«Գնացք-ուրվական, որը պիտի գա Ոչմիտեղից ու գնա Ոչմիտեղ»

Տնտեսական մշակույթով ու սեփական ազգի պատմությամբ հետաքրքրվողներին հերթական նվերն է մատուցել տնտեսական մշակութաբան, հրապարակախոս ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԴԱԴԱՅԱՆԸ: «Հայոց առևտրատնտեսական գործունեությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում XV դ.-1915 թ.։ Փաստերի ժողովածու» վերնագիրը կրող, մեկ գրքում երկլեզվյա` հայերեն ու թուրքերեն, աշխատությունը լույս է տեսել վերջերս: Գրքի հրատարակությունն իրականացվել է ԱՄՆ-ի միջազգային զարգացման գործակալության ֆինանսավորած «Աջակցություն Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների բարելավմանը» ծրագրի շրջանակներում, որն իրականացվում է կոնսորցիումի կողմից: Կոնսորցիումի կազմում են Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամը, Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոնը, Երևանի մամուլի ակումբը և Հայաստանի արդյունաբերողների և գործարարների (գործատուների) միությունը: Գրքի հեղինակը մեզ հետ զրույցում առանձնակի շնորհակալություն հայտնեց գրքի տպագրությանն աջակցողներին` մասնավորապես նշելով, որ գրքի ստեղծման գաղափարը նա հղացել է տարիներ առաջ, սակայն իրագործել հնարավոր է եղել միայն վերը նշված կառույցների բարեհաճության շնորհիվ:

Գիրքը աղբյուրագիտական լուրջ աշխատանք է, հեղինակն անաչառորեն, առանց մեկնաբանությունների մեջբերումներ է կատարել 55 հայկական աղբյուրներից` այդ ամենը համեմելով 236 լուսանկարներով, յուրահատուկ կերպով ներկայացնելով այն ճշմարտությունը, թե հայերն ինչպիսի բացառիկ ու կարևոր դերակատարություն են ունեցել Թուրքիայի տնտեսական կյանքում:
Աշխատությունը բաժանված է առանձին գլուխների։ «Բնակավայրեր» գլխում ընդգրկված են ներկայիս Թուրքիայի 40 քաղաքներում հայոց առավել ակտիվ առևտրատնտեսական գործունեության վերաբերյալ փաստեր (Կոստանդնուպոլիս, Ակն, Այնթապ, Խարբերդ, Անկյուրիա, Զմյուռնիա և այլն):
Այստեղ ոչ միայն կարելի է հանդիպել պատմական ճշմարտությունը ներկայացնող փաստերի ու իրեղեն ապացույցների, այլև այդ ժամանակների կյանքի ու տնտեսական անցուդարձերի յուրատեսակ գեղարվեստական անդրադարձների: Մասնավորապես` մեջբերված են Աբրահամ Անկյուրացու «Ողբ ի վերայ մայրաքաղաքին Կոստանդնուպօլսոյ» և Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանի «Ստամպօլոյ պատմութիւն» չափածոները:
Բնակավայրերը ներկայացված են համապատասխան լուսանկարներով, որոնց առնչությամբ իր ներածականում Խ. Դադայանը գրում է. «Մենք առհասարակ խիստ կարևորել ենք լուսանկարների առկայությունը, քանզի դրանք ինքնին փաստապատկերներ են»:
«Մարդիկ» բաժինը ներկայացնում է ոչ միայն 28 ականավոր հայ գործարարների կենսագրականներ (Ապրո Չելեբի որդի Մուրադխանի, Պեզճյան Հարություն, Իբրանոսյան Մարուքե, Ասլանյան Հարություն, Գափամաճյան Պետրոս, Գույումճյան Հակոբ և այլք), այլև ամբողջ ընտանիքներ, գերդաստաններ, որոնք լծված են եղել Թուրքիայի տնտեսական կյանքի շենացման գործին (Եսայաններ, Գյուլբենկյաններ, Գարամանյաններ, Մուրադյաններ, այլք): Նույն իրողությանն ենք հանդիպում նաև «Ձեռնարկություններ» գլխում, ուր ներկայացված են 28 հայապատկան ֆիրմաներ, գործարաններ, ֆաբրիկաներ, ընկերություններ, տնտեսական միություններ։ Իսկ «Ֆինանսներ և ֆինանսիստներ» գլխում պարունակվում են փաստական տվյալներ 22 ֆինանսական հաստատությունների ու ֆինանսիստների վերաբերյալ։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում «Գովազդեր» գլուխը, ուր զետեղված են 60 գովազդապատկերներ. սա ունի ոչ միայն զուտ տեղեկատվական գործառույթ, այլև որոշակի պատկերացում է տալիս գովազդի այնօրյա մշակույթի վերաբերյալ: Ելնելով գովազդային տեքստերի բովանդակությունից և ձևավորման առանձնահատկություններից` կարելի է հասկանալ, թե ինչ ճաշակի ու հատկանիշների կրող են եղել այս կամ այն տնտեսավարող ձեռնարկությունները, դրանց տերերն ու գովազդ պատրաստողները:
Ոչ միայն պատմական ճշմարտության փաստավավերագրումը, այլև Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առևտրատնտեսական փոխգործակցությունը խթանելու մտայնությունն է առաջնորդել Խ. Դադայանին` ստեղծելու այս աշխատությունը և այն հրատարակելու հայերեն ու թուրքերեն (թուրքերենի թարգմանիչներ` Մարիամ Արփի և Նաիրի Արեգ): Այդ նպատակը Խաչատուր Դադայանին մղել է նաև պատմալիրիկական զեղումների ոլորտ` դրդելով գրելու հետևյալ տողերը. «Այս ժողովածուի Ադաբազարին վերաբերող ենթագլխի վերջում զետեղել եմ մի լուսանկար, որը ճիշտ 100 տարվա պատմություն ունի: Այդտեղ պատկերված է կայարանում կանգնած մի մարդ, որը գնացքի է սպասում: Աղբյուրը չի նշում, և ես չգիտեմ` այդ մարդը հա՞յ է, թե՞ թուրք, բայց դա կարևոր էլ չէ: Մակագրությունն էլ ինքս եմ հորինել` «Գնացքի սպասելիս»: Ի՞նչ գնացքի է սպասում այդ մարդը, արդյո՞ք Երևան-Անկարա: Թե՞ գնացք-ուրվականի, որը պիտի գա Ոչմիտեղից ու գնա Ոչմիտեղ: 100 տարի է` այդ մարդը սպասում է: Հա՞յ է նա, թե՞ թուրք, չգիտեմ»:
Գրքի առաջաբանում, ընդհանուր առմամբ, նույն ակնկալիքն է հայտնում Հայաստանի արդյունաբերողների և գործարարների (գործատուների) միության նախագահ Արսեն Ղազարյանը. «Կկամենայի խոսքս ավարտել լավատեսությամբ։ Հայ վաճառական Կ. Կերեքմեզյանը առաջինն էր, որ Ստամբուլից Էվերեկ գյուղաքաղաք բերեց առաջին նավթալամպը։ Դարուկես է անցել, և ազգամիջյան այդ խորհրդանշական նավթալամպի պատրույգն ընդամենը թրթռում է։ Դժվար է ասել, թե թուրքական քաղաքական վերնախավից ով է այդ թրթռոցը լուսատու բոցի վերածելու, բայց որ այս գրքի ընթերցողներն իրենց հոգում բորբոքելու են մերձեցման լույսը, անկասկած է»։
Դժվար է կանխատեսումներ անել այնպիսի առեղծվածային դաշտում, ինչպիսին Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններինն է: Առավել դժվար է փոխգործակցության հնարավոր ձևավորման պարագայում նախանշել մեր և թուրքերի մարդկային հարաբերությունների մղձավանջային հեռանկարը: Սակայն փաստը` գրքի տեսքով, արդեն կայացել է: Տա՛ Աստված, որ արձագանքները միայն բարին ավետեն ժամանակին թուրքին հավատացած ու իր հավատի մեջ չարաչար սխալված հայ ժողովրդին:
Հավելենք նաև, որ ամիսներ առաջ Հայոց ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանը գործարար Բարսեղ Բեգլարյանի տրամադրած միջոցներով ձեռք է բերել մինչև 1915-ի ցեղասպանությունը Թուրքիայում իրենց հաջող ֆինանսատնտեսական գործունեությունն իրականացրած հայերի աշխատանքային ձևաթղթերից բաղկացած մի հարուստ հավաքածու, որը ևս կարող է և պետք է, որ հետագայում հասու դառնա հայ և թուրք շրջանակներին` մանրակրկիտ ուսումնասիրություն-աշխատության տեսքով:

Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ