Տո­նի­կա­շեն (երևա­կա­յա­կան ճամ­փոր­դու­թ­յուն Covid-19-ի պայ­ման­նե­րում)

Մար­դիկ ու քա­ղաք­նե­րը զար­մա­նա­լիո­րեն հար ու նման են: Նրանք ծն­վում, գո­յատևում ու մեռ­նում են: Ես գի­տեի այդ քա­ղա­քի` հա­յի հիմ­նած բնա­կա­վայ­րի, կյան­քի ու մահ­վան պատ­մու­թյու­նը, բայց նո­րին մե­ծու­թյուն Ժա­մա­նա­կը և նրա ար­գա­սիք Covid-19-ը ստի­պե­ցին ու­սում­նա­սի­րել նաև ծնուն­դը: Իսկ դա գտն­վում էր… միջ­նա­դա­րում:

Կար մի գրա­բար ձե­ռա­գիր հի­շա­տա­կա­րան, ո­րը գրել էին հայր ու որ­դի, և ո­րի հետ­քը կոր­չում էր Ե­րու­սա­ղե­մի հա­յոց պատ­րիար­քա­րա­նի պա­հոց­նե­րում, բայց պահ­պան­վել էր ըն­դօ­րի­նա­կու­մը: Եվ հենց դա ինձ հա­մար դար­ձավ սկզբ­նաղ­բյուր, ո­րը կան­վա­նեմ Տո­նի­կա­շե­նի հի­շա­տա­կա­րան:
Ի՞նչ բան է միջ­նա­դա­րյան ձե­ռա­գի­րը, ով­քե՞ր են հե­ղի­նակ­նե­րը: Գր­չա­գիր­նե­րը` հե­ղի­նակ­նե­րը և ըն­դօ­րի­նա­կող­նե­րը, կրթ­վա­ծու­թյան տար­բեր մա­կար­դակ ու­նե­ցող մար­դիկ էին, հիմ­նա­կա­նում` հոգևո­րա­կան­ներ, ո­րոնք շա­րադ­րում էին ի­րենց աչ­քի տե­սա­ծը, եր­բեմն էլ` լսա­ծը: Միևնույն պատ­մա­կան անց­քի վե­րա­բե­րյալ գո­յու­թյուն ու­նեն զա­նա­զան վկա­յու­թյուն­ներ, եր­բեմն` հա­կա­սա­կան, անս­տույգ և նույ­նիսկ ի­րա­րա­մերժ, այդ իսկ պատ­ճա­ռով իմ սկզբ­նաղ­բյու­րը ստիպ­ված էի հա­մադ­րել այլ ձե­ռագ­րե­րի, այլ հի­շա­տա­կա­րան­նե­րի հետ և հան­գել տրա­մա­բա­նա­կան եզ­րա­կա­ցու­թյան:

Տո­նի­կա­շե­նի հի­շա­տա­կա­րանն սկս­վում է 1399 թվա­կա­նից, հե­ղի­նա­կը սե­բաս­տա­ցի դպիր Գրի­գորն է: Երբ նա վախ­ճան­վում է 1440 թ., գոր­ծը շա­րու­նա­կում է որ­դին` Բրու­սա­յում քա­հա­նա ձեռ­նադր­ված Գրի­գո­րը և ա­վար­տում 1466 թ., ո­րով­հետև «նախ պաշ­տաւնս ծանր է և բ. ծե­րա­ցայ ի­ցէ ոչ եւս կա­րեմ շր­ջիլ աստ եւ անդ»:
Սկ­սենք մեր պա­տու­մը:
1399 թ. Սե­բաս­տիան մտ­նում էր բզկտ­ված Բյու­զան­դա­կան կայս­րու­թյան Բու­թա­նիա­յի իշ­խա­նա­պե­տու­թյան մեջ, ո­րի Բրու­սա քա­ղա­քում գտն­վում էր սուլ­թան Բա­յա­զի­դի նս­տա­վայ­րը, իսկ նրա որ­դի Էր­թող­լու­լը (ըստ բյու­զան­դա­ցի­նե­րի` Օ­տո­բու­լը) Սե­բաս­տիա­յի կու­սա­կալն էր: Եվ ա­հա հա­մաշ­խար­հա­յին պատ­մու­թյան ա­մե­նա­հայտ­նի կա­ղը` Լենկ Թե­մու­րը, իր դեղ­նա­մաշկ, շե­ղաչ ու լայ­նա­ճա­կատ զավ­թիչ բա­նա­կով Վրաց աշ­խար­հից անց­նում է Փոքր Ա­սիա: Գրի­գոր դպի­րը նրան ան­վա­նում է «ան­գութ ճի­ւաղն եւ ան­հա­ւատն Լէն­տէ­միր», «ար­բա­նեակն սա­տա­նա­յի», ո­րը ապ­րի­լի 10-ին «եկն պա­շա­րեաց զզուար­ճա­լի քա­ղաքն մեր Սե­բաս­տիա»:
Այն, ինչ կա­տար­վեց Սե­բաս­տիա­յի հետ, Գրի­գոր դպի­րը հպան­ցիկ նշում է ող­բի տես­քով, այ­նինչ այ­լոց հի­շա­տա­կա­րան­նե­րում փաստ­ված են ա­ներևա­կա­յե­լի ա­նո­ղո­քու­թյան սար­սա­փե­լի տե­սա­րան­ներ:

Սե­բաս­տիան հա­մար­վում էր Փոքր Ա­սիա­յի ա­մե­նաա­նա­ռիկ քա­ղաք­նե­րից մե­կը: Ե­րեք կող­մից պատ­ված էր ջրա­լից խրա­մով և միայն արևմտյան կող­մից էր հնա­րա­վոր հար­ձա­կում, ին­չին և պատ­րաստ էր քա­ղա­քի 12-հա­զա­րա­նոց կա­յա­զո­րը, ո­րի մեջ մտ­նում էին 4000 քա­ջա­րի հայ աս­պետ­ներ:
Լենկ­թե­մու­րի զո­րա­պետ, ակ-կոյ­լուն­լու ցե­ղից Կա­րա-Օս­մա­նը կի­րա­ռեց ռազ­մա­կան հնարք. 8000 հո­գի 15 օր շա­րու­նակ գաղ­տա­գո­ղի փո­րե­ցին արևմտյան կող­մի պա­րիս­պը, բայց այն­պես, որ չփլ­վի` փոր­վածք­նե­րում տե­ղադ­րե­լով կոճ­ղեր ու գե­րան­ներ: Երբ ա­մեն ինչ պատ­րաստ էր, Լենկ­թե­մու­րը քա­ղա­քին անձ­նա­տուր ու զե­նըն­կեց լի­նե­լու վերջ­նա­գիր ներ­կա­յաց­րեց, խոս­տա­նա­լով մահ­մե­դա­կան­նե­րին կյանք շնոր­հել, իսկ հայ աս­պետ­նե­րին սրա­խող­խող չա­նել: Մեր­ժում ստա­նա­լով, Լենկ­թե­մուրն ազ­դան­շան տվեց այ­րել փոր­վածք­նե­րի գե­րան­ներն ու կոճ­ղե­րը, և մեկ հար­վա­ծով արևմտյան կող­մի պա­րիսպն ու աշ­տա­րակ­նե­րը փլուզ­վե­ցին:
«Ար­բա­նեակն սա­տա­նա­յի» կա­տա­րեց խոս­տու­մը` կյանք պարգևեց մահ­մե­դա­կան­նե­րին, գլ­խա­տեց միայն կու­սա­կալ Էր­թող­լու­լին: Խոստ­մա­նը հա­վա­տա­րիմ մնաց նաև հայ աս­պետ­նե­րի նկատ­մամբ. քա­նի որ խոս­տա­ցել էր սրա­խող­խող չա­նել, հրա­մա­յեց նրանց գլուխ­նե­րը կա­պել սրունք­նե­րին, ան­վի նման զա­ռի­թա­փից գլո­րել մեծ փո­սի մեջ ու ողջ-ողջ թա­ղել:

Լի­նե­լով քրիս­տո­նեու­թյան կա­տա­ղի թշ­նա­մի, Լենկ­թե­մուրն ա­վե­րեց քա­ղա­քի բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, հայ կա­նանց կա­պել տվեց ձիե­րի ա­գի­նե­րին ու վա­զեց­րեց, ե­րի­տա­սարդ տղա­նե­րին ու աղ­ջիկ­նե­րին ժո­ղո­վեց դաշ­տա­վայ­րի մեջ և անխ­նա կո­տո­րեց, աղ­քատ­նե­րին գե­րե­վա­րեց, իսկ հա­րուստ­նե­րին կտ­տանք­նե­րի են­թար­կեց, որ­պես­զի տի­րա­նա նրանց պա­հած գան­ձե­րին. ար­դյուն­քում` 12 տոն­նա ոս­կե, ար­ծա­թե ու թան­կար­ժեք ի­րեր ձեռք գցեց և ու­ղար­կեց Սա­մար­ղանդ:
Ա­հա այս­պի­սին էր ի­րա­վի­ճա­կը, երբ 1400 թ. մա­յի­սյան մի գի­շեր խո­շոր հո­ղա­տեր ու մե­ծա­հա­րուստ Տո­նի­կը իր տուն հրա­վի­րեց 400 գեր­դաս­տան­նե­րի ա­վագ­նե­րին` միտք ա­նե­լու: Ներ­կա էին նաև ան­հոտ ու ա­նե­կե­ղե­ցի մնա­ցած տեր Կա­րա­պե­տը, տեր Նշի­կը, տեր Գաբ­րիե­լը և, ի­հար­կե, Գրի­գոր դպի­րը: Ան­տա­նե­լի գո­յատևու­մից ա­զատ­վե­լու հա­մար ո­րոշ­վեց թող­նել ծնն­դա­վայր Սե­բաս­տիան ու գաղ­թել արևմուտք` Բու­թա­նիա, սուլ­թան Բա­յա­զի­դի տի­րույթ­ներ, և տրա­մա­բա­նու­թյու­նը պարզ էր` թշ­նա­մու թշ­նա­մին բա­րե­կամ էր:
Թե զավ­թիչ­նե­րի դա­ժա­նու­թյան պայ­ման­նե­րում ինչ­պես հա­ջո­ղեց­րին, Գրի­գոր դպի­րը, ցա­վոք, չի նշում, բայց են­թադ­րում եմ, որ խո­շոր կա­շառք են տվել ու կա­րո­ղա­ցել քա­ղա­քից դուրս գալ:
Եվ այս­պես, 400 ըն­տա­նի­քից բաղ­կա­ցած քա­րա­վա­նը` ջոջ Տո­նի­կի ու քա­հա­նա­նե­րի ա­ռաջ­նոր­դու­թյամբ, մա­յի­սին ճա­նա­պարհ ըն­կավ: Սե­բաս­տա­հայ ըն­տա­նիք­նե­րը մշ­տա­պես աչ­քի են ըն­կել բազ­մած­նու­թյամբ` 20-30-հո­գա­նոց գեր­դաս­տա­նը հա­մար­վում էր միան­գա­մայն բնա­կան: Ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ նրանց մի մա­սը զոհ էր գնա­ցել Լենկ­թե­մու­րին, ա­պա քա­րա­վա­նը բաղ­կա­ցած էր առն­վազն 1500-2000 հո­գուց:

Եր­կու ա­միս անց գաղ­թա­կան­նե­րը կանգ ա­ռան Սա­քա­րիա և Սա­պոն­ջի գե­տե­րի ա­րան­քում, հու­նաց Սա­րիու Դո­գա­նի ա­վա­նի մոտ: Սե­բաս­տիա­յից մինչև այդ­տեղ ու­ղիղ գծավ 580 կմ է, բայց չմո­ռա­նանք, որ խո­սում ենք XIV դ. վեր­ջին տար­վա` դա­րա­դար­ձի մա­սին: Քա­րա­վա­նում կա­յին ծե­րեր, կա­նայք, ե­րե­խա­ներ, ո­րոնց հան­գիստ էր պետք: Ե­թե նկա­տի ու­նե­նաք, որ շա­բա­թը 5 օր են շարժ­վել, օ­րա­կան 15 կմ ու կանգ են ա­ռել եր­կու ա­միս անց, կն­շա­նա­կի կտ­րել-ան­ցել են շուրջ 700 կի­լո­մետր: Տես­նես ինչ­պե՞ս են գրաստ­նե­րով ու սայ­լե­րով ան­ցել սա­րեր-ձո­րեր, ինչ­պե՞ս են սն­վել, ի՞նչ խո­չըն­դոտ­ներ են հաղ­թա­հա­րել…
Վայ­րը, ուր հա­սան, գետ­նա­րան­քում գտն­վող ան­մար­դաբ­նակ, ապ­րե­լու հա­մար ոչ պի­տա­նի ճահ­ճա­խուտ էր և պատ­կա­նում էր օս­ման­ցի Ֆեյ­զի է­ֆեն­դիին: Սա, ա­ռաջ­նորդ­վե­լով «թշ­նա­մու թշ­նա­մին բա­րե­կամ է» սկզ­բուն­քով, այդ վայ­րը նվի­րեց գաղ­թա­կան­նե­րին և դար­ձավ նրանց հո­վա­նա­վոր ու պաշտ­պան: Իսկ տա­րեց­տա­րի, օ­րե­ցօր ի­րենց Բյու­զան­դա­կան կայս­րու­թյան տա­րածք­նե­րը կորց­նող հույ­նե­րը, որ ապ­րում էին ան­տա­ռա­պատ բլ­րի վրա և զբաղ­վում օ­ճա­ռա­գոր­ծու­թյամբ, ընդ­հա­կա­ռա­կը` խեթ աչ­քով նա­յե­ցին հա­յե­րին, ա­ռաջ­նորդ­վե­լով «թշ­նա­մու բա­րե­կա­մը թշ­նա­մի է» սկզ­բուն­քով և նրանց էլ հա­մա­րե­լով զավ­թիչ­ներ:

Բայց դառ­նանք մեր գաղ­թա­կան­նե­րին: Նրանք վրան­ներ խփե­ցին, ան­տա­ռա­փայ­տով ու ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րով հյու­ղակ­ներ սար­քե­ցին և սկ­սե­ցին աս­տի­ճա­նա­բար ճա­հիճ­նե­րը չո­րաց­նել ու տա­րած­քը յու­րաց­նել: Քա­հա­նա­ներն ի­րենց հետ բե­րել էին Սուրբ Կա­րա­պե­տի և Սուրբ Հռիփ­սի­մեի մա­սունք­նե­րը և ա­ռա­ջին բա­նը, որ ա­րե­ցին, կա­ռու­ցե­ցին փայ­տա­շեն մա­տուռ և ան­վա­նե­ցին Սբ Նշան: Իսկ քա­նի որ գաղ­թա­կան­նե­րի ա­ռաջ­նոր­դը ջոջ Տո­նիկն էր, բնա­կա­վայրն ան­վան­վեց Տո­նի­կա­շեն կամ Տո­նի­կա­պատ:
Թե ինչ­պի­սի դժ­վա­րու­թյուն­ներ, չար­չա­րանք­ներ, զր­կանք­ներ կրե­ցին գաղ­թա­կան­նե­րը, Գրի­գոր դպի­րը լռում է: Բայց խո­սում է այն մա­սին, թե ինչ­պես 1404 թ. Սա­քա­րիա գե­տը ա­փե­րից ե­լավ, տե­ղի ու­նե­ցավ հե­ղե­ղում, որն ա­վե­րեց Տո­նի­կա­շե­նի հյու­ղակ­նե­րը, իսկ ո­մանք ջրա­խեղդ ե­ղան: Պատ­մում է նաև այն մա­սին, թե ինչ­պես 1416 թ. գո­ռո­զա­միտ, ան­հե­ռա­տես ու մո­լե­ռանդ հույ­նե­րը հե­ռա­ցան` այ­րե­լով ի­րենց ա­վանն ու ան­տա­ռա­պատ լե­ռը:
Գաղ­թա­կան­նե­րը Տո­նի­կա­շենն ու շր­ջա­կայ­քը վե­րա­ծե­ցին բեր­քա­ռատ տա­րած­քի: Դա պատ­ճառ դար­ձավ, որ ոչ միայն հա­յե­րի նոր գաղ­թախմ­բեր գան Մա­րա­շից, Ակ­նից, Ավ­ստ­րո-Հուն­գա­րիա­յից, Պարս­կաս­տա­նից, այլև չեր­քեզ­ներ ու վրա­ցի­ներ, և XVI դ. Տո­նի­կա­շե­նի դաշ­տա­վայ­րում ար­դեն կար 125 գյուղ:

Ըստ Տո­նի­կա­շե­նի հի­շա­տա­կա­րա­նը շա­րու­նա­կող տեր Գրի­գո­րի, երբ 1453 թ. սուլ­թան Մահ­մե­դը գրա­վում է Կոս­տանդ­նու­պո­լի­սը, եր­կու տա­րի անց հրա­ման է ար­ձա­կում քան­դել վրան­ներն ու հյու­ղակ­նե­րը և կա­ռու­ցել փայ­տե ու քա­րե տներ: Դրա նպա­տա­կը գաղ­թա­կան­նե­րին տե­ղում պա­հելն էր, նս­տա­կյաց դարձ­նե­լը: Տո­նի­կա­շեն­ցի­նե­րը են­թարկ­վե­ցին ու կա­ռու­ցե­ցին 600 տուն:
Սկս­վեց քրիս­տո­նյա­նե­րի հա­լա­ծան­քը թուր­քե­րի կող­մից. հա­յե­րին ու հույ­նե­րին ար­գել­վեց ձի կամ էշ հեծ­նել, կա­րող էին միայն ջո­րի նս­տել, այն էլ` շե­ղա­կի: 1462 թ. հույ­նե­րին ար­գել­վեց մայ­րե­նի լեզ­վով խո­սել, իսկ տո­նի­կա­շեն­ցի­նե­րը պահ­պա­նե­ցին հա­յե­րե­նը` շնոր­հիվ Ֆեյ­զի է­ֆեն­դու բա­րե­հա­ճու­թյան:
Շուրջ 12 հա­զար բնակ­չու­թյուն ու­նե­ցող Տո­նի­կա­շե­նը շր­ջա­կա գյու­ղե­րի հա­մար վե­րած­վեց բեր­քա­վա­ճա­ռու­թյան շու­կա­յի: Ա­մեն եր­կու­շաբ­թի այս­տեղ կազ­մա­կերպ­վում էին տո­նա­վա­ճառ­ներ, և թուր­քե­րը 1661 թ. քա­ղա­քը վե­րան­վա­նե­ցին Ա­դա­բա­զար, ա­դա` թարգ­մա­նա­բար կղ­զի, ո­րով­հետև գտն­վում էր եր­կու գե­տի մի­ջա­կայ­քում, և բա­զար` շու­կա:
Վերևում ար­դեն ա­սել եմ, որ Տո­նի­կա­շե­նի հի­շա­տա­կա­րանն ա­վարտ­վում է 1466 թ., դրա­նից հե­տո` ա­վե­լի քան չորս դար, Ա­դա­բա­զա­րի վե­րած­ված Տո­նի­կա­շե­նի մա­սին պատ­մա­կան աղ­բյուր­նե­րը լուռ են: Բայց փաստ է` թուր­քե­րը ձեռք գցե­ցին մի բնա­կա­վայր, որ հիմ­նել, շե­նաց­րել էին հա­յե­րը, և ո­րի հետ ի­րենք որևէ առն­չու­թյուն չէին ու­նե­ցել:

Ես ինքս իմ ա­ռաջ երդ­վել եմ, որ ոտք չեմ դնի Թուր­քիա: Ո­րով­հետև դա ո­սոխ-եր­կիր է: Ո­րով­հետև ե­թե Ադր­բե­ջա­նը թշ­նա­մի է հռ­չա­կել Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյա­նը, ա­պա Թուր­քիան՝ ողջ հայ ազ­գին, ժխ­տե­լով իր գոր­ծած ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, Հան­րա­պե­տու­թյան սահ­մա­նը փակ պա­հե­լով, դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ չհաս­տա­տե­լով ու պայ­քար մղե­լով Սփյուռ­քի դեմ:

Հա­յաս­տա­նի ճամ­փոր­դա­կան գրա­սե­նյակ­նե­րը, ո­րոնք տու­րիս­տա­կան խմ­բեր են կազ­մում ու տա­նում Արևմտյան Հա­յաս­տան՝ Վան, Մուշ, Սա­սուն, Տիգ­րա­նա­կերտ, հուշ են վա­ճա­ռում, պատ­մա­կան հու­շի բիզ­նես են ա­նում: Բայց չեմ հաս­կա­նում այն հայ­րե­նա­կից­նե­րիս, ո­րոնք մեկ­նում են այդ խմ­բե­րով: Իբր՝ ի՞նչ: Կա­րո­տա՞խտ փա­րա­տել: Ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է կա­րոտ տա­ծել մի վայ­րի հան­դեպ, որ­տեղ չես ծն­վել ու երբևէ չես ապ­րել: Ստո­րաց­վե­լու զգա­ցում չե՞ն ապ­րում թան­գա­րա­նի վե­րած­ված Ախ­թա­մա­րի Սուրբ Խաչ ե­կե­ղե­ցու պա­տե­րին տես­նե­լով սպի­տակ կի­սա­լուս­նով և աստ­ղով թուր­քա­կան կար­միր դրոշ­նե­րը: Եվ դեռ դրա հա­մար վճա­րում են՝ ի նպաստ Թուր­քիա­յի պե­տա­կան գան­ձա­րա­նի:
Ա­յո, երդ­վել եմ, որ ոտք չեմ դնի Թուր­քիա ու եր­դումս խախ­տած չեմ լի­նի Covid-19-ի ժա­մա­նակ երևա­կա­յա­կան ճամ­փոր­դու­թյուն կա­տա­րե­լով: Ես ու­զում եմ Ա­դա­բա­զա­րը տես­նել ու դրա հա­մար նա­խա­պատ­րաստ­վել եմ:
Նախ, ուն­կե­րիս խո­ռոչ­նե­րի մեջ մտց­րել եմ եր­կու փոք­րիկ ռե­տի­նե խցան­ներ՝ ա­կան­ջա­փա­կեր, ո­րով­հետև չեմ կա­րող, ի վի­ճա­կի չեմ լսե­լու թուր­քե­րեն գեթ մեկ բառ: Թուր­քե­րենն ինձ հա­մար, ա­ռա­ջին հեր­թին, ցե­ղաս­պան­նե­րի՝ գլ­խա­տող­նե­րի, ան­դա­մա­հա­տող­նե­րի, առևան­գիչ­նե­րի, բռ­նա­բա­րող­նե­րի, ողջ-ողջ այ­րող­նե­րի, մա­նուկ­նե­րին կամր­ջից նե­տող­նե­րի լե­զու է, և ես չեմ ու­զում այն լսել:

Հագն­ված եմ տու­րիս­տի պես ու ձեռ­քիս պլան­շետ է, որ­տեղ կան մի քար­տեզ ու բազ­մա­թիվ հին լու­սան­կար­ներ:
Հայ­տն­վում եմ Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի Հայ­դար­փա­շա կա­յա­րա­նում, որ­տե­ղից գնացք պի­տի նս­տեմ: Ա­մե­նուր, ա­մեն քայ­լա­փո­խի Թուր­քիա­յի դրոշ­ներն են: Ոչ մի ձայն չեմ լսում, բայց թուր­քե­րը հան­կարծ քա­րա­նում-կանգ­նում են. երևի մուեզ­զի­նը Ա­յա Սո­ֆիա­յից ա­զան է կան­չում:
Ե­րա­նի՜ ըն­չացք­ներս էլ փակ լի­նեին ու չզ­գա­յի քա­րա­փին բախ­վող Մար­մա­րա­յի թույլ ա­լիք­նե­րի գաղ­ջը: Այդ հեղ­ձուկն ինձ հի­շեց­նում է 1915-ի ապ­րի­լի 11-ը, երբ Պոլ­սո հա­յաբ­նակ տնե­րից գի­շե­րով հա­վա­քե­ցին, «ծաղ­կա­քաղ» ա­րե­ցին շուրջ 250 մտա­վո­րա­կան­նե­րի, հոգևո­րա­կան­նե­րի, հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի, պե­տա­կան ծա­ռա­յող­նե­րի, վա­ճա­ռա­կան­նե­րի ու միան­գա­մայն պա­տա­հա­կան մարդ­կանց և աս­կյար­նե­րի հս­կո­ղու­թյամբ բե­րե­ցին այս­տեղ՝ գնաց­քով Չանկ­րի աք­սո­րե­լու:
Մո­տե­նում եմ տոմ­սարկ­ղին և խնդ­րում Ա­դա­բա­զա­րի տոմս տալ: Խո­սում եմ ռու­սե­րեն (այս­տեղ մեծ մա­սը ռու­սե­րեն հաս­կա­նում է), չեմ լսում տոմ­սա­վա­ճառ թր­քու­հին ինչ է ա­սում, բայց ա­փումս հայ­տն­վում է տոմ­սա­կը:
Այս­տե­ղից օ­րա­կան 10 շար­ժա­կազմ է գնում Ա­դա­բա­զար: Տա­րա­ծու­թյու­նը 125 կմ է, և 1 ժամ 38 րո­պե անց տեղ եմ հաս­նե­լու:
Պլաց­կարտ վա­գո­նը մար­դա­շատ չէ՝ մի քա­նի թուր­քեր, ո­րոնք ակ­նա­պիշ նա­յում են տու­րիս­տիս: Վա­գո­նի բո­լոր լու­սա­մուտ­նե­րի ա­պա­կի­նե­րին թուր­քա­կան թա­փան­ցիկ դրոշն է՝ աստղն ու կի­սա­լու­սի­նը:
(շա­րու­նա­կե­լի)

Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք

Մեկնաբանություններ