Իսրայելի և Թուրքիայի դիրքորոշումն Իրանի հարցում

Թուրք-իսրայելական ներկա հակամարտությունը տեղի է ունենում բավականին տարօրինակ իրողությունների պայմաններում, երբ երկու պետությունների միջև շարունակվում է ռազմատեխնիկական համագործակցությունը, որը կարելի է համարել ռազմավարական դաշինքի առանցքային տարր: Հատկանշական է, որ ո՛չ թուրք, ո՛չ իսրայելցի քաղաքագետներն ու փորձագետները, այդ թվում նաև` ԱՄՆ-ի հրեական հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները, հակված չեն այդ հարաբերությունները գնահատելու որպես ռազմավարական և դրանք համարելու դաշնային: Այդուամենայնիվ, Իսրայելն ու Թուրքիան շաղկապված են շատ ավելի, քան արտացոլված է հրապարակային քաղաքական գրականության մեջ: Հետաքրքրություն է ներկայացնում Սիրիայի և հատկապես Իրանի խնդիրների առնչությամբ Իսրայելի և Թուրքիայի հայացքների ու դիրքորոշումների զուգորդումը, այդ թվում` իրանական միջուկային ծրագրի կապակցությամբ Իրանի վրա Իսրայելի ու ԱՄՆ-ի հնարավոր հարձակման առումով:
Թուրքիայի ու Սիրիայի, ինչպես նաև Թուրքիայի ու Իրանի հարաբերություններում տարբեր տեղաշարժերը, որ ձեռնարկում է Անկարայի չափավոր իսլամականների կառավարությունը, ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ Մեծ Մերձավոր Արևելքում Թուրքիայի դիրքերն ամրապնդելու և դրանով իսկ Եվրամիության և ԱՄՆ-ի հետ երկխոսությունում դիրքերն ամրապնդելու ձգտում: Եթե Սիրիան, մեծ մասամբ մարտավարական նկատառումներով, հարկադրված է դիմել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների մերձեցման, քանի որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո զրկվել է գլխավոր գործընկերոջից և հայտնվել Իսրայելի հարաճուն ռազմատեխնիկական գերազանցության դեմ հանդիման, ապա Իրանը Թուրքիայի նախաձեռնություններին վերաբերվում է ավելի զգուշավոր: Իրանը շատ ավելի է պատասխանատու տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական ճակատագրի համար և մտադիր չէ Թուրքիայի հետ կազմելու տարածաշրջանային որևէ դաշինք, շարունակելով նրան համարել իրական և ռազմավարական հակառակորդ: Եթե Սիրիան հավակնում է արաբական երեք-չորս առաջատար պետություններից մեկի դերին, ապա Իրանի հավակնությունները շատ ավելի լայն են, և նա իրեն համարում է Մեծ Մերձավոր Արևելքի ու իսլամական աշխարհի առաջատար պետություն: Իրանի ղեկավարները միշտ կասկածներ են ունեցել, որ Թուրքիայի և Իսրայելի միջև գաղտնի համաձայնություններ կան Սիրիայի և Իրանի դեմ ռազմական գործողությունների իրականացման վերաբերյալ, եթե ԱՄՆ-ը որոշակի ակտիվ գործողություններ սկսի այդ պետությունների դեմ: Ներկայումս նման ծրագրերի գոյության կասկածները մեծացել են, և հնարավոր է, որ Եվրոպայի առաջատար պետություններից մեկը հոգ տարած լինի, որ Իրանի ձեռքն ընկնեն այդպիսի ծրագրերի առկայությունը հաստատող փաստաթղթեր: Թուրքիան Իրանի հետ երկխոսությունում ձգտում է նմանություն անցկացնել Իրաքի դեմ ԱՄՆ-ի գործողության և Իրանի հանդեպ հնարավոր գործողության միջև: Այսինքն, նկատի է առնվում, որ Թուրքիան «հաստատ» չի մասնակցելու նման հնարավոր գործողությանը:
Այնուամենայնիվ, Իսրայելի ու Թուրքիայի գլխավոր շտաբները Սիրիայի և Իրանի դեմ ռազմական գործողությունների պլաններ են մշակում` ի դեպս, եթե ԱՄՆ-ը ցամաքային գործողություններ սկսի Իրանի դեմ: Ընդ որում, նրանք ստեղծել են համատեղ հատուկ խումբ, որը պետք է մշակի երկու պետությունների զինված ուժերի ռազմական գործողությունների այդ պլանը: Դրան կարելի է ավելացնել, որ Սիրիային և Իրանին հարվածներ հասցնելու Իսրայելի ու Թուրքիայի ծրագրերը, ըստ էության, մշակված են: Ճշգրտման կարիք ունի հետևյալը.
Իսրայելն ու Թուրքիան ավելի վաղ աշխատում էին իրենց մտադրությունները ԱՄՆ-ին ներկայացնել որպես զուտ պաշտպանական, եթե Իրանի դեմ ուղղված գործողությունները դուրս գան նախատեսված սահմաններից: Նրանք ԱՄՆ-ին հավաստիացնում էին, թե մտադիր չեն լայնածավալ հարվածներ հասցնել Սիրիային ու Իրանին, այլ խոսքը սահմանափակ հարվածների մասին է, եթե այդ երկրներն իրենց անվտանգությանը սպառնացող գործողություններ սկսեն:
ԱՄՆ-ը խիստ անհանգստացած է Իրանի դեմ ուղղված գործողությանը միջամտելու Իսրայելի մտադրությունից, սակայն այդ անհանգստությունը, փաստորեն, միայն պետդեպարտամենտն է արտահայտում, իսկ Պենտագոնը լիովին հնարավոր է համարում Իսրայելի սահմանափակ մասնակցությունը, եթե Իրանն օդային հարձակում ձեռնարկի Իսրայելի դեմ: ԱՄՆ-ի և Իսրայելի քննարկումներում Իրանի դեմ հնարավոր գործողությանը Իսրայելի մասնակցության որևէ տարբերակ, որպես այդպիսին, չի նախատեսվում: Քննարկվել է միայն Իսրայելի անվտանգության հարցը` Իրաքի դեմ ԱՄՆ-ի ռազմական գործողության տեսանկյունից:
Հարկ է նշել, որ Թուրքիան ավելի նվազ արմատական դիրքորոշում ունի, քան Իսրայելը: Թուրք զինվորական և քաղաքական գործիչները չեն ուզում իրենց երկիրը ներքաշել Սիրիայի, առավել ևս Իրանի դեմ պատերազմի մեջ: Վերջին ժամանակներս Թուրքիան շատ սերտ հարաբերություններ է հաստատել Սիրիայի հետ: Իրանի հետ հարաբերությունները, տարբեր գնահատականներով, շարունակում են լարված մնալ, սակայն Թուրքիան այնպիսի հավակնություններ չունի Իրանի նկատմամբ, որոնք պատերազմական գործողությունների պատճառ դառնային: Այդուամենայնիվ, որպես հակաիրանական ընդդիմության հնարավոր մասնակից, Թուրքիան վախենում է հայտնվել տարածաշրջանային մեկուսության մեջ և չի կարող անտեսել Իսրայելի առաջարկությունները, ինչպես նաև հաշվի չառնել իրադարձությունների հնարավոր ընթացքը և Իրանի դեմ պատերազմը տարածաշրջանային ընդհանուր պատերազմի վերաճելու հանգամանքը:
Իսրայելն ու Թուրքիան ԱՄՆ-ին առաջադրում են հետևյալ փաստարկները. Սիրիայի և մյուս արաբական պետությունների հնարավոր ռազմաքաղաքական ու նյութական օգնությունն Իրանին, Իրանի կողմից Սիրիայի և Իրաքի հաղորդուղիների և ենթակառուցվածքների օգտագործումը, արմատական տարբեր զինված կազմակերպությունների կողմից Սիրիայի և Իրանի տարածքների օգտագործումն Իսրայելի, Թուրքիայի և թուրքական զինված ուժերի դեմ, Իրանի զինված ուժերի և ռազմատեխնիկական միջոցների, նրա խոշոր նյութական միջոցների ու ղեկավարների հնարավոր ներկալումը Սիրիայի և Իրաքի տարածքում:
Բացի Իսրայելի ու Թուրքիայի կողմից մշակվող ռազմական պլաններից, Իսրայելը մշակել է նաև Սիրիային հարվածներ հասցնելու ինքնուրույն ծրագիր: Ըստ այդմ, ենթադրվում են ոչ միայն Սիրիայի տարածքում գտնվող առանձին ռազմական օբյեկտներ, այլև Սիրիայի զրահատանկային, ռազմաօդային և հակաօդային պաշտպանության ուժերին էական վնաս պատճառելու գործողություններ: Իսրայելը նման նպատակներ է առաջարկում նաև Թուրքիայի հետ մշակվող ծրագրերում:
Իսրայելն ու Թուրքիան անհանգստացած են Սիրիայի ու Իրանի աջակցությամբ իրենց տարածքներին իսլամական զինվորական կազմավորումների հնարավոր հարվածների կապակցությամբ: Դա հիմնական սպառնալիքն է և, ամերիկացիների պատկերացմամբ, հիմնական փաստարկն է Սիրիային և Իրանին հասցվելիք զինված հարվածներին Իսրայելի և Թուրքիայի մասնակցության համար: Իսրայելն ավելի ու ավելի է Սիրիային և Իրանին մեղադրում ոչ միայն Լիբանանի հարավում, այլև Պաղեստինում «Հըզբոլլահի» գործունեությանն աջակցելու համար:
Պետք է ասել, որ ո՛չ Իսրայելին, ո՛չ Թուրքիային ձեռնտու չէ ստեղծել իրենց մասնակցությամբ, ինչպես նաև Վրաստանի, Ադրբեջանի ու Հորդանանի հնարավոր անդամակցությամբ մի մեկուսի դաշնախումբ: Իսրայելն ու Թուրքիան կուզենային ստեղծել ԱՄՆ-Իսրայել-Թուրքիա տարածաշրջանային դաշնախումբ: Այդ դաշնախումբը ձեռք կբերի համաշխարհային ռազմավարական նշանակություն, և տարածաշրջանային անջատողական տարրերն այդքան սպառնալից չեն լինի: Այս կապակցությամբ, Իրանի դեմ գործողությանը մասնակցությունը հենց կհանգեցնի այդ դաշնախմբի ստեղծման ավելի նախընտրելի պայմանների: Դրա հետ մեկտեղ, ներկա իրավիճակում խոսք լինել չի կարող նման ձևաչափի դաշնախմբի մասին:
Հարկ է նշել, որ Իրանի նկատմամբ Իսրայելը, ըստ երևույթին, մշակել է նվազագույն ծրագիր և առավելագույն ծրագիր: Նվազագույնը ներառում է իրանամետ արմատական կազմակերպությունների, այդ թվում` Լիբանանում գտնվող իրանական հրահանգիչների, ինչպես նաև իրանամետ արմատական կազմակերպությունների քաղաքական և ռազմական պարագլուխների ոչնչացում: Առավելագույնը ենթադրում է հարվածներ Իրանի ռազմածովային նավատորմին, միջուկային և այլ բարձրտեխնոլոգիական օբյեկտներին, Իրաքի ուժերին, որոնք կարող են Իրանի տարածքում կենտրոնացվել գործողության ընթացքում կամ դրանից հետո:
Իսրայելի ու Թուրքիայի համատեղ մտադրությունները ենթադրում են նաև իրանական գործողության միջոցով զգալիորեն խարխլել սոցիալ-քաղաքական իրադրությունը Եգիպտոսում, Սիրիայում, Սաուդյան Արաբիայում, Հորդանանում, Լիբանանում: Այդ դեպքում արաբական և իսլամիստական ստվարաթիվ արմատականների գործունեության հիմնական ասպարեզ կդառնան Իրաքը, Սիրիան, Լիբանանը: Իսրայելի ու Թուրքիայի քաղաքական ղեկավարները լավ են պատկերացնում, որ Իրանի ռազմական պարտությունը տարածաշրջանում երկարատև կայունություն չի ապահովի և առճակատման պատմական նոր ժամանակաշրջանի սկիզբ կդառնա: Ավելին, Իրանի ներկա վարչակարգի ոչնչացումը տարածաշրջանում առաջ կբերի նոր հակաամերիկյան և հակաիսրայելական շարժումներ: Սակայն Իրաքի դեմ իրականացվող գործողության ավարտը ԱՄՆ-ին ու նրա դաշնակիցներին հնարավորություն կտա կոշտ գործողություններ ձեռնարկելու Իրանի դեմ: ՈՒստի Իսրայելի ու Թուրքիայի ծրագրերը, ավելի շուտ, ուղղված են ոչ թե կարճաժամկետ, այլ միջնաժամկետ խնդիրների լուծմանը:
Այն դեպքում, եթե պատերազմական գործողությունները տարածվեն Ասիայի վրա, Թուրքիան նախ վերջնագիր կներկայացնի Սիրիային` որոշակի պահանջներ ընդունելու նկատառումով: Այդ հեռանկարն արդեն գծագրվում է Թուրքիայի և Սիրիայի ներկա հարաբերություններում, չնայած երկու պետությունների միջև մերձեցման ցույցին: Թուրք քաղգործիչներն ու զինվորականները Սիրիային հասկացնում են, որ երկու երկրների հարաբերությունների զգալի բարելավումը կարող է «ի չիք» դառնալ, եթե Սիրիան ներգրավվի տարածաշրջանի առաջիկա իրադարձությունների մեջ: Ներկայումս Թուրքիային և Սիրիային միավորում է քրդական խնդիրը, որի հանդեպ երկու երկրներն ունեն միանման մոտեցումներ: Սակայն Թուրքիայի քաղաքական վարքագծի գլխավոր շարժառիթը ձգձգվող և անկանխատեսելի տնտեսական ճգնաժամն է, քաղաքական իրական կայունության բացակայությունը, նշանակալի հակասությունները Թուրքիայի քաղաքական ու զինվորական ղեկավարության միջև, պահպանվող սպառնալիքը իսլամականների ու քրդերի կողմից: Թուրքիան շահագրգռված չէ ոչ միայն Իրաքի, Սիրիայի և Իրանի դեմ ուղղված պատերազմով, այլև առհասարակ պատերազմով: Այս տրամադրություններն են գերիշխում Թուրքիայի քաղաքական և հասարակական շրջանակներում: Զինվորականները, ընդհանուր առմամբ, նույնպես այդ դիրքորոշմանն են: Դրա հետ մեկտեղ, Թուրքիայի հենց զինվորական շրջանակներում են հասկանում, որ տարածաշրջանային և համաշխարհային քաղաքականության մեջ Թուրքիայի պասիվությունը կարող է հանգեցնել երկրի մեկուսացմանը, հստակ արտքաղաքական կուրսի բացակայությանը: Այն, որ Թուրքիան չմասնակցեց Իրաքի դեմ պատերազմին, առավելություն չբերեց նրան և` ոչ միայն կարճաժամկետ հեռանկարում: Ավելի տևական հեռանկարում ևս այդ դիրքորոշումը Թուրքիային ոչ մի առավելություն չի ընձեռի ո՛չ արաբական պետությունների, ո՛չ Իրանի, ո՛չ էլ Իսրայելի հետ հարաբերություններում:
Իսրայելն ու Թուրքիան լրջորեն վախենում են, որ Իրանի դեմ պատերազմը կվերաճի համատարածաշրջանային պատերազմի, պատերազմական գործողությունները կտարածվեն Թուրքիայի և Իսրայելի տարածքների վրա, պատերազմական գործողությունների մեջ կներքաշեն տարածաշրջանի այլ պետությունների: Թուրքիայի և Իսրայելի գլխավոր շտաբների մշակած պլանը ներառում է օդային հարվածներ առանձին օբյեկտների, ինչպես նաև զանգվածային հարվածներ Սիրիայի և Իրանի զինված ուժերին: Եվրոպական փորձագետների ունեցած տեղեկությունները վկայում են Իսրայելի և Թուրքիայի սահմանափակ մտադրությունների մասին: Հենց այդ տեղեկություններն են հայտնի արաբական քաղաքական շրջանակներին, Հունաստանի ու Ֆրանսիայի կառավարություններին, սակայն չի բացառվում, որ Իսրայելի ու Թուրքիայի ղեկավարություններն ունենան նաև այլ` ավելի ընդարձակ ծրագրեր:
Միաժամանակ, միանգամայն այլ ակնկալիքներ կան Իրանին հարվածներ հասցնելու Թուրքիայի և Իսրայելի պլանների զարգացման առումով: Բանն այն է, որ ԱՄՆ-ը մտադիր է Իրաքում լայն ներկայություն ծավալել, նկատի ունենալով Աֆղանստանում ռազմական ներկայության նշանակալի և սկզբունքային ընդլայնումը, ինչը պայմանավորված է Եվրասիայում Չինաստանի նվաճողամտության զսպման երկարաժամկետ ծրագրերով: Իսրայելն ու ԱՄՆ-ում նրա բարեկամները ծայրաստիճան դժգոհ են այդ մտադրություններից և ձգտում են որոշ չափով ազդել այդ ծրագրերի վրա կամ մեծացնել Իսրայելի անվտանգության համար ԱՄՆ-ի երաշխիքները: Թուրքիան փոքր-ինչ այլ վերաբերմունք ունի ԱՄՆ-ի ծրագրերի նկատմամբ: Նա կցանկանար, որ տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի թուլացումը հանգեցներ հենց Թուրքիայի նշանակության մեծացմանը, ընդ որում, ոչ միայն ԱՄՆ-ի, այլև Եվրամիության համար: Իհարկե, Թուրքիան պատրաստ չէ այդ տարածաշրջանում կատարելու այն գործառույթները, որ այժմ կատարում է ԱՄՆ-ը, ասենք, նրան ոչ ոք թույլ չի էլ տա ստանձնել այդ գործառույթները: Սակայն իրավիճակի զարգացումը կհանգեցնի նրան, որ Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ-ի ռազմական ներկայության թուլացումը առճակատման սաստկացման պատճառ կդառնա տարածաշրջանում, նախ և առաջ Թուրքիայի ու Իրանի, Սաուդյան Արաբիայի և Ծոցի արաբական պետությունների ու Իրանի, հնարավոր է նաև Սիրիայի ու Թուրքիայի միջև: Թե տարածաշրջանային այդ առճակատման մեջ ինչ դեր կունենա Իրաքը` առայժմ շատ դժվար է ենթադրել: Համենայն դեպս, հիմքեր չկան կարծելու, որ ԱՄՆ-ի ռազմական ներկայության թուլացմամբ առճակատումը կմեղմանա և առաջատար պետությունները կթևակոխեն սերտ համագործակցության փուլ, առավել ևս, եթե ուժի մյուս երկու համաշխարհային կենտրոնները` Եվրամիությունն ու Ռուսաստանը, առաջ անցնեն իրադարձություններից, ընդլայնեն իրենց դիրքերը տարածաշրջանում և դրանով նյարդայնացնեն ԱՄՆ-ին:
Այդ իրավիճակում, երբ արտաքին գործոնների նշանակությունը կնվազի կամ, ավելի ճիշտ, արտաքին գործոնները տարածաշրջանի պետություններին ցույց կտան իրենց երևութական բացակայությունը, կառաջանա տարածաշրջանային «դասականություն» և արագորեն կկազմավորվեն դաշնազույգեր Թուրքիայի և Իսրայելի, Իրանի և Սիրիայի միջև, հնարավոր է, որ Սաուդյան Արաբիան արագացնի պետությունների իր դաշնախմբի զարգացումը: Պայքար կսկսվի Իրաքում ազդեցության համար, կմեծանա Եգիպտոսի դերը: Այդ հեռանկարում թուրք-իսրայելական դաշնազույգը, վերջապես, նոր գծեր ձեռք կբերի և ռազմաքաղաքական կարևորագույն գործոն կդառնա Մերձավոր Արևելքում: Մնալով առանց ԱՄՆ-ի պատշաճ աջակցության, Վրաստանն ու Ադրբեջանը կընդգրկվեն այդ դաշնախմբի մեջ որպես կրտսեր գործընկերներ, թեև ԱՄՆ-ը կկարողանա առանց մեծ ջանքերի կովկասյան այդ երկու պետությունները պահել պահեստային տարանցիկ միջանցքի «օբյեկտների» շարքում: Ռուսաստանը հազիվ թե կարողանա այդ իրավիճակում վճռորոշ դեր խաղալ տարածաշրջանում, և Հայաստանը ստիպված կլինի նոր հարաբերություններ ձևավորել իրանա-սիրիական դաշնազույգի հետ: Այս իրավիճակում ոչ մի պետություն չի ցանկանա միայնակ մնալ, և բոլոր երկրները կշտապեն մտնել այս կամ այն դաշինքի մեջ: Արդի համաշխարհային քաղաքականության մեջ ոչինչ այնքան խաբուսիկ ու ժամանակավոր չէ, որքան այն իրավիճակը, որ այժմ ստեղծվել է Մերձավոր Արևելքում և, առաջին հերթին` այդ տարածաշրջանի առաջատար պետությունների փոխհարաբերություններում:

Իգոր ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Եվրամիությունը ուշադրության կառնի Հայաստանի վարքագիծը և երկխոսությունը չի շարունակի
• Թուրքիայի հնարավոր մուտքը Եվրոպական ընկերակցություն անհանգստացնում է Թեհրանին
• Աշխարհաքաղաքական մոտեցումներն իրենց տեղը զիջում են աշխարհատնտեսականին
• Պայքարը կծավալվի զանգվածային լրատվության և վիրտուալ հակամարտությունների ոլորտում
• «Նկուղների» քաղաքագիտությունից զատ գոյություն ունի նաև «խրամատային» քաղաքագիտություն
• Չի կարելի ձեռքից բաց թողնել աշխարհառազմավարական ծրագրերին մասնակից դառնալու հնարավորությունը
• Քաղաքականության «տնտեսականացումը» դարձել է համաշխարհային միտում
• Իսկ մենք վազելու ենք շարժվող գնացքի հետևից
• Ցանկացած մեծ գաղափար պահանջում է «անդորր» և «անշտապ մտորում»
• Թուրքիան դառնում է ՆԱՏՕ-ի ներքին ճգնաժամի պատճառ

Մեկնաբանություններ