«ԴԵՄ ԵՄ ԿԱՐԾՐԱՑԱԾ ԲԱՆԱՁԵՎԵՐԻՆ, ՈՐՈՎՀԵՏԵՎ ԴՐԱՆՔ ԷԼ ԵՆ ՁԵՎԱԿԵՐՊՈՒՄ ՄԱՐԴԻԿ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտի պրոռեկտոր, պրոֆեսոր ԱՆՆԱ ԵՐԶՆԿՅԱՆԸ:
«ՀԱՆՈՒՆ ԲԱՐԵԿԵՑԻԿ ԿՅԱՆՔԻ ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ ՑԱՆԿԱՆԱԼ ՍՏԱԼԻՆՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁԸ»
-Տիկին Երզնկյան, Ձեր պապը` հասարակական-քաղաքական գործիչ Արամայիս Երզնկյանը, մեկն էր այն բազում երևելի հայորդիներից, ովքեր դարձան ստալինյան բռնատիրության զոհեր: Այդ ողբերգությունը Ձեր մաշկի վրա զգացած լինելով` ինչպե՞ս եք գնահատում այն մոտեցումները, որոնք կոչված են պատճառաբանելու, անգամ արդարացնելու ստալինյան ռեժիմը: Այդպիսի մի փորձ էլ վերջերս արվել է մեր թերթի էջերում. հոդվածագիրն այն կարծիքն է հայտնում, թե համաձայն կլիներ, որ իր երկրի առաջնորդը բռնակալ լիներ, ինչպես Ստալինը, բայց ինքն ապրեր ծաղկուն, բարգավաճ երկրում: Համաձա՞յն եք տոտալիտարիզմի, մարդատյացության գոյությանը` հանուն բարեկեցիկ, կուշտ կյանքի:
-Շատ շնորհակալ եմ, որ հիշատակեցիք պապիս` Արամայիս Երզնկյանին: Շնորհակալ եմ նաև այս հարցի համար: Իսկապես, իմ ընտանիքն իր մաշկի վրա է զգացել ստալինյան ռեպրեսիաների ծանր հարվածը: Իհարկե, իմ ընկալումներն ավելի անմիջական են, ավելի իրատեսական: Դեռ փոքր հասակից եմ լսել, թե ինչ ծանր տարիներ են վերապրել իմ հայրը, հորեղբայրը, հորաքույրերս: Հայրս` Յուրի Երզնկյանը, այդ ժամանակ պատանի է եղել` ընդամենը տասնչորս տարեկան, և բնականաբար, նրա հիշողությունները և՛ մանկական էին, և՛ ոչ: ՈՒ, տարիքի բերումով, նա ավելի սուր էր ընկալել այդ ամենը: Երբ խոսք էր լինում ստալինյան ժամանակաշրջանի մասին (խոստովանեմ, որ դա հաճախ չէր պատահում, որովհետև թեման շատ ծանր էր), ես հասկանում էի, որ դա եղել է մի ժամանակաշրջան, որը շատերին է ցավ պատճառել: Իհարկե, այդ ցավը որևէ կերպ պատճառաբանել, բացատրել չի կարելի, եթե նույնիսկ մարդիկ այդ շրջանում բարեկեցիկ ապրած լինեին: Դա բռնապետություն էր, ռեժիմ (այս բառը շատ ճիշտ է բնորոշում ստալինյան ժամանակաշրջանը): Մարդիկ ապրում էին վախով: Եթե նույնիսկ իրենք լիովին իրավացի էին, գտնվում էին մշտական սարսափի մեջ: Ինչպե՞ս կարող է վախը դրական արդյունք տալ, ունենալ դրական միտումներ: Վախը, բռնակալությունը երևույթներ են, որոնք պիտի անդառնալիորեն դուրս մղվեն իրականությունից: Մտածել, թե կարող է լինել «երկաթե բռունցք», և կյանքը տանել դեպի բարեկեցություն, սխալ է: Հանուն բարեկեցիկ կյանքի չի կարելի ցանկանալ ստալինյան ժամանակների վերադարձը: Եվ արդյոք հնարավո՞ր է այդ վերադարձը: Չեմ կարծում: Գոնե չէի ցանկանա, որ այդպես լիներ: Հիշում եմ, թե ինչ տարիներ հաջորդեցին ստալինյան բռնատիրությանը: Խրուշչովյան ձնհալն ընդամենը համեմատության մեջ էր համարվում առավել բարենպաստ ժամանակաշրջան: Չէ՞ որ չէին փոխվել բարքերը, իրավակարգը: Բայց չի կարելի ըստ արժանվույն չգնահատել այդ ժամանակաշրջանը, որովհետև դա մաքուր օդի մի հոսք բերեց մեր իրականություն, նոր շունչ, նոր մղումներ, ինքնարտահայտման նոր հնարավորություններ տվեց մարդկանց, այդ թվում և` արվեստագետներին: Մեր ընտանեկան հիշողություններում ստալինյան ժամանակների թեման մնացել է իբրև տաբու: Մենք չէինք ցանկանում անդրադառնալ դրան:
-Դուք չեք հավատում կամ չեք ցանկանում հավատալ ստալինյան ժամանակաշրջանի վերադարձին, այնինչ արևմտյան որոշ քաղաքագետներ կանխատեսում են, որ Ռուսաստանում կա այդ ռեժիմի վերականգնման վտանգը: Օրեր առաջ Դուք և ես առիթ ունեցանք լսելու Սոս Սարգսյանի խոսքը. նա նկատեց, որ Հայաստանն ու Ռուսաստանը կապված են միմյանց հետ անքակտելիորեն, ինչպես սիամական երկվորյակներ: Եթե իսկապես մենք նման ենք սիամական երկվորյակների, արդյոք չկա՞ ռուսաստանյան հասարակական-քաղաքական անցուդարձերի ուղղակի անդրադարձի վտանգը Հայաստանի վրա, եթե, իհարկե, Աստված մի՛ արասցե, իրականանան Արևմուտքի չարագուշակ կանխատեսումները:
-Գուցե և այդ վտանգի միտումները կան, բայց անձամբ ես չեմ տեսնում դրանց հիմնավորումը: Կարդում եմ մամուլ, պարբերաբար լինում եմ Մոսկվայում և չեմ զգում, որ այդ վերադարձը հնարավոր է: Դա իմ սուբյեկտիվ ընկալումն է, իմ կանխատեսումը. ըստ իս` այդ ամենը վերապրած ժողովուրդը չի կարող դրա միջով կրկին անցնել, նույն սխալները կրկնել: Դա անվիճելի է: Անշուշտ, մենք սերտորեն կապված ենք Ռուսաստանի հետ, և ես դա շատ դրական եմ ընկալում: Համարում եմ, որ այդ կապը ձևավորվել է պատմականորեն, պետական, մշակութային մակարդակներում: Եվ դա միշտ տվել է դրական արդյունք: Չեմ կարծում, որ Ռուսաստանում այդ վերադարձը հնարավոր է, հետևաբար և չեմ սպասում դրա արձագանքներին Հայաստանում:
«ԱՄԵՆ ՄԵԿՆ ԻՐ ՏԵՂՈՒՄ ԿԱՐՈՂ Է ԻՆՉ-ՈՐ ԲԱՆ ԱՆԵԼ»
-Սփյուռքահայ մի անվանի գործարար իր հեռուստաելույթի ժամանակ այսպիսի միտք հայտնեց. «Եթե ուզում ես անհանգիստ ապրել, զբաղվիր քաղաքականությամբ, եթե ուզում ես հանգիստ ապրել, զբաղվիր բիզնեսով»: Այս համատեքստում ինչպե՞ս կգնահատեք հայաստանյան գործարարների անկասելի հաղթարշավը դեպի քաղաքական դաշտ: Նրանց ձանձրացրե՞լ է հանգիստ կյանքը:
-Կարծում եմ, որ այս հարցը ճիշտ կլիներ տալ հենց իրենց` գործարարներին: Իրենք կարող են ավելի կոնկրետ բացատրություններ ունենալ: Իսկ ընդհանրապես ես դեմ եմ կարծրացած բանաձևերին, որովհետև դրանք էլ են ձևակերպում մարդիկ: Բանաձևերի մեջ դոգմա կա, իսկ ես դեմ եմ դոգմաներին: Ինչ վերաբերում է իմ պատկերացումներին, ապա կարծում եմ, որ եթե մարդը բիզնեսմեն է, բայց մտածում է, որ կարող է օգտակար լինել նաև օրենսդրական ոլորտում, դառնալ պատգամավոր, իր ճիշտ որոշումներով նպաստել երկրի, մարդկանց բարօրությանը, ինչո՞ւ չանի: Ես ընդհանուր առմամբ որևէ արգելք այս իմաստով չեմ տեսնում: Իհարկե, կարելի է և կոնկրետ օրինակներով խոսել: Բայց եթե մարդու մեջ մի բանով օգտակար լինելու մղումը կա, ինչո՞ւ նրան դուրս մղել գործընթացից: Ամեն մեկն իր տեղում կարող է ինչ-որ լավ բան անել, դրականորեն ներազդել, թեկուզ մի փոքրիկ կաթիլ ավելացնել ընդհանուր գործին: Եթե մարդուն հեռացնում ես այդ գործընթացներից, որևէ ազդեցության, որևէ ներգործության մասին խոսք էլ չի կարող լինել: Ես այսպես եմ մտածում: Իմ կարծիքով, ավելի լավ է լինել «ներսում»: Եթե կարող ես ինչ-որ լավ բան անել, պիտի չհրաժարվես անելուց:
«ԷԿՐԱՆ ԵԿԱՎ ՄԻԱՅՆ ԲԱՑԱՍԱԿԱՆԸ, ԱՅՆ ԷԼ` ՈՉ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼ ՄԱՏՈՒՑՄԱՄԲ»
-Կարճ ժամանակ առաջ Դուք մի ճեպազրույցում անդրադարձաք հեռուստասերիալներին` նշելով, որ դրանք, իրենց թեր և դեմ կողմերով հանդերձ, հոգում են Ձեր շրջանավարտների սոցիալական խնդիրները: Սա առայժմ սերիալ երևույթի միա՞կ արժանիքն եք համարում` որպես թատրոնի և կինոյի ինստիտուտի պրոռեկտոր:
-Սերիալները` որպես գաղափար, վատը չեն, թեև մեզանում սերիալ ասելով հասկանում են ինչ-որ բացասական բան: Համաշխարհային, եվրոպական, ռուսական կինոյից շատ օրինակներ կարելի է բերել, որոնք խոսում են ի նպաստ սերիալների: Սերիալի հիմքում կարող է լինել և՛ դասական գրական գործ, և՛ օրիգինալ սցենար: Բայց սերիալի հաջողությունն ուրիշ հարթության մեջ պիտի որոնել: Հիշենք, թե ինչ պայմաններում մեզանում ի հայտ եկավ սերիալ երևույթը: Փլուզվել էր Խորհրդային Միությունը, չէին գործում հեռուստակայանները, ստեղծվել էին ոչ պետական հեռուստակայաններ, որոնց գոյությունն ինքնին ողջունելի էր, քանի որ դա ստեղծում էր այլընտրանքի հնարավորություն: Բայց այս ամենի հետ ի հայտ եկավ մեկ այլ երևույթ. մարդիկ սկսեցին կենտրոնանալ ոչ թե բովանդակության, ասելիքի խորության, ժանրերի բազմազանության և այս կարգի արժեքների վրա, այլ ստեղծեցին սերիալներ, որոնցում վեր հանվեց ոչ ռեալ, դրական կողմերից բոլորովին զերծ կյանքը` իր հետ բերելով հնարավոր բացասական հետևանքները` ժարգոն, կրիմինալ, ֆետիշացված նեգատիվ երևույթներ։ Չէ՞ որ այս կյանքում կան նաև դրական երևույթներ, բայց էկրան եկավ միայն բացասականը, այն էլ` ոչ պրոֆեսիոնալ մատուցմամբ, և հեղեղեց ամբողջ հեռուստատեսությունը: Ստեղծվեց «մասսայական կուլտուրա»` դառնալով լայն սպառման առարկա: (Մորուայի խոսքն այստեղ տեղին է հիշատակել. «Մասսայական կուտուրան այն է, ինչ հեռացնում է մասսաները և կուլտուրան»): Ստեղծվեց շատ հեշտ ընկալվող, բայց արվեստի հետ որևէ կապ չունեցող մի բան: Մենք այսօր դիտում ենք այդ սերիալները և տեսնում միևնույն դերասաններին, միևնույն հագուստները, միևնույն ներհարդարանքը, միևնույն կրիմինալը, միևնույն բառապաշարը: Այնպիսի տպավորություն է, որ «դեժավյու» է: Կարծես ժապավենի վրա տեսնում ես կյանքից վերցված, նույնությամբ կյանքը կրկնող մի իրականություն` ոչ դրական շեշտադրումներով: Ներկայացվում են այն երևույթները, որոնք ոչ թե պետք է պրոպագանդել, իդեալականացնել, այլ պայքարել դրանց դեմ: Այնինչ այսօր շատ երեխաներ օրինակ են վերցնում քրեական աշխարհի հերոսներից: Իսկ դրանք հերոսներ չեն, հակահերոսներ են: Ըստ իս` հեռուստատեսությունը շատ մեծ անելիք ունի այս առումով: Ե՛վ նյութի ընտրությունն է կարևոր, և՛ այն ներկայացնելու մոտեցումը: Իհարկե, այն, որ դերասանները, այդ թվում և` մեր ուսանողներն ու շրջանավարտները, նկարահանվում են սերիալներում և այդպիսով լուծում իրենց սոցիալական հարցերը, դրական երևույթ է: Բայց թե ինչ և ինչպես են անում, արդեն լուրջ մտորումների թեմա է: Եթե վերհիշենք եվրոպական փորձը, պիտի ասենք, որ այսօր մեր սերիալները «հիվանդ» են նույն «հիվանդություններով», ինչ ժամանակին եվրոպական կինոն: Բայց նրանք շատ շուտ «ապաքինվեցին», հասկացան, որ պետք է ավելի շատ անդրադառնալ գրականությանը, մշակույթին, պատմական լավագույն արժեքներին: Մեզ մոտ դեռ դրան չեն հասել, թեև արդեն կան գրական երկերի էկրանավորումներ, բայց դեռ ոչ գոհացուցիչ մակարդակով: Դրանցում կա ինչ-որ շտապողականություն, մի բան, որ հեռուստատեսությունում լուրջ խնդիր է: Հեռուստատեսությունը պիտի հետևի գրական գործի յուրաքանչյուր տառին-բառին: Դա է հեռուստատեսության առավելությունը: Բայց մեզ մոտ հարմարեցվում են տեքստերը, նմանակումներ են արվում, ընթերցումը հաճախ աններդաշնակ է լինում: Բայց այն փաստը, որ վեր է հանվում դասական գրականությունը, արդեն գովելի է:
-Սերիալները լուծում են դերասանի, ռեժիսորի, օպերատորի սոցիալական խնդիրները: Բոլոր այս մասնագետներին կրթում է թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտը: Ինչպե՞ս են լուծվում այդ մասնագետներին կրթող պրոֆեսորադասախոսական կազմի սոցիալական խնդիրները:
-Իհարկե, մեր դասախոսական կազմը սոցիալապես շատ ցածր մակարդակներում չէ, բայց և պիտի խոստովանեմ, որ դա պայմանավորված է մեր դասախոսների` նաև այլ հաստատություններում աշխատելու հանգամանքով: Մեզ մոտ աշխատավարձերը շատ բարձր չեն, բայց և ստեղծագործական այլ բուհերի համեմատ` շատ էլ ցածր չեն: Սակայն սա դեռ չի նշանակում, թե ամեն բան լավ է: Մենք ամեն կերպ փորձում ենք ընդլայնել ուսումնական ծավալները, ունենալ հեռակա ուսուցման բաժին, ուսումնառության տարբեր, ոչ ֆինանսատար ձևերի կիրառման միջոցով լուծել դասախոսների ֆինանսական խնդիրը: Մեր դասախոսական կազմը շատ բարձրորակ է. խոսքը վերաբերում է թե՛ կինոյի, թե՛ թատրոնի ոլորտներին: Մեզ մոտ դասավանդում են լավագույն մասնագետները և տալիս որակյալ կրթություն: ՈՒրիշ հարց է` վերցնո՞ւմ են այսօրվա ուսանողներն իրենց տրվածը, ունա՞կ են յուրացնելու դասախոսի մատուցած գիտելիքը, ցանկանո՞ւմ են անել դա: Բայց այն, որ մշակված են լավագույն մեթոդներ դասավանդման համար, անվիճելի է: Ես չեմ ասում սա այն պատճառով, որ մեկն եմ այս հաստատության ղեկավարներից: Այսինքն` փորձում ենք անել ամեն բան, որ մեր ուսանողները և՛ կրթություն ստանան, և՛ իրենց ապահով զգան մեր բուհում:
-Մոտ օրերս պիտի մեկնեք Մոսկվա: Պատմեք, խնդրեմ, այդ ուղևորության մասին:
-Նախատեսված է ապրիլին անցկացնել սիմպոզիում «Ռուս-հայկական կապերը կինոյում» թեմայով: Կազմակերպողը Ռուսաստանի հայերի միությունն է, կազմակերպիչը` Գագիկ Գաբրիելյանը: Դա մի կարևոր նախաձեռնություն է, որը հնարավորություն է տալիս մեր տեսաբաններին պատրաստելու զեկուցումներ, դիտարկել ռուս-հայկական կապերը արվեստի տարբեր ասպարեզներում: Առաջիկա այս սիմպոզիումի զեկուցումներն արդեն պատրաստ են, լուծման փուլում են որոշ ֆինանսական խնդիրներ, որոնք անպայման կլուծվեն:
-Վերջին անդրադարձը. կանանց մեկամսյակի Ձեր ընկալումը և մաղթանքները հայ կանանց:
-Ես շատ եմ սիրում գարունը: Իսկ կանանց և ոչ կանանց մեկամսյակ տարբերակումն այնքան էլ լավ չեմ ընկալում: Նմանապես չեմ ընկալում կին ռեժիսոր-տղամարդ ռեժիսոր, կին դերասան-տղամարդ դերասան և այս կարգի մյուս տարբերակումները: Ես կարծում եմ, որ յուրաքանչյուրն իր մասնագիտության մեջ պիտի դիտարկվի իր կարողությունների, հնարավորությունների չափով, իր գործով, ոչ թե կին կամ տղամարդ լինելու հանգամանքով: Իսկ տոնի առթիվ կցանկանամ, որ գարնան արևը միշտ լուսավորի կանանց, որ նրանք թե՛ իրենց անձնական կյանքում, թե՛ աշխատանքային գործունեության մեջ լինեն հաջողակ ու երջանիկ: Հասկանում եմ, որ ամեն մեկն իր երջանկությունը յուրովի է կառուցում և երջանիկ է իր երջանկությամբ: Տա՛ Աստված, որ բոլորը լինեն երջանիկ և ուրախ, անեն այն գործը, որն ընտրել են սիրով, որ միշտ սիրեն և լինեն սիրված թե՛ ընտանիքում, թե՛ շրջապատում: Թող լինեն առողջ և ապրեն բարեկեցիկ կյանքով:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ