Դուռեն չկարողացավ մատներով հողը փորել և միայն խճերով շտապ ծածկեց սովից հենց նոր մահացած աղջկա դիակը: Մի մազափունջ հասցրեց կտրել ու գրպանում պահել: ՈՒզում էր երկնքին նայել ու էլի փառք տալ, որ գերդաստանի քառասուն հոգուց գոնե տղան փրկվել է, բայց օդում աչքերը սառեցին։ Ձորաբերանով դեպի իրեն էին արշավում մի քանի ասկյար: Դուռեն տղային շտապ թաքցրեց մացառուտում, թաշկինակը մտցրեց բերանը, որ ձայն չհանի: Հետո սկսեց ավելի դանդաղ քայլել, իբր չի նկատել ասկյարներին:

Մեծանուն գիտնականը, տարիների անխոնջ աշխատանքի շնորհիւ, գիտական նոր մակարդակի բարձրացնելով եւ բազմակողմանի խորքային քննութեան ենթարկելով Հայոց ցեղասպանութեան իրողութեան ուսումնասիրութիւնը, իր աշխատութիւններում առաջադրում է նոր հիմնահարցեր ու հարցադրումներ։ Նրա իւրաքանչիւր հետազօտութեան վերնագիրն ինքնին համապարփակ գիտաբանական սահմանում է։ Եթէ համառօտ ուրուագծենք Տատրեանի հետազօտութիւնների ընդգրկած ժամանակագրութիւնը, ապա, ինչպէս ցոյց է տալիս նրա՝ 1995 թ. լոյս տեսած «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը. էթնիկ հակամարտութիւն Պալկաններից մինչեւ Անատոլիա եւ Կովկաս» կոթողային ուսումնասիրութիւնը, ցեղասպանագէտը քննութեան է ենթարկել XIX դարում Հայկական հարցի ծագման պատմաքաղաքական հանգամանքները, այդ շրջանում եւրոպական տէրութիւնների կողմից Օսմանեան կայսրութեան ազգերի ինքնագիտակցութեան արթնացման խթաններն ու նպատակները, որոնք եւս էապէս սրել են հայ-թուրքական հակամարտութիւնը։ Նախացեղասպանական այդ միջավայրում էր, որ ապդուլհամիդեան վարչակարգը 1894–1896 թթ. իրականացնում է հայերի զանգուածային կոտորածները։ Պատմաբան-ցեղասպանագէտի բնութագրմամբ՝ «Սասունից մինչեւ Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից էլ մինչեւ շրջաններ թէ՛ մարդկային, եւ թէ՛ նիւթական ոչնչացման կայուն աճ էր նկատւում, եւ ջարդերի այս աւելացումներն են հասցնում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած ցեղասպանութեանը, որն այդ կոտորածների գագաթնակէտն էր։ Իսկ կոտորածների հիմնական մեխանիզմն այն է, որ դրանց պատասխանատուները

1966 թվականին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում արդեն ընթանում էին Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները: Մի օր էլ, երբ ծանր էքսկավատորը հսկա ժայռակտորներն էր քանդում, հանկարծ հայտնաբերվեց մի հին դամբարան, որտեղից բանվորները դուրս բերեցին զանազան կավե ամաններ ու խեցեղեն: Իսկույն հրավիրվեցին մասնագետներ: Հայաստանի պատմության թանգարանի հնագիտության բաժնի աշխատակիցները պեղումներ կատարեցին, և հողի տակից դուրս բերված բազմաթիվ իրեր թույլ տվեցին արձանագրել, որ գտնվել էր 3700-3800 տարեկան մի դամբարանադաշտ: Ստացվեց այնպես, որ Ծիծեռնակաբերդի հուշարձանը կառուցվեց մեր դարավոր նախնիների շիրմաթմբերի վրա:

Վկայագիր հաշվիչի վրա հիշատակված մտավորականներից շատ քչերին հաջողվեց փրկվել։ Այս կարևոր գործում ահռելի մեծ նշանակություն ունեցավ ամերիկյան դեսպան Մորգենթաուերի միջամտությունը, ոմանք փրկվեցին հատուկ խնդրանք նամակների օգնությամբ, ոմանք փրկվեցին ռազմադադարի ժամանակ, իսկ մի քանիսնին էլ հաջողվեց փախչել, հետագայում անվանափոխված կամ ծպտված շարունակելով իրենց կյանքն ու գործունեությունը։

«Ամբողջ Եվրոպայի մէջ աշխարհի էն շքեղ կեդրոններէն մինչեւ ամենամութ ու խաւարին անկիւնները ես չեմ տեսեր ու չեմ ալ կրնար հաւատալ, որ գտնուի տակավին ՄԷԿ ՈՒՐԻՇ ԱԶԳ, որ ամէն օր ու ամեն վայրկեան ապրեր դերասանի ճշմարտապէս կեղծ ու գերեզմանօրեն ծիծաղելի այն կեանքը, որ դարերէ ի վեր մեր կեանքը եղաւ. մեր՝ ստրկացած թրքահայերուս կյանքը… Տառապիլ ու ստիպուած ըլլալ ամենաերջանիկ կերպարանք մը ցոյց տալու... Անպատուուիլ, բռնաբարուիլ, գետնաքարշ տապալիլ ու ստիպուած ըլլալ գոհութեան ջերմագին աղաղակներ բարձրացնելու… Ժպտիլ այնպիսի մէկ վայրկեանիդ, որ արիւն արցունք պոռտկար աչերէդ, մաղթանքի ճիչեր հանել կոկորդէդ այն բռնակալ ձեռքին համար, որ զքեզ կըխեղդէ, մեռնիլ ու հոգեպէս մեռնիլ ու ապրիլ ձեւացնել. ահա դերասանական ահռելիօրէն կեղծ կեանքը, որ մերը եղաւ այնքան երկար տարիներ: Այդ ինչպէ՞ս կուզեք, որ այսպիսի պայմաններու մեջ ժառանգորէն ու բնածինօրէն մեր ամենաանկեղծ յատկութիւնը մեր կեղծելը չ՛ըլլար ու մեր բնական հարմարութիւնը՝ դերասանութիւնը…»:

Աշխատանքային այցելութեամբ կը գտնուիմ Պոսֆորեան այս քաղաքը։ Բայց կարելի չէ այցելել Պոլիս եւ մնալ միայն աշխատանքային սահմաններուն մէջ եւ չի տեսնել հայկական կեանքը եւ Պոլիսը, որ եղած է հայուն կեանքը կերտող կռուան եւ ուր տակաւին կը շարունակէ հայուն սիրտը տրոփել իր ազգային ինքնութեան հաւատարմութեան մէջ։

1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում ստորագրվել է ռուսթուրքական պայմանագիրը,որտեղ որևէ խոսք չի ասվում դեկտեմբերի 2-ի պայմանագրի վերացման մասին,բայց սահմանը ճանաչում է 1877 թվականի վիճակով,որն անուղղակի վերացնում էր դեկտեմբերի 2-ի պայմանագիրը։ Դրա արդյունքով Հայաստանի տարածքը 8․000 ք կմ տարածքից դարձել 29․800 ք կմ։

1960–1990-ական թուականներին, ինչպէս նաեւ 2000-ական թուականների առաջին տասնամեակին Վ. Տատրեանի ծաւալած գիտական-հասարակական գործունէութեանն ու հրատարակութիւններին արձագանգել է սփիւռքեան եւ օտարալեզու մամուլը՝ համակողմանիօրէն բացայայտելով նրա անհատի եւ գիտնականի կերպարը: Անուանի ցեղասպանագէտը մասնակցել է բազմաթիւ միջազգային գիտաժողովների եւ դասախօսութիւններ կարդացել Սփիւռքի տարբեր համայնքներում։ 1960-ական թուականներին երեք անգամ եղել է Խորհրդային Միութիւնում, երկու անգամ՝ Խորհրդային Հայաստանում՝(36) կատարելով գիտական ուսումնասիրութիւններ, որոնց հիման վրայ 1963–1970 թթ. ընթացքում գիտական հանդէսներում ու մամուլում հրապարակել է Խորհրդային Միութեան ազգային խնդիրների վերաբերեալ մի շարք արժէքա-ւոր յօդուածներ։ Վերլուծել է կոմունիստական գաղափարաբանութիւնն ու սոցիալիզմի բովանդակութիւնը, Մոսկուայում տեղի ունեցող Ապրիլի 24-ի միջոցառումները, Խորհրդային Հայաստանի հայերի հասարակական եւ մշակութային զարգացումների հիմնական օրինաչափութիւնները, ազգային շարժումների աղբիւրներն ու նշանները, ազգերի նկատմամբ խորհրդային սկզբնական դիրքորոշման՝ Լենինի եւ Ստալինի դերերի վերագնահատմամբ։ Անդրադարձել է Ղարաբաղի հարցին, Խորհրդային Անդրկովկասում ազգամիջեան հակամարտութիւններին, խորհրդային տարիներին Հայաստանում եւ Վրաստանում ազգային նարատիւների զարգացումներին, արդիւնաբերականացման եւ էթնոցենտրիզմի նորագոյն միտումներին, Հայաստանում համայնավարութեան ու ազգային շարժումների դրսեւորումներին(37)։

Հայ ժողովուրդը թշնամիներ շատ է ունեցել, բայց բարեկամների պակաս էլ չի զգացել: Այդ բարեկամներից է գերմանացի հասարակական գործիչ, աստվածաբանության դոկտոր, հոգևորական Յոհաննես Լեփսիուսը, որի վկայությունները հայության ցեղասպանության մասին այսօր մեծ արժեք են ներկայացնում հայոց դատի հետապնդման համար:

Խոստացել էի, որ չպատմեմ, բայց պատմում եմ: Դարավերջի մեր ազատատամարտին Ֆրանսիայից մի երիտասարդ էր եկել մասնակցելու, որ Արցախի տեղը վատ գիտեր, հայերեն ընդհանրապես չգիտեր: Ջինսի նորաոճ վերնաշապիկով, նույն կերպասից անդրավարտիքով դիցուք՝ Ժանին, հարցնում եմ, թե ի՞նչ պիտի անի Արցախում, ասում է՝ պապիս վրեժը պիտի լուծեմ: