Կարս

Երկար փողոցը ուղիղ իջնում է խաչմերուկ, իննսուն աստիճան անկյունով շրջվում ձախ, և դիմացդ Կարսի բերդն է: Նման ձիու քայլի` ինչպես շախմատում: Ամենուր, փողոցի երկու կողմերում հայկական շենքեր են` 19-րդ դարի ճարտարապետության դրսևորումներով: Կիսափակ աչքով էլ տեսնում ես կառուցող հայ վարպետներին: Սա Կարսն է, հայկական Կարսը, հայի Կարսը: Օտարության, հեռացումի, փոքր ինչ հուսալքության զգացում ներշնչող ցածրահարկ բնակելի շենքերը` ինչ-որ դեղնավուն ու կապտավուն ներկված տեսքով, խիտ-խիտ, շատ մոտ-մոտ, ասես սերմնացանի ձեռքով շաղ տված ուղղակի հողի վրա, մնում են թիկունքում, օդի մեջ արձակված ու ցնդած ծխախոտի ծխի պես:

Ճաշում ենք 1855 թ. կառուցված շենքի սրահում: Ոչինչ չեն փոխել ու վերաձևել: Տախտակածածկ հատակ, կիրով սպիտակեցրած պատեր, անգամ որմնախորշում դրված է բուրդ գզելու փոքրիկ սարքը` սանդերքը: Հայերով ճաշում ենք հայկական օջախում. Կարսում ենք: Տան ներկա տերերին հարցնում ենք` ի՞նչ գորգեր են հատակին, պատասխանում են` հայկական կամ ռուսական: Սակայն նման գորգեր, ավելի ճիշտ` մեծ կարպետներ գործում էին հայերը:

Փողոցը թեքվում ենք, դիմացը` բարձր բլրին, Կարսի բերդն է, վեհ ու առնական, խրոխտ, անզիջում, այլընտրանք չթղնող, մի քիչ էլ դաժան: Միջնաբերդի վրա, շատ բարձր, փողփողում է թուրքական ծավալուն դրոշը` բոլոր կողմերից երևացող: Չի խանգարում: Հետս սպիտակ շունն է, խաչմերուկում է ընկերացել, ուղեկցում է բերդ տանող ճանապարհին:

Նախ Առաքելոց վանքն է. ոչինչ չեն փոխել, միայն գմբեթի խաչն են փոխարինել կիսլուսնով: Հիմա մզկիթ է: Ստիպված ենք կոշիկները հանել և նոր միայն դռնից մտնել, քայլել գորգանման ինչ-որ փալասների վրայով: Չգիտեմ, ինչպես վարվեմ իմ հավատի հետ: Արգելափակվում է, վերևից չի հոսում ու լցվում սիրտս ու հոգիս: Մի քիչ հեռու է, մի քիչ օտար, սփրթնած ու դալուկ. չենք հասնում իրար: Հոգին հանած մարմին է տաճարը, նայում եմ պատերին, գմբեթին. ջերմություն կամ զովություն, ուղղակի շունչ չեմ զգում: Դրսից ինքն է, ներսում ես չկամ: Նկատում եմ կողքի դռան մեջ ինչ-որ մեկին, քայլ է անում առաջ, քայլ` ետ, ծիկրակում է, ի վերջո, չի դիմանում ու պահվում է դռան հետևում: Հավանաբար մոլլան է կամ ծառայություն անող մեկը: Ինձ համար գոյություն չունի. ի՛նքը տեղը չի գտնում իմ ներկայությունից: Այսպես ենք հանդիպում ես ու իմ տաճարը, որ չգիտենք ինչպես վարվենք մեր հավատի հետ. ո՛չ բարև ենք ասում իրար, ո՛չ ցտեսություն:

Սալարկված ճանապարհով բարձրանում եմ բերդ, որովհետև արագ հնարավոր չէ, որքան էլ ուզես շուտ տեսնել ներսից. անառիկ է ու անմատչելի նույնիսկ բաց ու ազատ ելումուտի մեջ: Նայում եմ բարձր ու չկասկածող պարիսպներին, դարպասներից ներս ճանապարհին` բերդի ու միջնաբերդի արանքում: Բակում դրված է մի հին թնդանոթ. մարած վկայություն բերդի երբեմնի ռազմական փառքի: Լռության, այս խոսուն անխոսության մեջ ձայներ եմ լսում շշուկով, շշնջյուններ են, հեռու՞, թե՞ մոտ, այսօրի՞ց է, թե՞ անցած մի ժամանակից:

Քարե, բարձր, կտրուկ զառիվեր աստիճաններով բարձրանում եմ: Նոր ընկերս` սպիտակ շունը հետս է: Միջնաբերդի մուտքը կողպած է երկաթե դռնով: Մետաղի ու պատի ճեղքից ծիկրակում եմ ներսը: Շունը պիրկ թաթերով հարվածում, ճանկռում է հաստ թիթեղները, հևասպառ ուզում է ներս մտնել, որտեղ վեհորեն փողփողում է թուրքական դրոշը, իսկ ճակատին Քեմալի մեծադիր նկարն է: Անճարակությունից, վեհ խեղճությունից կռանում, շանն եմ շոյում: Շո՛ւնս, եթե հնար լիներ, հետս Երևան կտանեի քեզ:

Իսկ բակի հակառակ ծայրին բերդի եկեղեցին է. ձախ կողմում, պատին կպած, կիպ կպած, զուգարան են շինել թուրքերը: Մեկ անգամ էլ նայում եմ շուրջս, մեռնում ու հարություն եմ առնում, հարություն առած` նորից մեռնում: Արա, ո՞նց եք հանձնել Կարսը: Բերդի դարպասը, դռները բացել ու թուրքին ներս եք թողել, ոտատակը տվել: Ո՞նց: Ո՛չ ապշելու է, ո՛չ ցնդելու. ուղղակի էշից է՛շ:

Ավելի վեհ, առնական ու անառիկ են Բայազետի բերդի պարիսպները, երբ մեքենան արգելակում ենք ճանապարհին ու նայում: Ասում են` ճանապարհից նայելու համար է: Իսկ ներսում մզկիթ է մեծ, որ երևում է հեռվից: Այսպես հայերը գալիս` հեռվից նայում են ու գնում: Իսկ թուրքը մզկիթ է դրել ու նամազ է անում. քո բերդում, որ ժամանակներ է խոնարհել իր պարիսպների վրա, բայց ինքը չի խոնարհվել. խոնարհված մենք ենք: Արդյո՞ք փոխվել ենք: 1000 տարի առաջ Անի ենք հանձնել, 100 տարի առաջ` Կարս, 1 տարի առաջ` Շուշի. քո վերջին բերդաքաղաքը: ՈՒզո՞ւմ ես խելագարվիր. ո՛չ ժամանակների տնգլին է, ո՛չ էլ պատմության: Քո այբուբենի առաջին տառը

«ա»-ն է, որով գրվում է նաև ավանակ:

Վարդանի նշանավոր կամուրջն է. քայլիր վերից վար ու շոյիր քարե բազրիքները: Մի ամբողջության մեջ է այս եռակառույցը. Առաքելոցը, բերդը, կամուրջը: Մենակ չեմ, Չարենցը հետս է: Չարենցի Կարսն է` Երկիր Նաիրին, որ մորմոք է, ցնորք է ու զառանցանք. հիմա՛, հենց հիմա՛: Իրականը թուրքի հարսանիքն է, որ հարսանեկան զույգը պտտվում է Առաքելոցի շուրջը: Մերը բակում վաճառվող հուշանվերն է. ա՛ռ ու գնա՛:

Հայերեն բարձր գոռալով ինչ-որ բան եմ ասում խաչմերուկի մի կողմից մյուս կողմը. Կարսում ենք, փողոցում հայեր են:

Կարսն ուրիշ է, այլ կերպ է քեզ տանում, այսինքն` քեզ բերում է քեզ:

Կարսը չեն հանձնում, Կարսը չեն կորցնում. ուղղակի՛, պարզապե՛ս, անտարակո՛ւյս:

Հետս վերցնում եմ հաց ու պանիր, պանիր և հաց` Կարսից:

Հուսիկ ԱՐԱ

Մեկնաբանություններ