«Վիշապը ծնվում է այնտեղ, որտեղ նրա համար պարարտ հող են ստեղծում»

«ԻՄ ՀՈՌԵՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՎԵԼԻ ՇԱՏ ԼԱՎԱՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱ»
Համազգային թատրոնում օրերս կայացավ Շվարցի «Վիշապը» հեքիաթի հիման վրա բեմադրված համանուն ներկայացման պրեմիերան: Բեմադրող ռեժիսոր ԿԱՐԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ հանդիսատեսը մինչ այս ճանաչել է իբրև դերասանի, տեսել նրա մարմնավորած բազմաթիվ կերպարները թե՛ Համազգայինի, թե՛ Մալյանի թատրոնի բեմերում, թե՛ հեռուստասերիալներում: Սա երիտասարդ արվեստագետի առաջին (և տա՛ Աստված՝ ոչ վերջին) փորձն է բեմադրության ասպարեզում, որը, անկեղծ ասած, դժվար է սկսնակի երերուն քայլ համարել: Քաղաքական սատիրայի ժանրում արված բեմադրությունը ոչ միայն բարձրաճաշակ հանդիսատեսին գոհացնող թատերական ներկայացում է, այլև մեր հնօրյա ու նորօրյա ցավերի շուրջ խորհել տվող հորդոր: Ներկայացման ընթացքում բարձրացվող և լուծում պահանջող հարցադրումները, Համազգայինի դերասանների տպավորիչ խաղը, բեմի ճիշտ մտածված ձևավորումը, ձայնային ու լուսային միջոցների կիրառումը և այս ամենը մի անքակտելի ամբողջի մեջ ի մի բերող բեմադրիչի աշխատանքը վկայությունն են այն բանի, որ թատերական տոն կոչվածը մեզանում չի կորցրել կենսունակությունն ու ժամանակ առ ժամանակ գալիս-գտնում է համբերությամբ իրեն սպասողներին:
Մեր հիացմունքն ու շնորհավորանքը հղելով Կարեն Խաչատրյանին՝ նրան սիրով հրավիրել ենք զրույցի:
-Կարեն, ինչո՞ւ ընտրվեց հատկապես Շվարցի «Վիշապը», որովհետև դրանում մեր ժամանակին և իրականությանը բնորոշ ինչ-ինչ շեշտադրումնե՞ր կային, թե՞ այդ շեշտադրումները ձևավորվեցին Ձեր և թատերախմբի ստեղծագործական աշխատանքի արդյունքում:
-Այս գործի թարգմանությունը բնագրից կատարել եմ 90-ականների վերջին, այնպես որ բուն աշխատանքը շատ վաղուց էի սկսել: Շվարցի ստեղծագործությունը ժանրով հեքիաթ է՝ երեք գործողությամբ: Ես այն վերածել եմ քաղաքական սատիրայի: Այն ասելիքը, այն մտահղացումը, որը կուզենայի հասցնել հանդիսատեսին, որի շուրջ կուզենայի խոսել, տեսնում էի Շվարցի այս ստեղծագործության մեջ: Բնագրում բաներ կան, որոնք ես ավելի եմ ակցենտավորել իմ սցենարում: Բայց և կան բաներ, որոնք տառացիորեն, բառացիորեն վերցված են Շվարցից, բայց այնքան հարիր են մեր իրականությանն ու ժամանակին, որ մարդիկ կարող են մտածել, թե ինքս եմ հատուկ այդ կերպ ներկայացրել: Օրինակ՝ Վիշապին ողջունող փոքրիկ աղջկա ներբողը ինքս եմ մտցրել՝ Նաիրի Զարյանի՝ Ստալինին ձոնված բանաստեղծության նմանությամբ: Սրանով ցանկացել եմ ընդգծել այն միջավայրը, այն հարաբերությունները, որոնց առկայության դեպքում միշտ ծնվում են վիշապներ: Վիշապը հո անտեղի՞ չի գալիս: Պարարտ հող պիտի լինի նրա գոյության համար: Հիմնականում հրաժարվել եմ ալեգորիկ կերպարներից, որոնք կային Շվարցի մոտ, որովհետև իմ ընտրած ժանրին այդ կերպարներն այնքան էլ հարիր չէին: Իհարկե, Վիշապի կերպարն ինքնին ալեգորիա է, բայց աշխատել եմ, որ այն հնարավորինս հողային, իրական դառնա: Այս իմաստով որոշակի փոփոխության է ենթարկվել նաև Կատվի կերպարը, որին ոչ պատահաբար կոչել եմ Փիսո: Այս կերպարի մեջ որոշակի խորհուրդ կա: Կատուն հասարակության մեջ թափառող համարձակ մտքի սիմվոլն է, հասարակության առողջ բջիջը, և պատահական չէ, որ նա մերձենում է Լանցելոտի հետ: Կատուն իր տեսակով համարվում է ինքնիշխան, ըմբոստ կենդանի: Այս հատկանիշների շեշտադրումն եմ ուզեցել տալ Փիսոյի կերպարում: Փոխել եմ նաև ֆինալը: Շվարցի մոտ Լանցելոտը մնում է, պաթետիկ-լավատեսական խոսքեր է ասում՝ սովետական ցենզուրայի ոգով: Իսկ ինձ մոտ նա հեռանում է:
-Անկեղծ ասած՝ Ձեր բեմադրության ֆինալը շատ «դժվարամարս» է: Վիշապին հաղթող ու ժողովրդին փրկող ասպետը գիտակցում է իր սխրանքի անտեղիությունն ու սնանկությունը, որովհետև հրեշից ազատագրված ժողովուրդն իսկույն նոր հրեշ է կարգում իր գլխին իբրև թագավոր ու փայփայում իրեն «ծանոթ ու հարազատ» ստրկության ճիրաններում «անդորրավետ» գոյությունը շարունակելու բաղձանքը:
-Նախ ասեմ, որ սովետական ցենզուրան Շվարցին երկու անգամ ստիպել է խմբագրել իր ստեղծագործությունը: ՈՒ ոչ ոք չի կարող ասել, թե այն նախնական տարբերակում ինչպիսի ֆինալ է ունեցել: Իմ կարծիքով` Լանցելոտը պետք է հեռանա երկու պատճառով: Նախ՝ նա թափառական ասպետ է և չի կարող ընդմիշտ նույն տեղում մնալ: Սա նրա կերպարի ընդհանրական հատկանիշն է: Նրա կերպարի մեջ առասպելական բան կա, այլաբանություն կա: Ինքը շարժվող, այս ու այն կողմ գնացող տեսակ է: Իսկ հեռանալու երկրորդ պատճառն արդեն ավելի կոնկրետ առնչություն ունի իրականության հետ: Իրականության մեջ հերոսները գնում են: Կամ եթե չեն գնում, նրանց գնդակահարում են: Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, չեն գնդակահարում, ինքն է զոհաբերվում: Այլ տարբերակ չկա: Հերոսները հիմնականում նեղանում-գնում են: Սա առկա է նաև մեր դիցաբանության մեջ (Փոքր Մհերը փակվում է Ագռավաքարում): Եվ հերոսների գնալուց հետո ամեն ինչ դրվում է հարցականի տակ: Սա կարծես մեր կոդն է:
-Իսկ քեզ այդ ցենզուրա կոչվածը չի՞ խանգարել այսօր ասելիքդ մատուցելու հարցում: Նախկին խորհրդային ցենզուրան հիշեցնող երևույթների չե՞ս բախվել աշխատանքիդ ընթացքում:
-Այս ներկայացումը երկու հանձնում է ունեցել: Երկուսի ժամանակ էլ հանդիսատեսն ինձ տվել է այդ հարցը: Մարդիկ մտահոգություն են ունեցել, որ կարող է ներկայացումը փակեն: Բայց ուզում եմ այդ տեսակի բոլոր հարցերը մեկընդմիշտ փակելու համար ասել, որ արտաքին ու ներքին ոչ մի ճնշում, ոչ մի սահմանափակում իմ նկատմամբ չի կիրառվել: Իմ խորին երախտագիտությունն եմ ուզում հայտնել Սոս Սարգսյանին, ով բոլոր պայմաններն ապահովել է ազատ ստեղծագործելու համար: Ե՛վ բարոյապես, և՛ ֆինանսապես (ներկայացումը մեծ ծախսերի գնով է իրականացվել) մենք զերծ ենք եղել որևէ խնդրից, ամեն հարց լուծվել է հարթ, առանց քաշքշուկի: Շատ շնորհակալ եմ Սոս Արտաշեսովիչին՝ վստահության համար, ինձ բեմադրություն անելու հնարավորություն տալու համար:
-Առաջին անգամ հանդես եք գալիս որպես բեմադրիչ: Մինչ այդ տեսել ենք Ձեր դերասանական աշխատանքը բեմում: Այսուհետ ո՞ր առաքելությանն եք նախապատվություն տալու:
-Ես թատերական ինստիտուտում երկու մասնագիտություն եմ ուսանել: Նախ ավարտել եմ դերասանական, ապա ռեժիսորական ֆակուլտետները: Մինչ այս ռեժիսորական բոլոր աշխատանքները քննական են եղել՝ կապված կուրսային աշխատանքների հետ: «Վիշապն» իմ առաջին լուրջ ռեժիսորական աշխատանքն է պրոֆեսիոնալ բեմում: Մինչև հիմա ռեժիսորական աշխատանք չէի անում, որովհետև շատ էի ուզում խաղալ, դրսևորվել որպես դերասան: Հետո կյանքն ինչ-որ կուտակումներ է առաջացնում քո մեջ, որը հնարավոր չէ արտահայտել մեկ դերի, դերասանական արվեստի սահմաններում: Սկսում ես արտահայտվելու ուրիշ ձև փնտրել: ՈՒ ես ցանկացա դրսևորվել նաև որպես ռեժիսոր: Անցումը մի վիճակից մյուսին շատ հարթ է եղել, առանց բարդությունների: Հոգեբանական ցնցումներ չեմ ապրել: Եվ թատերախմբի կողմից էլ միանգամից ոգևորություն նկատեցի՝ իմ գաղափարների հետ կապված: Ես սկսել եմ շատ պատրաստված, կոնկրետ մտահղացումներով, կոնկրետ ասելիքով: Սկսել եմ՝ իմանալով, թե ինչ պիտի անեմ: Եվ, իհարկե, հաշվի եմ առել դերասանական պոտենցիալը, որ կա Համազգային թատրոնում: Բեմադրվեր սա ուրիշ թատրոնում, գուցե ուրիշ բան ստացվեր: Որովհետև ամեն թատրոն ունի իր ստեղծագործական պոտենցիալը: ՈՒզես, թե չուզես, պիտի հաշվի նստես սրա հետ: Իհարկե, ես կցանկանայի շարունակել իմ աշխատանքը թատրոնում՝ համատեղելով դերասանի և բեմադրիչի ֆունկցիաները: Դեռ չեմ հոգնել դերասանությունից, բայց և դեմ չեմ բեմադրություն անելու, եթե գտնվի հարմար ստեղծագործություն, եթե ես ունենամ հետաքրքիր մտահղացումներ:
-Կխնդրեի խոսել դերասանների մասին: Այնպիսի տպավորություն է, որ կատարվել է տևական, մանրակրկիտ աշխատանք նրանց ընտրության հարցում: Անշուշտ, բոլորի խաղն էր ստացված, սակայն հատկապես հետաքրքիր էին Մխիթար Ավետիսյանի (Վիշապ), Տաթևիկ Ղազարյանի (դպրոցական աղջիկ), Արման Նավասարդյանի (քաղաքագլուխ), Վանիկ Մկրտչյանի (գիտնական) մարմնավորած կերպարները:
-Դերասանական կազմի ընտրության հնարավորությունն առանձնապես մեծ չի եղել: Ներկայացման ընթացքում բեմի վրա է Համազգայինի թատերախմբի համարյա 99 տոկոսը: Դերաբաշխումը կատարելիս հաշվի եմ առել, թե որ դերասան-դերասանուհին իմ մտահղացումներն ավելի լավ կկարողանա իրագործել: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր կերպար ձևավորվել է իմ մտահղացման և տվյալ դերասանի ռիթմի, բնութագրի, այդ երկուսի համապատասխանության արդյունքում: Հատկապես Վիշապի կերպարի հետ կապված լուծումը՝ նրան երեք գլխով ներկայացնելը, բավական տարբերվում է Շվարցի մոտեցումից: Սա «իշխանություն» հասկացության յուրօրինակ մեկնաբանություն է: Իշխանության մի դեմքը պիտի լինի ներկայանալի, մյուսը պիտի բիրտ ուժի խորհուրդը կրի՝ թեկուզ ամենադեմոկրատական, ամենազարգացած հասարակարգի պայմաններում, երրորդն իշխանության, մասնավորապես՝ լճացած իշխանության մեջ հանդիպող այլասերված տարրի, այլասերման տենդենցի դրսևորումն է: Այս բոլոր մտահղացումները ես դրել եմ Վիշապի կերպարի մեջ, և այդ կերպարը մարմնավորել է Մխիթարը, որովհետև նրա դերասանական պոտենցիալն առավել մոտ էր իմ պատկերացրած արդյունքին: Դպրոցական աղջկա կերպարով ցանկացել եմ հակադրություն ստեղծել նրա և այն մարդկանց միջև, որոնց պատճառով գոյություն ունի Վիշապը: Ընդգծել եմ այն, որ կա Վիշապ, որովհետև այն նախ և առաջ կա մարդկանց ուղեղների մեջ, գլուխների մեջ, հոգիների մեջ: Այդպիսին են մեր ներկայացման հերոսները, նրանք հիվանդ հասարակության ներկայացուցիչներ են, սովետական բարդույթները դեռևս իրենց մեջ կրող մարդիկ: Մենք մինչև հիմա այնքան էլ լավ չգիտենք, թե ինչ բան է ազատությունը: Ազատության մասին մեր մտքերը սոսկ մտքեր են: Մենք ազատության մասին ընդամենը փիլիսոփայում ենք, ձևակերպումներ ենք տալիս «ազատություն» հասկացությանը, բայց իրականում այնքան էլ ազատ չենք ապրում: Ազատությունը մի բան է, որ պիտի ապրես, որ պիտի փոխանցվի սերնդեսերունդ: Փոքրիկ աղջիկը բնատուր ազատության ջիղն իր մեջ կրող, իր բնույթով իսկապես ազատ մարդու կերպարն է: Ես այս կերպարի միջոցով ցանկանում եմ հորդորել մեծերին, որ թողնեն` այդպիսի երեխաների աչքերը փայլուն մնան, չխամրեցնեն դրանք: Այս երեխայի կերպարով ընդգծվում է այն հույսը, որ մարդկանց մեջ դեռ կարող է այլ վերաբերմունք ձևավորվել ազատության նկատմամբ: Եթե մեր հասարակությունը շարունակի ճնշել այդպիսի մարդկանց, եթե մեր երեխաների մեջ մենք խեղդենք ազատության մղումը, ապա հետագայում լուրջ խնդիրների առջև կկանգնենք: Այս ներկայացումն ընդհանուր առմամբ շատ ռեժիսորական ներկայացում է: Բայց ես սիրում եմ դերասանական թատրոն, և իմ կողմից առավելագույնն արվել է, որպեսզի բոլոր դերասաններն ունենան հետաքրքիր աշխատանք բեմի վրա: Հենց Համազգային թատրոնն ինքնին արտիստիկ թատրոն է, այստեղ դերասանական խաղը մղված է առաջին պլան: Ընդհանրապես, ռեժիսորական ներկայացումներում դերասանական խաղը տուժում է, դոմինանտը դառնում է ռեժիսուրան: Բայց ես աշխատել եմ, որ իմ մտահղացումները չխանգարեն դերասաններին` դրսևորվելու: Եղել են դերասանական իմպրովիզներ, որոնք չեմ ճնշել: Եվ դատելով հանդիսատեսի համակրանքից՝ ուզում եմ իմ ուրախությունը հայտնել, որ թատերական մեր ներկապնակում այսպիսի ներկայացում էլ կա: Այո՛, թերևս, մի փոքր հոռետեսական լուծում եմ տվել ներկայացմանը, բայց իմ հոռետեսության մեջ ավելի շատ լավատեսություն կա, քան շատ լավատեսությունների մեջ: Իմ հոռետեսությունը, հույս ունեմ, մարդկանց կմղի դեպի լավատեսություն: Եվ սա ավելի ճիշտ լուծում է, քան պաթետիկ-լավատեսական ճառասացությունները: Ես չեմ ցանկացել մարդկանց բերանը գցել անիմաստ լավատեսական համեր: Ընդհակառակը, ցանկացել եմ զգուշացնել իրական վտանգների մասին, ասել ոչ թե վերացական, այլ կոնկրետ բաներ: Առհասարակ խուսափել եմ մերկապարանոց ճշմարտությունները բացահայտորեն ասելուց: Մարդիկ չեն սիրում, երբ իրենց ամեն բան ուղղակի, բառացի է ասվում: Նրանց դուր է գալիս, երբ իրենք են կարողանում կռահել, գլխի ընկնել, թե ինչ կա ասելիքի ենթատեքստում, տողատակերում: Այս տրամաբանությամբ եմ կառուցել ամբողջ ներկայացումը:
Զրուցեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ