«ԱԶԳԸ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԿՈՐԾԱՆՎԵԼ ԱՅԼ ԿԵՐՊ, ԲԱՑԻ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆ ԼԻՆԵԼՈՒՑ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին

«Իրատես de facto»-ի հյուրը ՍԱՍՈՒՆ ՊԱՍԿԵՎԻՉՅԱՆՆ է: Նրան ներկայացնելուց առաջ մի փոքր հապաղում ես, որովհետև իրեն ոչ թե կոմպոզիտոր, այլ երգահան է համարում, երգ ստեղծող, երգ հորինող: Ընթերցողին ենք թողնում ընտրությունը թվարկվածների շարքում և ներկայացնում մեր զրույցը:
«ԹԵԿՈՒԶ ՏՆԱՏԵՐ, ԲԱՅՑ ՏԱՆՏԵՐ ՉԵՄ ԴԱՌՆԱ ԱՄԵՐԻԿԱՅՈՒՄ»
-Պարոն Պասկևիչյան, Ձեր երգերը տիպիկ երևանյան են, ինչպե՞ս էիք ստեղծագործում երևանյան մթնոլորտից դուրս` ԱՄՆ-ում:
-Գրեթե չեմ գրել. ընդամենը մեկ-երկու երգ` քսանչորս տարվա ընթացքում:
-Ի՞նչը Ձեզ չէր բավարարում Հայաստանում, որ գնացիք Ամերիկա, և ի՞նչն այնտեղ չբավարարեց, որ վերադարձաք:
-Խիստ անձնական հարցեր կային: Բազմիցս խոսել եմ այդ մասին: Ինձ համար գոյություն ունեն վերևում` Աստված, ներքևում` իմ արժանապատվությունը, այս երկուսի արանքում` հայրենիքը: Երբ վիրավորում են իմ արժանապատվությունը, ես դիմում եմ համապատասխան քայլերի: Ընդամենը մեկ ակնթարթում կայացվեց մշտական մեկնումիս որոշումը` ի հեճուկս կոմունիստական վարչակարգի: Նրանք ինձ արգելում էին գնալ Ամերիկա` իբրև հյուր, ու ես հարց էի տալիս. «Ես ստրո՞ւկ եմ»: Վճռեցի ու գնացի մշտական բնակության, բայց երբ իջա ինքնաթիռից (ա՛յ հիմա էլ խոսում ու փշաքաղվում եմ), հասկացա, որ դա ճակատագրի սարկազմն է: Ես այնտեղ իսկապես համոզվեցի, որ գոյություն ունի կապ մարդու և հողի ու ջրի միջև: Սա մի թեմա է, որ, կարծում եմ, ժամանակին գիտականորեն կապացուցվի, ինչպես ապացուցվել է, որ սերը հիվանդություն է, երկրագունդը կենդանի օրգանիզմ է: (Ի միջի այլոց, երգն էլ է կենդանի օրգանիզմ): Մարդը որտեղ ծնվել է, որտեղ ապրում է, այդ հողից ու ջրից ինչ-որ բան է անցնում նրա մեջ: Թե ինչ, չեմ կարող բացատրել: Բայց այն կա, ու երբ դու հեռանում ես, կապը կտրվում է: Եվ հողն ու ջուրը կանչում են քեզ: Ես չէի կարողանում այնտեղ քայլել: Այդ տարիներին չափածոներ եմ գրել. մեկում ասում եմ. «Թեկուզ տնատեր, բայց տանտեր չեմ դառնա Ամերիկայում»: Վազգեն կաթողիկոսն արտագաղթողներին անվանում էր արմատախիլներ: Ես չցանկացա արմատախիլ մնալ:
-Հողի հետ կապը հայրենիքում միայն տեսությո՞ւն է, թե՞ նաև ուղղակի կապ կա Ձեր և նրա միջև, այդ կապն առարկայանո՞ւմ է:
-Այո՛, առարկայանում է: Ես տարածք ունեմ Աշտարակում: Մի քիչ խենթ ծրագրեր ունեմ: Ֆիզիկոս Նիլս Բորն այսպիսի միտք է արտահայտել. «Արդյոք բավականաչափ խելացնո՞ր է սույն տեսությունը, որպեսզի կարողանա լինել ճշմարտացի»: Ես հավատում եմ, որ Հայաստանն առանց սփյուռքի հեռու գնալ չի կարող, իսկ սփյուռքն առանց Հայաստանի ընդհանրապես գոյություն չունի: Եվ Հայաստանի, մեր հայրենիքի, մեր ազգի ապագան տեսնում եմ նախ և առաջ Հայաստանի և սփյուռքի (հատկապես` մտավորականների) համագործակցության մեջ: Մտավորականներին ես համարում եմ խաղաղ ժամանակների զինվորներ: Կռվի ժամանակ զինվորն է մարտ մղում, խաղաղ ժամանակ` մտավորականը: Ես մի տերմին ունեմ, և ուրախ եմ, որ վերջին ժամանակներում այն կիրառվում է. «մահապարտ մտավորականներ»: Նրանք պետք է զբաղվեն ազգային հարցերով: Հայտնի ճշմարտություն է` ազգը չի կարող կործանվել այլ կերպ, բացի ինքնասպան լինելուց: Եվ եթե ազգը գնում է ինքնասպանության, դրանով պետք է զբաղվեն ո՛չ միայն իշխանավորները: Դա, թերևս, նախ և առաջ մտավորականի գործն է: Գորկու ասածն է. «Արվեստագետն է իր հայրենիքի լավագույն զավակը, նա է ամենից ավելի ջերմագին և խելացի սիրում իր երկիրը»: Գալով հողին` ասեմ, որ Աշտարակում ունեցած իմ տարածքում կառուցել ենք մի շինություն, որտեղ կուզեի հանդիպեն Հայաստանի և սփյուռքի մտավորականները` քննելու տարաբնույթ, հատկապես համահայկական հարցեր: Սենտ-Էքզյուպերին ասում է. «Սիրել չի նշանակում նայել միմյանց, այլ միևնույն ուղղությամբ»: Ես համոզված եմ, որ մեր հաջողությունները գլխավորապես պայմանավորված են այն հանգամանքով, որ Հայաստանի և սփյուռքի մտավորականները նայեն միևնույն ուղղությամբ` անկախ նրանց միջև եղած այլևայլ տարբերություններից:
«15 ԹՎԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՍՏԾՈ «ՊԱՐԳԵՎՆ» ԷՐ ՀԱՅԵՐԻՆ, ՈՐ ՎԵՐՋԱՊԵՍ ՍԹԱՓՎԵԻՆ»
-Մեկնարկել են ծրագրերը` Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակին ընդառաջ: Ինչպե՞ս եք արձագանքում դրանց:
-1999-ին Ամերիկա էր եկել այն ժամանակվա արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը: Շատ ներկայացուցչական հավաք էր: Քննարկվում էին հայրենիք-սփյուռք հարաբերությունները: Մեկը հարց տվեց Օսկանյանին, թե ով է հայը: Նա հիշատակեց Սարոյանի խոսքն այն մասին, որ հայը նա է, ով իրեն հայ է համարում: Ես ուշադրություն հրավիրեցի այն հանգամանքի վրա, որ գոյություն ունի «Հայ դատ», որը զբաղվում ու խոսում է 15 թվի ցեղասպանության, հողերի պահանջատիրության մասին: Ապա հարց տվեցի. «Եթե, Աստված չարասցե, այսօր Հայաստանում կամ հայաբնակ որևէ վայրում կատարվի ցեղասպանություն, «Հայ դատը» պիտի նախ և առաջ զբաղվի 15 թվո՞վ, թե՞ այսօրվա ցեղասպանությամբ»: Իմ կարծիքով` «Հայ դատն» ամենից առաջ պետք է զբաղվի Հայաստանից արտագաղթի խնդրով: Որովհետև արտագաղթը, սպիտակ, թե գորշ, թե չգիտեմ ինչ գույնի, ցեղասպանություն է: Շատ դաժան բան պիտի ասեմ. 15 թվի ցեղասպանությունն Աստծո «պարգևն» էր հայերին, որ վերջապես սթափվեին: (Սա ընդարձակ թեմա է): Այսօր հողերի մասին ենք խոսում, բայց եթե վաղը Կարսն ու Անին տան, քանի՞սը Հայաստանից կամ սփյուռքից կգնան այնտեղ ապրելու: Ցեղասպանության մեջ իր առանձին, կլասիկ տեղն ունի մշակութային ցեղասպանությունը: Սա ևս ընդարձակ թեմա է, որին չի կարելի համառոտ անդրադառնալ:
«ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ ՀԱՄԱՅՆԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ «ՍԱՅԼԻՆ» ԷԻՆՔ ԼԾՎԵԼ, ՀԻՄԱ ԷԼ ԼԾՎԵԼ ԵՆՔ ԳԼՈԲԱԼԻԶԱՑԻԱՅԻ ՍԱՅԼԻՆ»
-Այդ «կլասիկ» ցեղասպանության հեղինակներն ովքե՞ր են: Կա՞ն այդպիսիք:
-Դոկտոր Ջոն Քոլեմանը (Մեծ Բրիտանիա) իր «300-ի կոմիտեն» գրքում ասել է, որ աշխարհը ղեկավարվում է երեք հարյուր հոգու` «300-ի կոմիտեի» կողմից («Գրական թերթ», թիվ 1 (3009), 29 հունվարի, 2010, «Ջրհոսի դարաշրջանի դավադրությունը»): Այդ կոմիտեի վերջնական նպատակն է երկրագնդի 7 միլիարդ բնակչությունից թողնել 1 միլիարդը: Համաշխարհային պատերազմներն ինչո՞ւ են տեղի ունենում. հողային տարածքների, մարկետի, շուկաների գրավման համար: Վերջին հարյուր տարում, ըստ իս, եղել է չորս համաշխարհային պատերազմ` առաջինը, երկրորդը արձանագրել է պատմությունը: Համաշխարհային պատերազմ էր նաև 1985-ից սկսած` սոցլագերի փլուզումը, Խորհրդային Միության կործանումը, որն ուղղորդված էր տարաբնույթ շահերով: Սրա արդյունքում ամբողջ նշված տարածքը դարձավ Արևմուտքի մարկետը, Արևմուտքի շուկան: Չորրորդ համաշխարհային պատերազմը գլոբալիզացիան է, համահարթեցումը: Եվ դա կատարվում է նաև մշակույթի միջոցով: Ես գլոբալիզացիան համարում եմ հրեշ: ՈՒ ինչպես ժամանակին մենք համայնավարության «սայլին» էինք լծվել (Պարույր Սևակ), այդպես էլ հիմա լծվել ենք գլոբալիզացիայի «սայլին»: Մեզ թվում է, թե դա ինքներս ենք անում, մեր ձեռքերով: Բայց այդպես չէ: Դա համաշխարհային ծրագիր է, որ գործում է ամենուր: Հետևաբար, ո՞վ է մեղավոր: Նաև` մենք: Ով որ մեղավոր է, նա էլ հեղինակն է: Եթե ընտանիքում երեխան այլանդակ է լինում, նա հո մեղավոր չէ՞ դրա համար: Մեղավորը դաստիարակությունն է: Իսկ սա շատ հետաքրքիր թեմա է: Ի՞նչ ասել է դաստիարակություն:
-Մենք դաստիարակվելու շանսեր ունե՞նք, թե՞ այսպես «անդաստիարակ» էլ պիտի մնանք:
-Հատկապես վերջին տասնհինգ տարում նկատում եմ, որ մեր ժողովրդին դարձրել են հոգեբանական հիվանդ: Մի մասն էլ արդեն հոգեկան հիվանդ է: Սա գլոբալիզացիայի ծրագրի մասն է: Սա պայմանավորված է հասարակական-քաղաքական անցուդարձերով, սոցիալիստական կարգերից կապիտալիստականի (իրականում` վայրի, վայրենի կապիտալիստականի) անցումով: Եվ այստեղ ամենաողբերգականը մշակույթի, մասնավորապես` երգարվեստի վիճակն է: Ամենալավը Հայաստանում պիտի ապրեին մշակույթի գործիչները: Այնինչ հակառակն է: Սևակն ասում է, որ բանաստեղծները, ինչպես մյուսները, չեն կարող ապրել առանց հաց ու ջրի, բայց և չեն կարող ապրել միայն հաց ու ջրով: Երգարվեստը մաֆիայի բնագավառ են դարձրել որոշ մարդիկ, և անպաշտպան են իսկական արվեստագետները: Եթե շարունակ մամուլով, հեռուստատեսությամբ, զանգվածային այլ միջոցներով այլասերում են ժողովրդին, բնականաբար, հետևանքներն այսպիսին պիտի լինեին: Դաստիարակության հարցում պատասխանատուները մտավորականներն են: Մենք ունենք հրաշալի մտավորականներ, բայց ի հայտ չեն գալիս լիդերները: Երբ 1992-ին լուսահոգի Վազգեն Սարգսյանն առաջ քաշեց մահապարտների գաղափարը, խոսքը կռվի մասին էր, ապրել-մեռնելու շանսը 50։50 էր: Երբ խոսում եմ մահապարտ մտավորականների մասին, որոնց շարքում կդասեմ Ռուբեն Հախվերդյանին, Վահրամ Սահակյանին, Էդիկ Բաղդասարյանին, Գագիկ Գինոսյանին, Սամվել Կարապետյանին, Աշոտ Մելքոնյանին (շատերը կան), ապրել-մեռնելու հարց չկա: Նրանք պիտի զբաղվեն ազգի դաստիարակությամբ: Ոչ միայն կարելի է, այլև անհրաժեշտ է դաստիարակվել: Եվ այս գործում մի կաթիլ ներդրում էլ մեր այս հարցազրույցն է, թերևս: Ասելով մահապարտ մտավորական` ես բնավ նկատի չունեմ, որ նրանք պիտի կռիվ մղեն իշխանությունների դեմ: Բոլորովի՛ն: 2006-ին «Ազգ» թերթում մի հոդված եմ տպագրել` «Սփյուռքահա՞յ, թե՞ սփյուռքաբնակ հայ» վերնագրով:
«ՍՓՅՈՒՌՔՈՒՄ ԾՆՎԱԾՆ ԱԶԳԱՍԵՐ Է, ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՑ ԱՐՏԱԳԱՂԹԱԾԸ` ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ»
-Մե՞ծ է տարբերությունը սփյուռքահայի և սփյուռքաբնակի միջև:
-Այո՛: 80-ականների կեսերին մի հոդվածում նշել էի, որ սփյուռքում ծնվածն ազգասեր է, Հայաստանից արտագաղթածը` հայրենասեր: Այստեղ տարբերություն կա: Հայաստանում ծնված-ապրածի մեջ հողի հասկացությունը կա: Սփյուռքում ծնվածի մեջ հայրենիքի զգացողությունը նվազ է: Ազգայինը պահպանված է: Իսկ եթե նրան կտրում ես նաև մշակույթից, վիճակը շատ ավելի վատ է լինում: Ես չեմ ընդունում, որ բանաձևում են հայրենասիրությունը: Եթե հայ ես, ուրեմն արդեն հայրենասեր ես: Սա քո հողն է, քո ազգն է, քո մշակույթն է, քո պատմությունն է: Լավն է, վատն է` քոնն է: Ինչո՞ւ ենք անընդհատ պարտություններից խոսում: Մենք այնքա՜ն հաղթանակներ ունենք: Ճիշտ չի ընթացել մեր ուղին: Տասնամյակներ շարունակ մի բառ ասելու համար մարդիկ բանտերն են քշվել, աքսորվել և այլն, և այլն: Պետք է դարձյալ մտավորականները զբաղվեն այս հարցերով, շտկեն բացթողումները: Գալով սփյուռքում և հայրենիքում ապրողներին` ասեմ, որ նրանց միջև ոչ մի էական տարբերություն չեմ տեսնում: Անկախ նրանից, թե ով որտեղ է ապրում, հայը հայ է: Լեոնիդ Ազգալդյանն էր ասում. «Սա Հայաստանն է, և վե՛րջ»: Սրա դեմ խաղ չկա: Մենք ենք, ու լավագույն ազգերից մեկն ենք: Ես ազգայնամոլ չեմ, բայց ազգայնական եմ: Եվ ինձ համար, որպես կյանքի հիմնասյուներ, գոյություն ունեն երեք բան` ազգային պատկանելություն, անձնական և ազգային հպարտություն, անձնական և ազգային արժանապատվություն: Եվ այս հիմնասյուների վրա բարձրանում է շենքը` ազգային գաղափարախոսությունը: Բոլոր ազգերն ունեն իրենց շահերը: Ամերիկացիները չգիտե՞ն, որ եղել է Հայոց ցեղասպանություն: Գիտեն, իհարկե: Բայց իրենց ազգային շահը թույլ չի տալիս ընդունել: Ամերիկայի համար Թուրքիան շատ կարևոր է որպես տարածաշրջան, որպես աշխարհագրական դիրք: Մյուս պետությունների համար` նույնպես: ՈՒստի և չեն ընդունում Հայոց ցեղասպանությունը: Այն, ինչ կատարվում է Հայաստանում, նրանց համար շատ էլ ձեռնտու է: Այս ամենը հասկանալու համար շատ բան պետք չէ: Ընդամենն ուսումնասիրենք Պարույր Սևակ և Գարեգին Նժդեհ: Ոչ միայն ուսումնասիրենք, այլև կիրառենք:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ