ԵԹԵ ԵՍ ԼԻՆԵԻ ԺՅՈՒՐԻՈՒՄ

Հայ կինոյի երևելի դեմքերից է կինոռեժիսոր Սուրեն Բաբայանը, որի ինքնատիպ ձեռագիրը, հետաքրքիր կինոմտածողությունը մեկ անգամ չէ, որ հավուր պատշաճի են գնահատվել համամիութենական կինոքննադատության կողմից: Մեզ մոտ միշտ էլ վախվորած է եղել շնորհալի այս ռեժիսորի նկատմամբ վերաբերմունքը, երբեմն` նաև թաքուն չարակամ, թեպետ հրապարակայնորեն ոչ ոք չի փորձում կասկածի տակ առնել նրա տաղանդը: Մենք գնահատական չենք համարում լղոզված, ընդհանուր ֆրազների մեջ սվաղված, համ ու հոտ չունեցող ընդհանրական բնութագրումները, որոնք, եթե անունը փոխես, կդառնան ցանկացած մեկի համար ասված խոսք: Իրավիճակը շտկելու մասնակի փորձ է տողերիս հեղինակի թարգմանությամբ ներկայացվող այս գրախոսությունը:
Մարտին ՀՈՒՐԻԽԱՆՅԱՆ
Սեպտեմբերի տասնութը փառատոնի նախավերջին օրն է: Վաղը` տասնիննին, փակումն է ու հաղթողներին ներկայացնելու արարողությունը: Ախ, եթե ես լինեի ժյուրիում…
Սակայն անցած տարի «տասանոցին» խփելը ավելացնում է համարձակությունս: ՈՒրախությամբ տեղեկացնում եմ ընթերցողին, որ «Կինոշոկ-2009»-ը հաղթող ընտրեց Կիրա Մուրատովայի «Երաժշտություն շարմանկայի համար» կինոնկարը, և իմ գնահատականը համընկավ ժյուրիի կարծիքին:
Այս անգամ ընտրություն անելն ավելի դժվար է: Ե՛վ քիչ չեն հետաքրքիր ֆիլմերը, և՛ հասարակությունից հաճախ առաջ պոկված «ծանրքաշայինները», ինչպիսին Կիրա Մուրատովան է, կարծես թե, նեղել են անկանխատեսելի երիտասարդությանը: Մրցույթում շատ են դեբյուտանտները, սակայն դա ինքնին հրաշալի է: Բայց, դե, հարկավոր է ընտրություն կատարել: Եվ եթե ես լինեի ժյուրիում, ապա լիամետրաժ ֆիլմերի մրցույթում նախապատվությունը կտայի Հայաստանից Սուրեն Բաբայանի «Մի նայիր հայելուն» (սցենարի հեղինակը Սուրեն Բաբայանն է, օպերատորը` Գևորգ Սարգսյանը) ֆիլմին: Չէ՞ որ այդ կամերային ֆիլմն ամբողջովին պատասխանեց կինոյի մասին թեզիսին, որպես արվեստներից ամենադիտարժանի:
Իհարկե, Ռոման Բալայանի ֆիլմերը նախապատրաստել են նմանատիպ նյութի մասին մեր ընկալումը, սակայն, իրենց ողջ օտարվածությամբ հանդերձ, դրանք, այնուամենայնիվ, իրատեսական են: Սուրեն Բաբայանը սյուրի մեջ խրվել է առանց հետ նայելու: Եվ այնուհանդերձ: Նրա այդ սյուրռեալիստական հուզախռովությունը բնավ էլ մաքուր հոգեբանական ավտոմատիզմ չէ ու ոչ էլ միայն ենթագիտակցության աշխատանք: Վարանամտություն չէ, թեպետ ֆիլմը լեցուն է դեռևս 20-րդ դարի սկզբին այդ ուղղության մանիֆեստում սյուրռեալիզմի մասին խստագույնս գրառված ամեն տեսակի նախանշաններով: Երազները, տագնապները, բարդույթներն ու ծուղակները հետապնդում են Հերոսին (հենց այդպես են անվանում ֆիլմի գլխավոր հերոսին` չկայացած գեղագետին, ում մարմնավորել է Ժան-Պիեռ Նշանյան դերասանը` Ամերիկայից): Սակայն կինոժապավենը պարունակում է սյուժե, ֆաբուլայի դասական զարգացման ու հանգուցալուծման տրամաբանություն, հոգևոր ու հոգեբանական որոնում, անգամ` բարոյախոսություն (սյուրռեալիզմի համար` սկզբունքորեն օտարածին) և պարզապես ձևական, գեղեցիկ գյուտերի մի ամբողջություն:
Ի վերջո, հայելիներով (հայելու հե՞տ) այդպես չեն խաղացել անգամ Քերոլը` Բորխեսի և Բունյուելը` Տարկովսկու հետ, որ արտացոլվես այնտեղ ոչ թե ինքդ ինքնին, այլ որպես ուրիշ մարդ, անգամ` որպես կին։ Եվ որ քո արտացոլքը ներկայացնես ուրիշի տան հայելիներում ու, հակառակ քո կամքի, բնակեցնես նրան (քո նախկին եսի՞ն) ուրիշի տանը։ Կարոտել ու տխրել նրա համար (ինքդ քե՞զ): Դառնալ Ոչմեկը: ՈՒ ամբողջությամբ արժանին ստանալ անհավատարմության համար։
Նման բան դեռևս ոչ մեկի մոտ չի եղել:
Իսկ պատմությունը սկիզբ է առնում նրանից, որ մեր Հերոսը վաճառում է սրբապատկերը: Սրբությունը: Ինչի համար էլ ստիպված է լինում վճարել: Մեզ` հանդիսատեսներիս, բաժին են հասնում նրա արկածները, իսկ անձամբ իրեն` մղձավանջային երազը: Բայց դե, ինչպես ասում են, խրվել ես խմորի մեջ` քշտիր թևերդ։ Արվեստը զոհեր է պահանջում: Եվ, հուրախություն մեզ, Հերոսը դա անում է: Երկատվելով ու տարրալուծվելով, կորցնելով իրեն ու մարդկանցից չընկալվելով: Լինելով վախից, իր հետ կատարվողի անկանխատեսելիությունից ու խճճվածությունից ալեկոծված: Մարդը տառապում է, իսկ մենք հաճույք ենք ստանում: Ամեն ինչ այնպե՜ս գեղեցիկ ու հետաքրքիր է:
Եվ այդ հրաշալի փոխակերպումները: Գիտակցության ու տեսողության տակնուվերումները։ Իսկապես, կինոյի, որպես արվեստներից ամենադիտարժանի, հնարավորություններն այստեղ առավելագույնս են օգտագործված: Օպերատորական աշխատանքը ներձուլվել է ռեժիսորականին: Ի՜նչ արժե միայն հայելու միջով կրքի կեղծ էրոտիկ թեման, կնոջ համբույրը` արտացոլման համաչափությամբ փոխակերպված կնոջ էության գաղտնիքների գաղտնիքին: Սալվադոր Դալիի սիրած հնարքը: Սակայն տրամաբանությունը ֆիլմում արտահայտված է նույնիսկ այնտեղ, որտեղ դրան բնավ էլ չես սպասում:
Ինչու զարմանալ այն բանի վրա, որ Երևանի կենտրոնի ազգային ճարտարապետության (այն ստեղծողը ճարտարապետ Թամանյանն է, ի դեպ, ծնունդով Կուբանից, Կրասնոդարից) խիստ դասականությունը դարձել է հրաշալի դեկորացիա այդ կինոբեմադրության համար: Նրա համաչափ տարածությունների ու ծավալների հստակությունն ու մաքրությունը հարազատացած են երազներում ունեցած մեր երևակայությունների հետ, երբ, դրանք, երբեմն աբսուրդային, իրականությունից ավելի համոզիչ են դառնում:
Կլոր հրապարակի ճառագայթաձև կենտրոնում Հերոսի հայտնվելը ամենացայտուն տեսարաններից մեկն է: Այլ իրավիճակում այս պատկերը ծաղիկ է կամ արևի խորհրդանշան: Այստեղ սարդոստայն է, որում խճճվել է մեր հետապնդվող Հերոսը: Հերոսի ինքնապաշտպանության ժամանակ քարին թափված կարմիր գինին (ոչ արյունը) և փարաջանովյան ոգով գեղեցիկ ցիրուցան եղած նարինջների նատյուրմորտը, կարծում եմ, միայն ինձ չէ, որ հաճույք պատճառեցին:
Ֆիլմը բարի է: Բարի է ու լուրջ: Չնայած տեսանելի թեթևությանը: Որովհետև, ինչպես ասում է Հերոսը, մեջբերելով հին իմաստությունը, բոլոր մարդիկ ինդիվիդումներ են: Եվ յուրաքանչյուր ինդիվիդում կարող է բաժանվել մասերի, այսինքն` կազմալուծվել: Անհնար է կազմալուծել, մաս-մաս անել միայն անհատականությունը: Որովհետև անհատականությունն անքանդելի է: Այստեղ մենք մտածելու բան ունենք:
Մտածել է և նա` Հերոսը: Եվ կարողացել է իրեն` կազմալուծվածին, նորից հավաքել մեկ միասնության մեջ: Որովհետև (ևս մեկ իմաստուն պարադոքս-այլաբանություն կինոնկարից) յուրաքանչյուր հիվանդ գալիս է հույսով, իսկ երբ վերջնականապես կորցնում է այն, սկսում է առողջանալ: Նրան պարզապես այլ ելք չի մնում: Եվ այդ ելքը մեզ բերում է Աստծո մոտ: Ինչպես դեպի Նա եկավ Հերոսը:
«Կինոշոկ-2010»-ն արդեն տասնիններորդ անգամ համախմբեց մեր կորցրած հայրենիքի փլուզված աշխարհագրական տարածքը: Դա միայն Արվեստի հզոր կամքին է ի զորու: Որովհետև մշակույթը զորեղ է քաղաքականությունից:
Իսկ համացանցն ի զորու է մեզ բոլորիս ցույց տալու այն կինոն, որը 2010-ի սեպտեմբերի փառատոնային շաբաթվա ընթացքում ցույց չեն տվել Թատերական հրապարակում ու Անապայի կինոդահլիճներում, որովհետև անհնար է ընդգրկել անընդգրկելին:
Աննա ՄՈՐՈԶ, արվեստագետ
Անապա, 18 սեպտեմբերի, 2010 թ.

Մեկնաբանություններ