող վարկերի տոկոսադրույքը:
Նպատակահարմար ենք գտնում նաև, որ կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի ապրանքների գները սահմանվեն կառավարության կողմից: Առավելագույնս պետք է խթանել կենսապահովման զամբյուղի մեջ մտնող տեղական արտադրության սննդամթերքի արտադրությունը:
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հողի սեփականաշնորհման արդյունքում նոր սեփականատերերն առանձնապես շահագրգռված չեն դրանք մշակելու մեջ, մի շարք մշակաբույսերի ցանքատարածություններ կրճատվել են, դրանց մի մասն աղակալել է, մյուս մասը` «մաշվել»: Այլ խոսքով, ոմանց համար անշարժ գույքի նման շահութաբեր գործարքը մեծ վնաս է հասցրել երկրի գյուղատնտեսությանը, որի նպատակների համար առանց այն էլ Հայաստանի տարածքի գրեթե կեսը պիտանի չէ: Հիշյալ երևույթը բացառելու նպատակով առաջարկում ենք կիրառել հողի չօգտագործման պրոգրեսիվ հարկ, որը հիմնավորված է նաև արդյունավետ բնօգտագործման տեսանկյունից: Նման հարկ, բնականաբար, չի կարելի գանձել օգտագործվող հողատարածքներից: Իսկ նրանք, ովքեր կնախընտրեն երկրում հազարավոր հեկտարների հասնող հողատարածքները պահել «սերունդների համար», ստիպված կլինեն տարեցտարի ավելի բարձր հարկ վճարել: Սա կհարկադրի նրանց մտածել հողն արդյունավետ օգտագործելու մասին, կամ այն վաճառել հողի իրական արժեքն իմացողներին: Այլապես ստեղծվում է տարիմաստություն. գյուղատնտեսության բնագավառում զբաղվածները երկրի աշխատունակ բնակչության գրեթե կեսն են, սակայն պետությունը ստիպված է սննդամթերք ներմուծել արտերկրից, այն էլ բարձր գներով: Երկրի հողային ֆոնդը պետք է արդյունավետ օգտագործել հացահատիկի, այլ մշակաբույսերի արտադրություն կազմակերպելու և պարենի խնդիրը լուծելու համար:
Մինչ այդ, անհրաժեշտ է հակակշռել գների բարձրացումը նպաստների և վճարների բարձրացումով և անցնել սոցիալապես անապահով խավի (հատկապես` խանութից հաց ու այլ սնունդ պարտքով վերցնողների համար) առաջին անհրաժեշտության որոշ ապրանքների կտրոնային համակարգի: Միաժամանակ, գյուղմթերքների շուկայում պետք է կիրառել գների խիստ վերահսկողություն տնտեսական մրցակցության պաշտպանության հանձնաժողովի և այլ կառույցների կողմից:
Հաշվի առնելով համաշխարհային տնտեսությունում սննդամթերքի գների հետագա թանկացումները, չենք բացառում, որ գնաճի բարձր մակարդակները կարող են հանգեցնել մի իրավիճակի, երբ դրամական շրջանառությունն առժամանակ և որոշ դեպքերում իր տեղը զիջի բնամթերային փոխանակմանը: Մի երևույթ, որը պատմության տարբեր փուլերում հանգուցալուծել է ճգնաժամի մարտահրավերները (20-րդ դարի 20-ական թվականներին` Գերմանիայում, ԽՍՀՄ-ում` Հայրենական մեծ պատերազմի որոշ փուլերում և այլն):
Ավելի արմատական լուծման առումով կարևոր է նկատել, որ գնաճի բնական հակակշիռն իրականում բնակչության համախառն պահանջարկն է: Վերջինս այն հակակշիռն է, որը թույլ չի տալիս գներն անվերջ բարձրացնել: Եթե բնակչության իրական վճարունակ պահանջարկն ընկնի, այլ խոսքով` ապրանքները չսպառվեն նույն քանակությամբ, ապա գոնե մենաշնորհները ստիպված կլինեն գներն իջեցնել համապատասխան մակարդակի, որպեսզի կարողանան շահույթներ ապահովել և ոչ թե կրճատել շրջանառության ծավալները: Իսկ այդ երևույթը երկար ժամանակ Հայաստանում հնարավոր է տեղի չունենա, քանի որ չկա ուղիղ համեմատական կախվածություն` բնակչության իրական եկամուտների և սպառման ծավալների միջև: Դրանց արանքում, որպես հանգուցալուծող օղակ, ընկած են, այսպես կոչված, անաշխատ եկամուտները (արտերկրից ստացվող դրամական օգնությունը), որը ևս թույլ չի տա երկրի տնտեսությանը զարգանալ տնտեսական օրինաչափություններով

Մեկնաբանություններ