Հ. ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ. Մահվան ճանապարհով

(սկիզբը` այստեղ)
Այնուհետև շարունակելով ճանապարհը դեպի Մարաշ, երբ մոտեցանք առաջին սարի ստորոտին, Սև հարյուրապետը հրամայեց մեզ երկշարք անել ու վազեցնել, որովհետև ճանապարհն անցնելու էր ցորենի արտերի և անտառի միջով: Հրամանը րոպեական կատարվեց. խառնվեցին, երկշարք կազմեցին, և ոստիկաններն սկսեցին վազեցնել. հետ մնացողի համար հրացանակոթը, սվինը, գնդակը պատրաստ էին: Առջևի սապատաձև բարձրության լանջերին, ճանապարհի երկու կողմում գյուղի քուրդ ջահել հարսներ ու աղջիկներ հունձ էին անում մանգաղով, տեսնելով այդ, նրանք մանգաղները ձեռքներին, ապշած դիտում էին մեր գոյավիճակը: Առաջին շարքերից մեկ-երկու հոգի կարգից շեղ էին վազում: Կանանց հավասարվելով, ժանդարմներից մեկը, ցանկանալով իրեն ցույց տալ դավանակից իգական սեռին, առաջի ժանդարմին գոռաց. «Ընկեր, այն «ուզուն բոյլուն» (երկայնահասակը) փախչելու է»:
Հրացանը ճայթեց, «ուզուն բոյլուն» փռվեց ու գալարվեց, բայց մոտի ժանդարմը նրան սվինով հանգստացրեց…
Կանայք ու աղջիկները երեսները շրջեցին հակառակ կողմը, սարսափից, թե արհամարհանքից՝ չիմացանք:
- Լավ նշանառու չես,- հեգնեց առջևից գնացող ժանդարմը,- դե հիմա տես արտի եզերքով գնացող գլուխը «յազմալու» (գլխաշորով) մարդուն:
Խոսքը դեռ չվերջացրած` գնդակը սուլեց, «յազմալուի» գանգը պայթեց:
Կենդանի մարդիկ դարձել էին նշանառության խրտվիլակներ: Երբ հաղթահարում էինք երկրորդ բարձրությունը, վաթսունին մոտ մի մարդ հարյուրապետին խնդրեց իրեն խնայել, չվազեցնել, ցույց տալով քրքրված ոտքերը:
-Որտեղացի՞ ես,- հարցրեց հարյուրապետը կեղծ կարեկցանքով:
-Սվազցի, բեկ էֆենդի,- պատասխանեց ծերուկը:
-Էֆրատ, ափսոս է, նրան Սվազ ուղարկիր, սվինահարիր,- հրամայեց Սև հարյուրապետը ոստիկանին:
Այդ գազանային կարգադրությունից սարսափած, ես շտապեցի առաջ, հետևից լսելով միայն մի խուլ տնքոց: Նույն ոստիկանը հասավ մեզ, անտարբեր իր կատարած ոճիրի հանդեպ:
Իմ ոտքերս էլ ցավում էին, սվազցուց առաջ ես էի պատրաստվում խնդրելու, բայց երբ այդ բանը տեսա, երկու ոտք էլ փոխ առա ու սկսեցի արագ վազել: «Ընդամենը 2-3 կմ, և ահա մենք չկանք... Եվ վազում ենք, որ շուտ հասնենք մեր զոհարանին...,- մտածում եմ` այս բոլորը ինչի՞ համար:- Հայության և Հայաստանի համար... Բայց չի՞ կարելի արդյոք համակերպվել, իսլամություն ընդունել և ազատվել այս անտանելի չարչարանքներից` հարց եմ տալիս ինձ ու պատասխանում. բայց չէ՞ որ միայն ֆիզիկապես գոյություն կունենանք, ոչ ՀԱՅ անվան տակ և բարոյապես մեռած կլինենք: ՈՒրեմն լավ է ֆիզիկապես ոչնչանալ, քան բարոյապես։ Սա գիտակցված նահատակություն է»: Շուրջս մարդ չկար, թեև ես բավական թեթևաշարժ էի, բայց ինձնից արագ վազողներ էլ կային: Որոշեցի ծառերից մեկի տակ մտնել, բայց հանկարծ ետևիցս հասան երկու քրտնաթոր ոստիկաններ, սկսեցի կաղալով արագ քայլել. աչքները հառեցին վրաս, իսկ ես մտածում եմ ՎԱԹԱՆԻ մասին: Այսպիսի օրհասական ժամերին նման մտքերը, կարծես բնազդաբար, պաշարում են մարդուն: Սառնասրտորեն սկսեցի բարձր ձայնով երգել, նույն վայրկյանին միտքս եկած, «վաթանին» նվիրված թուրքերեն հետևյալ երգը.
Ով, փառավոր մայր հայրենիք,
Ով, մայրական Օսմանիա,
Տվեցիր մեզ փառք,
զարգացում,
Մատաղ է քեզ ամբողջ ազգը,
Հազար ապրի հայրենիքը:
Երգեցի անվախորեն, ամեն ինչ աչք առած, «Օսմանիա» բառի առաջին «Օս» վանկը «Ար»-ի փոխելով, որ կլինի ԱՐՄԵՆԻԱՆ: Զինվորները ապուշ-ապուշ նայեցին ու անցան, «քայլի՛ր» գոռալով: ՈՒզեցի ծրագիրս իրագործել, սակայն չհաջողվեց: Ոստիկաններ կային: Գրեթե գիտակցությունս կորցրած, կիսախելագար էի դարձել: Ամեն ինչ մութն էր թվում: Բայց հույսի մի փոքրիկ նշույլով առաջացա: Պետք է ասեմ, որ իմ նկատմամբ անտարբեր էին կարծես, մեկ-երկու անգամ եղել են այնպիսի պահեր, որ շատ հեշտությամբ կարող էին ինձ վերջացնել, բայց միայն «շո՛ւտ քայլիր» գոռալով բավարարվում էին. գուցե ինձնից ստանալիք որևէ բան չլինելու համար էր:
Սարի ստորոտում՝ ճանապարհի եզրին, ոչխարների ամառային կթի համար պատրաստված մի աղըլի մեջ հավաքվել էր կրտսեր հրամկազմը, ինչ-որ խորհրդակցում էին: Ոտքերս ինքնաբերաբար ուղղվեցին դեպի աղըլը: Անվախ մոտեցա նրանց ու դասակապետին ասացի.
-Բաշ չավուշ էֆենդի, դուք հոգնած կլինեք, ձեր պայուսակը տվեք ես շալակեմ:
-Չե՞ս փախցնի,- հարցրեց նա մեղմորեն, գլուխը բարձրացնելով և մի խուզարկու հայացք գցելով երեսիս, կարծես հեգնելով:
-Է, քայլելու կարողություն ունե՞մ, որ փախչելու մասին մտածեմ,- պատասխանեցի ընկճված:
Պայուսակն ու վերարկուն տվեց: Մյուս ոստիկանը, թե` իմն էլ վերցրու:
Համակերպվեցի և երկու պայուսակ ուսերիցս խաչկապ արած, վերարկուներն էլ նույն ձևով, դեռևս ճանապարհ չընկած, ասացի. «Էֆենդիներ, հրամայեցեք, որ ինձ բեռով չվազեցնեն և թույլ տվեք ջուր խմել»: Համաձայնվեցին:
-Հեյ, անձրևանոցով տղին չդիպչեք,- գոռաց տասնապետը, և այս հրամանը փոխանցվեց ժանդարմից ժանդարմ:
Այժմ, որպես առանձնաշնորհյալ անձ, հանգիստ քայլում էի, թեև բեռս ծանր էր: Հասել էինք սպանդի վայրը. ինձ բեռնաթափ արեցին և բոլորով, ըստ սովորության, ծվարեցինք լայն ճանապարհի տակի արտի մեջ:
Սև հարյուրապետը, որ նախապես բլրալանջի մի քարի վրա բազմած ծխում էր, իր մոտ կանչեց կրտսեր հրամկազմին և ժանդարմներին` մի քանիսին թողնելով մեզ հսկիչ: Ես, որպես առանձնաշնորհյալ, կաթնամանը վերցնելով գնացի ցածից հոսող առվից ջուր բերի Գեղամի համար: Մինասն էլ խնդրեց, նրան էլ բավարարեցի: Մարաշցի 50-ին մոտ մի մարդ, որ կողքիս ընկել էր կիսաուշաթափ, խնդրեց, որ իրեն մի բաժակ ջուր հասցնեմ: Կաթնամանն առնելով երրորդ անգամ գնացի ջրի, բայց հենց ուզում էի վերադառնալ, ժանդարմի սվինի կռնակիս հարվածից գոռալով փռվեցի գետին: Բախտավոր էի, որ հարվածը սվինի ծայրով չէր: Դժվարությամբ վեր կացա: Ամանը նորից լցրի ու փորսող մի քիչ գնալուց հետո արագ քայլելով ջուրը հասցրի մարաշցուն: Նա ինձ օրհնեց...
Սև հարյուրապետը թե ինչ էր կարգադրել ոստիկաններին, մեզ պարզ դարձավ միայն այն ժամանակ, երբ նրանք հրացանները ձգանի վրա պատրաստ շրջապատեցին մեզ: Իսկ մի քանի ժանդարմներ, կաթի և պահածոների տուփերով առվից աղբոտ ջուր լցնելով, սկսեցին գոռալ. «Ջուր ուզող, գինը` փոքրը 25 ղուրուշ, մեծը՝ 50, ապրանք չենք ուզում, միայն փող»: Մարդիկ ստիպված գնում էին, իսկ փողը հանելու ժամանակ «ջուր ծախողները» խուզարկու հայացքով նայում էին դրամապանակներին: Նույն պահին թփուտների միջից լսվեցին հրացանների կրակոցներ, մարդկային ճչոցներ ու հառաչանքներ: Չգիտեինք մեզնից 10-15 քայլ հեռու ինչ էր կատարվում, որովհետև իրավունք չունեինք գլուխ բարձրացնելու:
Մոտ կես ժամ անց Մարաշի կողմից 2 հեծյալ ոստիկաններ ներկայացան հարյուրապետին և պատվի առնելով մի թուղթ հանձնեցին: Կարդալով այն, նա դժգոհությամբ գլուխն օրորեց ու մեզ շրջապատող ժանդարմներին «հանգիստ» հրամայեց: Սև հարյուրապետը ցած իջավ ու խոսեց բարձր ձայնով, որով արտահայտում էր իր շնական ցասումը: «Տո, անհավատ շներ,- ասաց նա կատաղած,- ձեզ այստեղ սատկացնելու էինք, բայց ձեր կեղտոտ արյունը, այս մաքուր դաշտի մեջ թափվելով, դաշտը պղծելու էր, իսկ ձեր գարշելի լեշերի հոտը շրջակայքը պիտի վարակեր: ՈՒստի թագավորը ձեր կյանքը մի քանի օր էլ երկարացրեց, հրամայելով ձեր հաշիվը մաքրել Խարա-Քյոփրյույի մեջ (ՈՒրֆայից 15 կմ հեռավորության վրա, դեպի Տիգրանակերտի կողմ: Զոհրապի ու Վարդգեսի սպանված վայրը), ուստի շնորհակալ եղեք փադիշահից և գոռացեք՝ փադշահըմ չոք յաշա (թագավորը շատ ապրի): Ժողովուրդը ոգևորվեց, կարծես մոռացավ քաղցն ու ծարավը, ինքնաբերաբար ասելով՝ թագավորը շատ ապրի` մի քանի օրվա կյանք պարգևելու համար:
Վերջապես երկու դասակապետներ մեզ առաջարկեցին յուրաքանչյուրից 100-ղուրուշանոց 3-ական թղթադրամ հավաքել մինչև Մարաշ չվազեցնելու համար: Պահանջվածը մեծ գումար էր, որովհետև շատերը չունեին: Բայց 1500 թղթադրամ հանձնեցին դասակապետ Ռիֆաթին:
Նորից շարվեցինք ճանապարհը շարունակելու համար, այդ վայրում թողնելով բավական դիակներ, որոնցից մեկը ֆընտճաղցին էր, որն իրեն գլորեց քարից, մեկն էլ մսավաճառ Լյուդվիգը, մյուսները չիմացանք, բայց այնթապցի Հովակիմին էլ չտեսա: Ճանապարհ ընկանք հանգիստ քայլերով, այլևս պայուսակ չշալակեցի: Անցանք Ճիհան («Իլիականի» մեջ հիշված է Պյուռամոս) գետի վերին հոսանքը: Երբ բարձրանում էինք Մարաշի զառիվերը, արդեն սկսել էր մթնել: Սև հարյուրապետը հրամայեց. «Զինվորներ, այս սրիկաներից շատը մարաշցի է, ճանապարհներին ծանոթ, խտացրեք շղթան, որ չփախչեն, արագ քայլեցնել և շարքից ելնողին չխնայել»: Չվազեցնելու խոստումը դրժեց: Գիշեր էր, երբ հասանք Մարաշի պարտեզները: Մթության մեջ ոչինչ չէր երևում, բացի ծառերի սիլուետներից: Լսվում էր միայն մոտակա ջրի խոխոջը:
Բացվեց առավոտը: Եկավ Մարաշի մյութեսարըֆը (ենթանահանգապետ)՝ ոստիկանապետի, զինվորական մի սպայի և 10-12 ոստիկանների հետ: Ընկալահանձնողական արարողությունը կատարվեց առանց կորստի մասին հարցվելու: Պակասում էր 307 մարդ: Եթե 7 հավ պակասեր, մեծ իրարանցում կլիներ...
Կեսօրին կանայք հասան մեզ, բայց շատերը մեզ հետ եղողների կանայք չէին, նրանց ամուսինների խումբը հետո պետք է գար:
Մարաշից ճանապարհը շարունակեցինք հանգիստ, ստանալով օրապահիկ հաց` շնորհիվ հույն սպայի:
Հասնելով Այնթապ, փախա քարայրները` Գեղամին էլ հետս քարշ տալով:
Այն մահվան դատապարտվածներից, որպես մոհիկան, այժմ կանք երկուսս՝ ես և Սահրատ Սելվինազյանը (Երևան, Մաքսիմ Գորկու փողոց, թիվ 55): Դյորթյոլցի Մինասին հանդիպեցի Հալեպում` 1917 թ. ձմռանը, մարաշցի Մինասի (կարծեմ Անթոսյան) հետ աշխատում էինք Դարդանելում` 1923 թ.: Դեպքը պատմելով՝ իրար ճանաչեցինք։
1965 թ.

Թուրք անունը անեծքին արժանի կը դարձնե

. Հուլիսի 2-3-ը հայերի համար աննկարագրելի ողբերգությունների օրեր եղան: Մուշ քաղաքի բնակիչ Սինոյանց Տիգրանը թշնամու գազանություններից ազատվելու համար թունավորում է իր 50 ազգականներին` ինքն էլ այրվելով իր իսկ հրկիզած հայրենի տանը:
Ժակ դը Մորգան

. Ես թուրքին, միայն թուրքին ապրելը, այս հողին վրա անկախ իշխող մ՚ըլլալը կը փափաքիմ. ոչ թուրք տարրերը թող ջնջվին, որ ազգության և կրոնքին ալ պատկան ըլլան. այս երկիրը ոչ-թուրք տարրերեն մաքրելը պետք է. կրոնքը իմ քով ոչ մի արժեք չունի. իմ կրոնքս Թուրանն է:
դոկտոր Նազըմ

. Հայերու մեկ անհատն իսկ չի մնալու պայմանով բնաջնջումը մեր ազգային քաղաքականության տեսակետին որչափ որ ստիպողական պետք մըն է, նույնչափ ալ թուրքին տնտեսական իշխանությունը հիմնելու համար կարևոր է։
Ջավադ փաշա

. Ներկա կացության բերմամբ, կայսերական հրամանով որոշված է հայ ցեղին ամբողջական փչացումը: Անոնց մասին հետևյալ գործողությունները պիտի ըլլան.
1. Մինչև հինգ տարեկան մանուկներեն զատ` օսմանյան հպատակ եղող և երկրին մեջ գտնվող հայ անունը կրող բոլոր պաշըպոզուքները (ոչ զինվորականներ) քաղաքե դուրս հանելով պիտի սպանվին:
2. Կայսերական բանակներու մեջ ծառայող բոլոր հայ անհատները, առանց դեպքի մը տեղիք տալու իրենց զորաբաժիններեն զատելով, ընդհանուրին աչքեն հեռու ծածուկ վայրերու մեջ գնդակահար պիտի ըլլան:
3. Բանակին մեջ գտնվող հայ սպաներն ալ իրենց պատկանած զորախմբերու բանակատեղիին մեջ պիտի բանտարկվին մինչև իրենց մասին զեկուցում ըլլալը:
Այս երեք կարգադրությունները յուրաքանչյուր բանակի հրամանատարության հաղորդած թվականեն 48 ժամ վերջ անոնց գործադրության մասին հատուկ զեկույց մը պիտի ըլլա: Ասոր համար անհրաժեշտ նախապատրաստություններեն զատ, որևէ գործողության պետք չէ ձեռնարկել:
էնվեր փաշա

. Հայերու համար Թուրքիո հողին մեջ ապրելու, աշխատելու իրավունքները ամբողջովին ջնջված են և այս մասին կառավարությունը, բովանդակ պատասխանատվությունը ստանձնելով, հրամայած է նույնիսկ օրորոցի մանուկըն չթողուլ:
Թալեաթ

. Երզնկայի երեսփոխան Հալեթ պեյ անոնցմե հարյուրավորներ գետը թափեց: Խարբերդի մեջ նույն բանը եղավ: Ավելի սովորաբար կը վառեին զանոնք: Պիթլիսի մեջ կուսակալ Մուստաֆա Ապտուլհալիկ պեյ պզտիկներեն հազարի չափ հավաքել տալով առաջնորդեց Թաշխուր ըսված վայրը, և զանոնք վառել տալով թուրք երևելիներու և ստվարաթիվ ամբոխի մը ներկայության, արտասանեց նշանավոր ճառ մը, որու մեջ կըսեր, թե «Թուրքի ապագա գոյության համար հայկական գավառներուն մեջ հայ իսպառ բնաջինջ ընել պետք է»: Այդ դժբախտ տղայքը վառելեն վերջ լցված էին նախապես բացված հորերու մեջ, որոնցմե օրերով կը լսվեին ողջ մնացածներու հոգեվարքի հռնդյունները: Ատըյամանի մեջ Սեբաստիո կարավաններու տղայքը նույնպես վառվեցին:
Նայիմ բեյ

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)

Մեկնաբանություններ