«ՈՒՂԵՂՆԵՐԻ ԱՐՏԱՀՈՍՔԸ» և ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

(սկիզբը` նախորդ համարում)

«ՈՒղեղների արտահոսքը», բնականաբար, միայն հայկական ֆենոմեն չէ: Այն առանձնապես տարածված է հետխորհրդային երկրներում, որտեղից դեռ արտահանման համար պիտանի որակյալ աշխատուժ կա: Սակայն որոշ երկրներում այս վնասը փոխհատուցվում է այլ երկրներից ժամանող մասնագետների հաշվին: Այդպիսի երկրներից է, օրինակ, Ռուսաստանը: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա այստեղ հիշյալ միտումը վերածվում է միակողմանի երթևեկությամբ փողոցի, քանզի ավելորդ է խոսել այն գրավչության մասին, որով կարող է պայմանավորված լինել արտերկրի մասնագետի հետաքրքրությունը Հայաստանում: Որպես կանոն, Հայաստանից հեռացած մասնագետները չունեն վերադառնալու մտադրություն, համենայն դեպս, մինչև հանրապետության տնտեսական և քաղաքական իրավիճակը համեմատաբար կայունանա: Իսկ մինչ այդ, «ուղեղների արտահոսքը» դառնում է տնտեսական անվտանգության առումով լրջագույն սպառնալիք: Ազգային անվտանգության առումով` նույնպես: Որակյալ մասնագետներին կարիք չկա մեղադրելու: Նրանք չեն պատրաստվում վերադառնալու հայրենիք և նորից գործազուրկ դառնալու: Նրանցից շատերի համար հայրենիք վերադառնալը հեռավոր և անիրական հեռանկար է: Սակայն, ընդհանուր առմամբ, կարելի է վերադառնալու մտադրությունների մասին եզրակացությունները կառուցել հետևյալ հիմնական գործոնների հիման վրա: Հայաստանում, մասնավորապես Երևանում, կան բազմաթիվ դատարկ բնակարաններ, որոնք լքել են միգրանտները: Քանի դեռ նրանք չեն վաճառել իրենց տներն ու բնակարանները հայրենիքում, դեռ հույս կա, որ կվերադառնան: Սրա հետ մեկտեղ, որոշ փորձագետներ կարծում են, որ արտագաղթածների մի մասը չի վաճառում բնակարանները ցածր գնի պատճառով, մի մասն էլ պահում է այդ բնակարանները, որպեսզի ժամանակ առ ժամանակ այցելի և տեսնի իր բարեկամներին:
Միգրանտների չվերադառնալու մտադրությունների մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ գործնականում բոլոր հայերը փորձում են հիմնավորապես հաստատվել բնակության նոր վայրերում: Միգրանտներից շատերն արդեն արմատապես հաստատվել են արտասահմանում, ունեն սեփական տներ և բնակարաններ, նրանց երեխաները հաճախում են տեղական դպրոցներ, շատերն արդեն ստացել են կամ սպասում են, որ ստանան նոր քաղաքացիություն: Սա վերաբերում է հատկապես այն միգրանտներին, ովքեր մեկնել են Ռուսաստան: Եվրոպա և ԱՄՆ մեկնած միգրանտներին հիմնականում բնորոշ է վերջնականապես այնտեղ բնակվելու մտադրությունը: Այս միգրանտները, հեռանալուց առաջ, վաճառում են իրենց տներն ու գույքը։ Սա հիմնականում բացատրվում է նրանով, որ միգրանտների ընտանիքների մեկնումը հեռավոր արտասահման կապված է մեծ ծախսերի հետ: Բացի այդ, նրանք, ովքեր դիմում են նման ռիսկի, կայացնում են այլևս չվերադառնալու որոշում: Ի տարբերություն սրանց, այն միգրանտների մեջ, ովքեր մեկնել են Ռուսաստան կամ ԱՊՀ այլ երկրներ, մեծ է ժամանակավոր մեկնածների թիվը, որոնք հեռացել են աշխատանք գտնելու և ընտանիքի համար դրամ վաստակելու նպատակով: Այս միգրանտների մեկնելը ժամանակավոր, հաճախ նաև սեզոնային բնույթ ունի, և նրանք ուշադիր հետևում են հայրենիքում իրավիճակի փոփոխությանը՝ հույս ունենալով մի օր վերադառնալու: Բացի այդ, նրանց հետագայում վերադառնալու մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ ոմանք, հնարավորության դեպքում, նոր բնակարաններ են գնում, իսկ շատերն էլ բարեկարգում են հին կացարանները:
Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ արտագաղթը, չնայած իր վերը նշված բոլոր բացասական հետևանքներին, ունեցավ նաև դրական հետևանքներ, որոնց չանդրադառնալ հնարավոր չէ:
«ՈՒղեղների արտահոսքը» մեծապես նպաստեց նաև աշխատանքի շուկայի լարվածության մեղմացմանը, կանխարգելելով հասարակական խավերի և շերտերի միջև հակամարտությունների ծայրաստիճան սրումն ու զգալի ներդրում ունենալով հանրապետությունն էական սոցիալական բախումներից զերծ պահելու գործում: Էմիգրացիան անցած տարիներին եղել է հանրապետության բնակչության մի զգալի մասի գոյության միջոցների կարևոր (եթե ոչ միակ) աղբյուրը: Բացի այդ, պետք է նշել, որ էմիգրանտների դրամական փոխանցումների ներհոսքը որոշ ներդրում է ունեցել տնտեսական կայունացման ու աճի գործում: Հաշվարկված է, որ 1990-ական թվականների կեսերին այդ փոխանցումները կազմում էին ընտանեկան բյուջեի մոտ 25 %-ը, իսկ 2000-ականների սկզբին այն կազմում է մոտ 15-18 %:
Մի շարք միջազգային փորձագետների գնահատականների համաձայն` Հայաստանը տարեկան մոտավորապես 450 մլն ԱՄՆ դոլար է ստանում այլ երկրներում աշխատող հայերից: Մեր հաշվարկներով` այդ գումարն այսօր կրկնապատկվել է: Այս գումարի մեջ միգրանտների կատարած դրամական փոխանցումները կազմում են 60-65%, իսկ մնացած 35-40 %-ը սփյուռքից կատարված դրամական փոխանցումն է: 1998 և 2008 թվականներին, նաև Ռուսաստանում տեղ գտած ճգնաժամից հետո, դրամական փոխանցումների ծավալը կրճատվեց, ՌԴ-ում և ԱՊՀ այլ երկրներում ապրող հայերի տնտեսական վիճակը կտրուկ վատացավ, համապատասխանաբար կրճատվեցին նաև նրանց դրամական փոխանցումները հայրենիք: Համաձայն տարբեր փորձագետների գնահատականների` դրամական փոխանցումների ծավալը կրճատվեց մինչև 40 %, սակայն 2010 թվականից հետո դրանք նորից աճել են` պայմանավորված Ռուսաստանում տնտեսական իրավիճակի լավացմամբ:
Ոմանց վկայությամբ` արտագաղթածների դրամական փոխանցումները երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի լարվածության թուլացման աղբյուր են, սակայն սա չի կարելի հիմք ընդունել ու շարժվել դրանով` դարձնելով այն պետական քաղաքականության ուղղություն: Այս ամենը կարող է օգտակար լինել միայն սկզբնական հատվածում և ունի կարճաժամկետ էֆեկտ: Իսկ երբ միգրացիոն գործընթացները խորանում են, ապա բացասական կողմերը` միգրացիայի բարձր տեմպերը, միգրանտների մեջ որակյալ կադրերի մեծ կշիռը, ամուսնությունների հետա-ձգումը, ծնելության անկումը, ընտանիքների և բնակչության աճի տեմպերի անկումը դառնում են գերիշխող ու խիստ վտանգավոր ժողովրդագրական, էթնիկական, սոցիալ-տնտեսական առումներով և կարող են սպառնալ երկրի անվտանգությանը: Հարկ է նշել մի կարևոր հանգամանք ևս: Երբ խոսքն արտագաղթի հետևանքով առաջացած վնասների և կորուստների մասին է, ապա այդ կորուստները համահայկական են, երկրի և ողջ հասարակության կորուստներն են դրանք: Իսկ ահա օգուտները, որոնք հիմնականում արտահայտվում են միգրանտների դրամական փոխանցումների տեսքով, ուղղված են որոշակի անհատների, հասարակության առանձին անդամների, հետևաբար, օգուտ են բերում միայն մարդկանց որոշակի հատվածի։ Հետևաբար, օրակարգային կարևոր խնդիր է տնտեսական անվտանգության տեսանկյունից խիստ վտանգավոր այս գործընթացը կարգավորելուն և վերահսկելուն ուղղված համալիր հայեցակարգի, դրան համարժեք տնտեսական քաղաքականության մշակումն ու իրականացումը:
Չնայած վերոհիշյալ մտահոգություններին և դիտարկումներին, մի շարք կարևորագույն խնդիրներ մանրակրկիտ ուսումնասիրության և հետևողական քայլերի, անհետաձգելի լուծումների կարիք ունեն: Դրանք, իրենց հերթին, պահանջում են պետության կարգավորիչ և վերահսկիչ գործառույթների պատշաճ իրականացում:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր
Լևոն ՎՐԹԱՆԵՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ