«ԵՍ ՉԵՄ ՈՒԶՈՒՄ, ՈՐ ՀԱՅ ԱԶԳՆ ԱՆԸՆԴՀԱՏ ԶՈՀԻ, ՍՊԱՆՎԱԾԻ, ԲՌՆԱԲԱՐՎԱԾԻ ԶԳԱՑՈՂՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՊՐԻ»

«Իրավունքը de facto»-ի հյուրն է Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար ԱՐԹՈՒՐ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆԸ
-Ձեր գնահատմամբ` հայ-թուրքական հարաբերությունները հիմա ի՞նչ փուլում են:
-Համեմատական դադարի, փոխադարձ սպասումների: Հավատարիմ հայ-թուրքական արձանագրությունները վավերացնելու, հարաբերությունները նորմալացնելու գործընթացին` հայկական կողմն արդեն արձանագրությունները Սահմանադրական դատարան է ներկայացրել, Ազգային անվտանգության խորհուրդը միաձայն որոշում է ընդունել: Թեպետ թուրքական կողմը գործընթացն իրարամերժ հայտարարություններով հետաձգելու ժամանակաշրջան է սկսել, բայց դրանք պետք է վավերացվեն ողջամիտ ժամկետներում:
-Ողջամիտ ժամկետը որքա՞ն ժամանակ է ենթադրում:
-Թուրքիայում հիմա հայ-թուրքական խնդիրների մասին այնքան շատ ու բուռն չեն խոսում, ինչքան նախորդ ամիսներին: Ստորագրվելուց հետո արձանագրությունները Թուրքիայի խորհրդարանում են: Դժվար է ասել` մինչև նոր տարի գործընթացը կավարտվի՞, թե՞ ոչ, ողջամիտ ժամկետ ասելով ես նկատի ունեմ ոչ թե մեկ ամիս, այլ մի քանի ամիս:
-Երբ Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեդ Դավուդօղլուն խորհրդարանին ներկայացնում էր արձանագրությունները, գերակշռող կարծիքն էր, թե Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծումից հետո պետք է անդրադառնալ թուրք-հայկական հարաբերություններին: Չե՞ք կարծում, որ դադարը Թուրքիան վերցրել է, որպեսզի հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում փոփոխություններ լինեն...
-Արձանագրությունների նախաստորագրման ժամանակից մինչև ստորագրումը տևեց մի քանի ամիս, նույնը վերաբերում է վավերացմանը: Բանակցություններ-նախաստորագրում-ստորագրում` այս երեք փուլերը տևել են գրեթե ամբողջ 2009 թ., վավերացումը ևս պիտի ժամանակ պահանջի: Միջազգային տարբեր կազմակերպություններից, գերտերություններից հնչում են կարծիքներ, որ վավերացումը կարող է զուգահեռ լինել` և՛ Հայաստանում, և՛ Թուրքիայում միաժամանակ: Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի վերաբերյալ պարբերաբար թուրքական կողմը հնչեցրել է հարցը լուծված տեսնելու իր ցանկությունը: Փաստացի արձանագրություններում Ղարաբաղի վերաբերյալ բառ չկա, այդ կապակցությամբ, բացի Հայաստանից, պաշտոնական հայտարարություններ արեցին ԱՄՆ-ը, ՌԴ-ն, ԵՄ-ն, ԵԱՀԿ-ն, ՆԱՏՕ-ն: Բոլոր պաշտոնատարները հայտարարում են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծումը և հայ-թուրքական հարաբերությունների հաստատումը միմյանց հետ կապ չունեն: Որպես ողջախոհ մարդիկ` պետք է հասկանանք, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների նորմալացումը տարածաշրջանում մթնոլորտ է փոխում, նվազեցնում է թշնամության մակարդակը և հնարավորություն է ստեղծում, որ բանակցային գործընթացն արագ զարգանա: Միշտ էլ Ադրբեջանն ու Թուրքիան ունեցել են մեկ դիրքորոշում, միջազգային կազմակերպություններում Հայաստանը մի կողմում է, Թուրքիան և Ադրբեջանը` մի այլ: Որպես քաղաքական-պետական գործիչներ` պետք է հասկանանք, որ թուրքական կողմի ակնհայտ ցանկությունն է Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի արագ լուծումը, որը կարող է նպաստել հայ-թուրքական հարաբերությունների ավելի դյուրին ընկալմանը թե՛ թուրքական, թե՛ ադրբեջանական հասարակությունների ներսում, բայց թուրքերն ունեն իրենց շահերը, մենք` մերը, և մեր ներուժն առնվազն չպետք է թերագնահատենք:
-Հարցը լուծված տեսնելու ակնհայտ ցանկություն հայկական կողմը չունի՞:
-Բնականաբար, մենք ևս ուզում ենք Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հնարավորինս արագ և մեզ համար ընդունելի սկզբունքներով կարգավորումը: Նախագահների, արտգործնախարարների միջև շփումները ցույց են տալիս, որ յուրաքանչյուր հանդիպումից հետո արձանագրվում է դրական տեղաշարժ: Շատ շուտով տեղի կունենա նախագահների հերթական հանդիպումը Մյունխենում, ես հույս ունեմ, որ մի քայլ առաջ կգնանք այդ հանդիպումով: Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ բազմիցս հայտարարել ենք մեր դիրքորոշումը: 2001 թվականից, երբ ԱԺ բոլոր կուսակցությունները համատեղ հայտարարություն արեցին, մեր դիրքորոշումն անփոփոխ է. Ղարաբաղի կարգավիճակը, որը ենթադրում է կամ անկախություն, կամ Հայաստանի հետ վերամիավորում, ցամաքային կապ Հայաստանի հետ, այսինքն` անկլավի բացառումը, և եթե խնդիրը պետք է լուծվի, պետք է լինեն անվտանգության միջազգային երաշխիքներ: Երեք հիմնական սկզբունքների շրջանակներում բանակցություններն ընթանում են, վերջին երկու տարում այդ սկզբունքներն ավելի են հստակեցվել, և բանակցությունները շարունակվում են:
-Դուք հիշատակեցիք 2001-ը, ես հիշեցի Վարդան Օսկանյանին, որը հակամարտության մասին խոսելիս հաճախ օգտագործում էր «Սատանան մանրամասների մեջ է» արտահայտությունը: Եթե համեմատենք Օսկանյանի և Նալբանդյանի ժամանակները, բանակցությունների ընթացքի և բովանդակության մասին հասարակության տեղեկացվածությունը որևէ եզր չունի: Այս ընթացքը մեզ համար շահեկա՞ն, թե՞ կորստաբեր է եղել:
-Շահեկանը խաղաղությունն է եղել, ոչ պակաս կարևոր ձեռքբերումը մշտական շփումներն էր երկու կողմերի միջև: Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացում կողմերը փոքր, բայց հաստատուն քայլերով գնացել են սեփական տեսակետների մերձեցման ճանապարհով: Առավել կարևորը համարում եմ վերջին երկու տարում վարվող բաց, հրապարակային քաղաքականությունը, ինչը գործընթացը հանրության համար առավել հասկանալի է դարձնում: Պատահական չէ, որ հայ-թուրքական արձանագրությունները նախաստորագրումից րոպեներ անց հայտնվեցին ինտերնետում: Ղարաբաղի հարցում էլ հիմա մեկնաբանությունները շատ ավելի բաց են այն մարդկանց կողմից, ովքեր այդ հարցով զբաղվելու մանդատ ունեն: Հիմա նաև շատ ավելի նախաձեռնող է մեր քաղաքականությունը` սկսած ֆուտբոլային դիվանագիտությունից մինչև ՀՀ նախագահի ուղերձը Ազգային ժողովին: Բաց քաղաքականության օրինակ է մեր գործընկերների հետ համագործակցության խորացումը: Եվրամիության հետ ասոցացված անդամության պայմանագրի կնքմանն ենք նախապատրաստվում, ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում, որպես մեզ համար գերակա դիրքորոշման ամրագրում, մեր նախագահության ընթացքում ստեղծվեցին արագ արձագանքման ստորաբաժանումներ: Դա շատ կարևոր է, որովհետև որևէ երկրի դեմ ռազմական ագրեսիայի դեպքում այդ ուժերը կարող են օգտագործվել: Հստակեցվեցին մեր հարաբերությունները ՆԱՏՕ-ի հետ, որը ևս մեր անվտանգության բաղկացուցիչ մասերից է, համագործակցում ենք Անհատական գործընկերության ծրագրի շրջանակներում: Արտաքին քաղաքականության մեջ հատկապես անվտանգության տեսանկյունից հստակ ուրվագծվեց մեր քաղաքականությունը:
-Հարավային Կովկասում ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչ Պիտեր Սեմնեբին ասել է, որ ստատուս քվոն չի կարող անվերջ շարունակվել, և անվերջ շարունակումը Հայաստանի շահերից չի բխում: Դո՞ւք էլ եք այդպես համարում:
-Հայաստանում կան ուժեր, ովքեր կողմնակից են ստատուս քվոյի պահպանմանը, ես կողմնակից չեմ, դա ձեռնտու չէ Հայաստանին: Ձեռնտու չէ նաև Ադրբեջանին: Ձեռնտու չէ մեր երեխաներին, ձեռնտու չէ տարածաշրջանին, որովհետև պրոբլեմները պետք է լուծել, անընդհատ հետաձգումը նշանակում է «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» վիճակի երկարաձգում: Մենք պետք է համարձակ լինենք և գնանք պրոբլեմները լուծելու ճանապարհով: Ստատուս քվոյի պահպանումը կարող է հարաբերական խաղաղության իմաստով ձեռնտու լինել, բայց պատերազմի վտանգը դամոկլյան սրի պես մեր գլխին կախված է մնալու: Պիտեր Սեմնեբիի հետ համաձայն եմ այնքանով, որ դա վնասակար է ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ տարածաշրջանի համար: Պետք է համարձակություն ունենալ և գնալ խնդիրների լուծման:
-Այնպիսի տպավորություն է, որ մենք վախենում ենք ստատուս քվոյի չպահպանումից, վախենում ենք Ղարաբաղի հարցը լուծված տեսնելուց, դա արտահայտվում է քաղաքական ուժերի դիրքորոշումներով, հասարակության ընդհանուր տրամադրվածությամբ: Ես սխալվո՞ւմ եմ:
-Հայ-թուրքական հարաբերությունների հաստատման ընթացքն էլ ցույց տվեց, որ հասարակության մեջ վախ կա: Նույնը վերաբերում է ԼՂ հիմնախնդրին, մարդիկ ասում են` այսպես էլ մնա, լավ է, բայց քաղաքական գործիչների դերը հենց այն է, որ չփակեն ապագայի պատուհանը, համարձակություն ունենան դեպի ապագա նայելու, համարձակ որոշումներ ընդունեն և իրենց ժողովուրդներին առաջ տանեն: Վախը կա, բայց մենք չպիտի վախենանք: Օրինակ` հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ. մարդիկ մտածում են` ապրանքները կթանկանան: Անվտանգության խորհրդում լուրջ վերլուծություններ ենք կատարում` պարզելու մեր երկրի, պետական մարմինների, անհատ ձեռներեցների ներուժը: Օրինակ` գյուղատնտեսության հիմնական արտադրանքները մեզ մոտ ավելի էժան են, քան թուրքականը, այսինքն` գյուղմթերքներն արտահանելու հնարավորություն կա, իսկ Թուրքիան 10-20-միլիոնանոց շուկա չէ, հսկայական շուկա է, որտեղ, տարբեր գնահատականներով, խոսքը մինչև 100 միլիոնի մասին է` դեյուրե, դեֆակտո հայտարարված թվերը, միգրանտներին հավելած, այսինքն` հայկական միրգը, բանջարեղենը, հատապտուղը շատ ավելի մրցունակ են թուրքական շուկայում... Նույնը` պահածոյացված արտադրանքը, որը քիմիական հավելումներ չի պարունակում և մրցունակ է շուկայում: Իսկ մարդկանց մեջ նստած է վախը, որ Թուրքիայից էժան ապրանքներ կլցվեն մեզ մոտ:
-Խնդիրն ավելի հոգեբանական է, քան իրական: Թուրքից վախենում ենք, մենք մեզնից վախենում ենք, հետո՞...
-Պարտվողի բարդույթից պիտի դուրս գանք: Ես չեմ ուզում, որ հայ ազգն անընդհատ զոհի, սպանվածի, բռնաբարվածի զգացողության ու ինքնության մեջ ապրի: Լուրջ գաղափարախոսական աշխատանք կա անելու:
-Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը և Հայաստանի 2010 թ. բյուջեի նախագիծը ի՞նչ հարաբերության մեջ են:
-2010 թ. բյուջեն ես կանվանեի զգուշավոր` կառուցված նվազագույն սպասելիքների վրա, որը զարգացման ներուժ չի պարունակում, ընթացիկ վիճակը շարունակելու հնարավորություն է տալիս: Դա պայմանավորված է ֆինանսատնտեսական ճգնաժամով` առաջին, և երկրորդ` այդ ճգնաժամը հաղթահարելուն ուղղված քայլերի արդյունավետությունը բարձրացնելու անհրաժեշտությամբ, բոլոր ծախսային հոդվածներում կան կրճատումներ, և դա հասկանալի է. ավելի լավ է ունենալ քիչ, բայց ռեալ, քան վերցնել շատը` ռացիոնալ սպասելիքները փլուզելու վտանգով:
-Հայաստանին 1,5 միլիարդ դոլար վարկ հատկացվեց ճգնաժամը հաղթահարելու համար։ Չե՞ք կարծում, որ վարկի մարումը կարող է հետագայում Հայաստանի վրա ճնշումների հնարավորություն տալ:
-Բացառում եմ, գիտեք` խանութը հաց է վաճառում, բանկը փող է վաճառում, միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունները վաճառում են իրենց ապրանքը: Մենք մեզ համար ձեռնտու պայմաններով վարկային ռեսուրսները ներգրավել ենք մեր տնտեսության մեջ: Դրանք խոշոր տնտեսական հատկացումներ են, տնտեսության իրական հատվածի իրացման պայմաններում այդ գումարները կաշխատեն, և վերադարձնելու վտանգ չեմ տեսնում: Եթե ճիշտ վարչարարություն, համարձակ ծրագրեր իրականացնենք, ներքին քաղաքականության մեջ էլ նախաձեռնողականությունը մեծացվի, շեշտը դրվի արդյունքի վրա, ավելի լավ ելքեր կարող ենք ունենալ:
-Վարչապետը բողոքում էր, որ մեր տնտեսությունը քիչ է դիվերսիֆիկացված։ 2010-ի բյուջեն վիճակը փոխելու հնարավորություն տալի՞ս է:
-Վարչապետը ճիշտ է ասում, դիվերսիֆիկացիայի ցածր աստիճանը ներքին տնտեսության, արտաքին շրջանառության մեջ իրական խոչընդոտ է: Ամբողջ աշխարհը խոսում է էներգետիկ ռեսուրսների դիվերսիֆիկացիայի անհրաժեշտության մասին, որովհետև դիվերսիֆիկացիան մեծ ներուժ է պարունակում և տնտեսական բազմաֆունկցիոնալ զարգացման հնարավորություն է տալիս: 2010-ի բյուջեն, ճգնաժամի առանձնահատկությունների, ռեալ վիճակի հաշվառմամբ, սթափ գնահատականներ դնելով բյուջեի հիմքում այս վիճակը պահպանելու հնարավորություն է, կոլապսներից ու ցնցումներից խուսափելու:
-Իսկ Ազգային անվտանգության հայեցակարգում ընդգրկվա՞ծ են դիվերսիֆիկացիոն խնդիրներ:
-Շատերին թվում է, որ Ազգային անվտանգությունը սովետական ՊԱԿ-ն է, մինչդեռ ազգային անվտանգությունը սկսվում է երկրի պարենային, էներգետիկ, տրանսպորտային անվտանգությունից մինչև ճգնաժամերի կառավարման համակարգ` ընդգրկելով ավելի քան 30 ուղղություն: Հայաստանում մենք դեռ ստեղծում ենք այդ համակարգը: Դիվերսիֆիկացիայի մեծացումը բխում է ազգային անվտանգության ապահովումից և 1-2 տարվա խնդիր չէ, տևական ժամանակ ու նպատակաուղղված աշխատանք է պահանջում: Միայն մի փաստ. ԵԱՀԿ-ի տվյալներով` Հայաստանում 2050 թ. բնակչության թիվը 1 միլիոնով կրճատվելու է, նույնը` Վրաստանում, իսկ Ադրբեջանում աճելու է: 2050-ը սարերի հետևում չէ և պետք է մտածելու տեղիք տա: Երկիրը պետք է ունենա ժողովրդագրական անվտանգության հայեցակարգ` սկսած ծնելիության խթանումից մինչև միգրացիայի կառավարում ու հիպոթեքային վարկավորում:
-Քաղաքականություն-մշակույթ կապը չի՞ կարող նպաստել հասարակության վախի հաղթահարմանը: Մշակույթը վիթխարի ներգործություն ունի մարդկանց ոչ միայն գիտակցության, այլև ենթագիտակցության վրա, ինչո՞ւ խնդիր չի դրվում մշակույթի միջոցներով հային ավելի պաշտպանված, ուժեղ դարձնելու, հավերժական բողոքականի կրավորական, սեփական քայլից սարսափողի վիճակից դուրս բերելու: Ակնհայտ է, որ հայի կերպարը փոխելու խնդիր կա, և դա ոչ միայն քաղաքական, այլև համակարգային խնդիր է:
-Համաձայն եմ, բայց դա գլոբալ հարց է, շատ կարևոր, գուցե ուշացած: Մարդիկ մտածում են մի բան, ասում են մի այլ բան, անում են երրորդը: Դա նշանակում է արժեքային համակարգի խախտվածություն, որը Հայաստանում ձևավորել է երեսպաշտության համակարգ: Երբ մարդն ինքն իրեն ազատ զգա, սոցիալապես ազատ, կարողանա իր տարրական պահանջներն ապահովել, դա կփոխվի: ՈՒզես-չուզես` կեցությունն է որոշում գիտակցությունը: Ես շատ եմ կարևորում նաև կրթական ցենզը: Կիրթ, սոցիալապես ազատ, ներքին ներդաշնակություն ունեցող մարդը չի վախենա ճշմարտությունից:
-Հայաստանում ոչ ոք չի ուզում լսել ճշմարտություն, գերադասում են լսել` ինչ շոյում է իրենց ունկը, ո՞վ պիտի հանձն առնի ճշմարտությունն ասելը:
-Գլոբալ փոփոխություն է պահանջվում, այդ ուղղությամբ պետք է աշխատել, արագ հաջողությունները շուտ կլինեն, ինչքան անտեսենք, արհամարհենք մշակութային վերածնունդը, հոգևոր Հայաստանի գոյությունը ֆիկցիա կդառնա: Հայի տեսակի մշակութային վերափոխումը նաև քաղաքական խնդիր է ու բազում ենթաշերտեր ունի: Մենք պետք է կայուն արժեհամակարգ ունենանք, որտեղ հստակ ու ճշգրիտ են սահմանված չափանիշները: Այս հարցում ես լավատես չեմ, որովհետև շատ լուրջ փոփոխություններ են պետք: Ես գիտեմ` ինչպես անել ու ինչ անել, բայց, կրկնում եմ, գլոբալ փոփոխություններ են պետք:
-Մենք չե՞նք հասունացել դրա համար:
-Հասունացել ենք, եթե հարցը տալիս եք, բայց շատ այլ գործոններ են պետք: Նախ և առաջ` պետք է փոխվեն մարդկանց մտածողությունը և արժեհամակարգը: Ազատ հասարակությունը ենթադրում է տեսակետների բազմազանություն և ընտրության հնարավորություն, բայց ճիշտ ընտրության համար պետք է զարգացած գիտակցություն լինի: Հայ հասարակության մեջ ընդհանուր արժեհամակարգ ձևավորելը բարդագույն խնդիր է: Մենք այդ բարդ ճանապարհին ենք:
-40 տարի անապատում հրեաներին բազում փորձությունների մեջ պահելով` Մովսեսը հասավ Ավետյաց երկիր, բայց մուտք չգործեց, որովհետև ինքն էլ ստրուկ էր եղել: Սա դաժան ճշմարտություն է. ստրուկն Ավետյաց երկրում անելիք չունի: Մեր 40 տարին ինչքա՞ն է տևելու:
-Պոռթկման ուժը պիտի կայանա, որ սկիզբ դառնա: Տարածաշրջանում մեր քաղաքականությունը պիտի կառուցենք պրագմատիկ ու ռեալ, շահերի գիտակցման ունակությունն ու առաջնային դերակատար դառնալու հոգեբանություն ունենանք, կարողանանք կառուցել նոր ապագա սերունդների համար, էթնոգիտակցության մեջ փոփոխություններ անել, ձերբազատվել վախի, անորոշության, տհաճ սպասումների ձգձգվող ոդիսականից, ինքնաքրքրման, խարակիրիի կասկածելի հաճույքից, ազատ նայենք առաջ: Նաև երազելն է շատ կարևոր, ու` երազների պրագմատիկ բովանդակությունը:
Զրույցը վարեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ