Մազապուրծ

Բոլորս գիտենք, որ «մազապուրծ» նշանակում է «հազիվհազ պրծած, մի կերպ փորձանքից, աղետից պրծած, ազատված»: Իսկ ինչպե՞ս է առաջացել այս բառը, ի՞նչ արմատներից է կազմված: Առաջին հայացքից թվում է, թե կազմված է «մազ» և «պրծնել» բառերից: Բայց կա «մազապուրծ» բառի ավելի հին և ընտիր՝ «մազապուր» ձևը: Այստեղ արդեն երկրորդ արմատի՝ «ապուր»-ի հարցն այնքան էլ պարզ չէ: Պարզվում է, որ «ապուր»-ը «ապրել» բառի արմատն է և նշանակում է «կերակուր կյանքի, ապրելու համար»: Իսկ ապրել, որքան էլ այսօր զարմանալի թվա, նշանակել է «ճողոպրել, ազատվել, փրկվել, ողջ մնալ»: Այսօր ապրել նշանակում է «կյանք ունենալ, կենդանի լինել, կյանք վարել, լինել, գոյություն ունենալ»: Այսինքն՝ ապրել սկզբնապես նշանակել է «գոյության համար ուտելիք ունենալ, կերակուր ձեռք բերելով փրկվել, ողջ մնալ»:
Այսինքն՝ մի բան ճարեցիր, կերար, նշանակում է՝ ապրեցիր: Հետագայում է, որ ապրելու մեջ մարդիկ վսեմ գաղափարներ են դրել: Սրանից է «ապրանք»-ը, որ նշանակել է «ապրուստ, փրկություն, կյանք, կենսակերպ»: Ըստ Աճառյանի՝ «ապուր»-ից ա-ի անկումով ստացվել է «պուր», և ծ-ի ավելացումով՝ «պուրծ», որից՝ պրծնել=ճողոպրել, խույս տալ, ազատվել: Այսինքն՝ «ապրել» և «պրծնել» բառերը ինչ-որ տեղ նույնացել են: Այսպես կարելի է բացատրել «մազապուր» և «մազապուրծ» զուգահեռ ձևերի գոյությունը: Փաստորեն, «մազապուր» բառը կազմվել է «մազ» և «ապուր» ¥«ապրել» բառի արմատը¤ բաղադրիչներից. չիմանալով այդ, կապել են «պրծնել» բառի հետ և դարձրել մազապուրծ:
Իսկ ի՞նչ գործ ունի այստեղ «մազ» բառը: Ինչպես գիտենք, մազը «թելի նման շատ բարակ, նուրբ եղջերային գոյացություն է»: Մազի շատ բարակ, նուրբ լինելը, գրեթե հաստություն չունենալու հատկանիշը փոխաբերական առումներով գործածվել են ծայրահեղ իրավիճակներ պատկերավոր նկարագրելիս:
Այսպես՝ «մազից կախված լինել» դարձվածը նշանակում է «խիստ վտանգավոր, օրհասական վիճակի մեջ գտնվել»: Սա այն դեպքն է, երբ դարձվածային կապակցության բաղադրիչները պահպանում են իրենց իմաստային ինքնուրույնությունը, այսինքն՝ եթե մազից կախված լինելը դիտենք որպես սովորական բառակապակցություն ¥ոչ փոխաբերական իմաստով¤, ապա իսկապես շատ դժվար է այն մարդու վիճակը, որն անդնդի վրա կախված է ընդամենը մազից: Նույնն է «մազի չափ» դարձվածի դեպքում, որը նշանակում է «շատ քիչ, աննշան, չնչին չափով», և նույնիսկ՝ «բոլորովին, բնավ, մազաչափ չեմ կասկածում»: «Մազ մնալ»՝ «քիչ էր մնում, քիչ բան էր պակասում». օրինակ, «Մազ էր մնացել, որ դանակը դիպչեր զինվորի սրտին»:
Հնարավոր է, որ այս դարձվածները գալիս են ժողովրդական շատ հին հավատալիքներից: Այսպես. «մազե կամուրջ» նշանակում է «վտանգավոր փորձություն, դժվարանցանելի տեղ, դժվար հաղթահարելի խոչընդոտ»: Մազե կամուրջը մազի նման բարակ այն կամուրջն է, որով վերջին դատաստանի օրը հոգիները պետք է անցնեն: Արդար հոգիները հեշտորեն կանցնեն այդ կամրջով և կգնան արքայություն, իսկ մեղավոր հոգիները ցած կընկնեն դժոխք: Այնպես որ, «մազից պրծնել» դարձվածը կարող է ծագած լինել նաև «մազե կամրջից պրծնել» արտահայտությունից, քանի որ մազից պրծնել նշանակում է «մեծ վտանգից հազիվհազ ազատվել, մազապուրծ լինել»:
Ինչպես տեսնում ենք, «մազապուր» և «մազապուրծ» բառերը նույն բանն են նշանակում, կարևորը մազե կամրջից անցնելն է, այսինքն՝ արդար հոգի լինելը:

Վաչագան Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ