Պատմությունը խմոր է՝ հունցիր, ինչ ուզում ես

«Ի՞նչ է պատմությունը և ինչպե՞ս ենք մենք վարվում պատմության հետ: Մի շտապեք պատասխանել: Պատմությունը չափազանց հաճախ է դառնում գործիք՝ ապացուցելու օրվա ճշմարտությունը և այդ ընթացքում դառնում է ինչ ասես, բայց ոչ անցյալի համարժեք տարեգրություն: Պատմությունը զենք է՝ գերմանացի գիտնականները Երրորդ ռայխի օրերին պատմության միջոցով ապացուցում էին, որ գերմանական հայրենիքը այնտեղ է, որտեղ հնչում է գերմաներենը: Հետո նաև՝ որտեղ գերմանացիները հող են մշակում: Պատմության միջոցով քաղաքականություն կառուցելը նոր ժամանակների հայտնագործություն չէ: Տարեգիրների ու արքունական պատմաբանների խնդիրը միշտ եղել է տերերին փառաբանելը և նրանց հերոսական գործերը սերունդների հիշողությանը հանձնելը: Պատմության մերօրյա մանիպուլյացիաները ավելին են՝ դեռ Առաջին համաշխարհային պատերազմի օրերից պատմության ձևավորմանը ձեռնամուխ են եղել գիտնականները, ուսուցիչները, լրագրողները: Քսաներորդ դարի ռազմական վնասվածքները անանց դժբախտություններ են բերել, որ գործնականում անհնար էր պատճառաբանել ու իմաստավորել, ու՝ ստեղծվեցին առասպելներ, որ բոլոր ժողովուրդներն ունեն, որովհետև այդ առասպելները նաև միասնականություն էին ձևավորում: Շատ ավելի ահավոր է, երբ անցյալը բացատրելիս՝ անցյալը ջնջում են: Անհարմար փաստերը պարզապես շրջանցում են՝ մոռանում տասնամյակներով, որ պայմանավորում են իշխող գաղափարախոսությունը, պարզապես իշխանությունը, քաղաքականությունը, նաև՝ կրոնը: Վճռորոշը՝ հաղթո՞ղը, թե՞ հաղթվողն ենք եղել: Իրավիճակը բարդանում է, երբ հստակ սահմանազատում չկա, երբ չկան հաղթողներ ու հաղթվողներ: Բոլոր ժողովուրդներն էլ ուզում են հպարտանալ իրենց պատմությամբ, և պատահում է, որ նախընտրում են զոհ լինել, քան՝ հանցագործ: Մեղքը կաշկանդուն է, ստիպում է պաշտպանվել, ի վերջո սեփական ես-ի կեղծ կերպար է ստեղծում: Զոհի դերը, հակառակը, միավորում է՝ ընդհանրական հիշողության մեջ տառապանքներն ավելին են, քան հաղթանակները, իսկ սուգը պարտավորություններ է բերում ու ակտիվ է պահում: Միայն տոտալիտար վարչակարգերի պարագայում են հիշողությունն ու մոռացումը թելադրվում: Ժողովրդավարությունը հիշողության բազմազանություն է արտոնում, ուրեմն և բազում գործող անձանց: Պատմական մշակույթը ազատության մեջ դառնում է տարակարծության մշակույթ, որտեղ պիտի գտնես քո տեղը: Ջրբաժանը նրանց միջև է, ովքեր պահանջում են պատմության պետականացում, համարյա թե պատմական ճշմարտության նախարարության ստեղծում, և նրանց, ովքեր գերադասում են գաղափարների ազատ շուկան: Պատմության խմբագրումը պատմության դրվագների կամ գիտելիքի գիտակցական փոփոխությունն է, որը ծառայում է հասարակության վրա ներգործությանը և սեփական շահերի ու նպատակների հիմնավորմանը: Դա ոչ միայն քաղաքական գործիչների հարցն է, այլև՝ գիտնականների, ինտելեկտուալ էլիտաների, լրատվամիջոցների, եկեղեցու, տեղական իշխանությունների, ցանկացած միավորման, որ խնդիր ունի լուծելու: Պատմության ընտրական օգտագործումը կամ ուղղակի նենգափոխումը և հիշողության կառավարումը միշտ ինչ-որ խնդիր է լուծում և ոչ միշտ են նպատակները նենգ: Պատմության մեջ հիմքեր ու իմաստ կարող են որոնել տարբեր սոցիալական խմբերը, ժողովուրդները՝ ապացուցելու իրենց պատկանելությունը որևէ կրոնական կամ էթնիկ խմբի: Այդպես լինում է շրջադարձերի և նոր համակարգերի ձևավորման պահերին, որոնց հաճախ նախորդում է պատմության վերագնահատումը: Ժողովուրդները, որ նախկինում պետականություն չեն ունեցել, սովորաբար ջանում են միավորվել պատմության ընդհանուր պատկերացման շուրջ, որը հիմք է տալիս հաստատելու, որ իրենք իբրև ժողովուրդ միշտ են գոյություն ունեցել: Պատմությունը նրանց համար դառնում է անսպառ աղբյուր՝ ազգային նույնականության ձևավորման համար: Միշտ էլ հնարավոր է ժողովրդի ծննդյան տարեթիվը խոր անցյալ տեղափոխել: Այդպես ստեղծվում է ազգային պատմություն՝ հայրենասիրական հենքով և հանուն ընթացիկ պահի: Բայց ինչ նպատակներ էլ լինեն, դա պատմության նենգափոխում է, պարզապես սուտ: Պատմությունը հնարավոր չէ փոխել, բայց հնարավոր է փոխել պատմության մասին հիշողությունը: Հիշողությունը կարելի է ձևավորել, ընդգծել, արդարացնել, տարբեր պատկերներ ստանալ նույն փաստից: Ոչ միայն մեկնաբանությունների վերաբերյալ բանավեճերով, այլև վրեժով: Սովորաբար քաղաքական ընթացիկ շահերը պատմական նույն փաստերը մեկնաբանում են շատ տարբեր: Շատ հաճախ շրջադարձային պահերը իդեալական ժամանակ են պատմությունը խմբագրելու համար, որ ձևավորում է նոր քաղաքական ու հասարակական իրավիճակ: Ոչինչ այդքան չի համախմբում հասարակությանը, որքան հերոսական անցյալին հղումները: Երբեմն կարելի է զոհել անցյալը՝ ապագան նվաճելու համար: Մենք գերադասում ենք պատմությունից ընտրել փառահեղ պահերը՝ հաղթանակները, պատվավոր պարտությունները, խելագար խիզախությունը: Քննադատական հայրենասիրությունը նախընտրում է պարտությունները, ձախողումները: Հպարտության հիմքով միավորման կողմնակիցները համարում են, որ պատմության բացասական դրվագների ցուցադրումը (իսկ մենք միշտ չենք հրեշտակներ) ճանապարհ է անարգանքի հիմքով ընդհանրություն ստեղծելու: Դա դասական մեքենայություն է, չարի ու բարու, լույսի ու խավարի երկգոյություն: Ազգային նույնականության իսկապես ուժեղ մոդելը պատմության բոլոր դրվագներն է ներառում: Եվ հպարտություն ներշնչողը, և ամոթալին: Պատմական ճշմարտությանն ընտրովի վերաբերմունքը բոլորովին էլ չի ավելացնում որևէ ժողովրդի հեղինակությունը, ինչ էլ ներկայացնեն քաղաքական գործիչները: Նման քարոզչությունը վերածվում է հակաքարոզչության ի վերջո: Պետք է խոստովանել մեղքերն ու առաջ գնալ: Սեփական ժողովրդի պատմությանը պետք է քննադատաբար նայել և ամեն ինչ ընդունել: Չի կարելի դաժանությունը, հանցագործությունը կոծկել: Անաչառությունը և սեփական պատմությանը քննադատաբար վերաբերվելը նպաստում է քաղաքական գործընկերությանը: Հակառակ պարագայում ձեզ պարզապես չեն վստահի:
ՄԱԿ-ը 1948-ին հստակ սահմանել է ցեղասպանությունը, սակայն վեճերը, թե որ հանցագործություններն են ցեղասպանություն, որոնք՝ ոչ, անվերջ շարունակվում են: Հոլոքոստից բացի՝ սկզբունքորեն կոնսենսուս կա Առաջին համաշխարհային պատերազմում հայերի նկատմամբ, թութսիների նկատմամբ 1994-ին Ռուանդայում իրագործված ցեղասպանության վերաբերյալ: Հիտլերի և Ստալինի տոտալիտարիզմը ընդհանրական շատ գծեր ունեն, բայց ճիշտ չէ հավասարեցնելը՝ տարբեր էին ակունքները, գաղափարախոսությունը, քարոզչությունն ու իրականացման ձևերը: Հանցագործությունները չի կարելի հավասարեցնել, չի կարելի ընդհանրացնել հիշողությունը: Ժամանակակից պատմաբանը պատմական գիտակցության ձևավորմամբ չի զբաղվում: Ո՞վ է այսօր կարդում պատմական ուսումնասիրություններ: Կա ինտերնետ, որտեղ ամեն ոք գտնում է իրեն անհրաժեշտը: Պատմական մշակույթ հիմա ձևավորում են լրատվամիջոցները, իսկ երիտասարդները չգիտեն՝ ո՞ւմ վստահել, ո՞ւմ վարկածն է ճիշտ: Այդ պատճառով էլ կլլում են դյուրամարս նյութերը: Ազնիվ ու պատասխանատու պետք է լինեն ոչ միայն պատմաբանները, այլև հրապարակախոսները, լրագրողները: Ի վերջո, լրատվամիջոցներն են որոշում՝ որ թեմաներին ի՞նչ ծավալով և ե՞րբ անդրադառնալ:
Բայց փոխադարձ առևտուրը, թե ով է ավելի տուժել, անկանխատեսելի հետևանքներ է ունենում: Աշխարհում կոնֆլիկտները ծագում են հենց պատմական աղետների հիման վրա: Եթե դուք սպասում եք պատմական արդարության, չկա պատմական արդարություն: Ավելի ճիշտ է՝ մտածել, թե ինչո՞ւ եք դիմում անցյալին և ի՞նչ եք որոնում: Պատերազմը երբեք չի ավարտվում, միայն փոխում է համազգեստները: Ի՞նչ պիտի հասկանան երիտասարդները պատմությունից: Մտահորիզոնի ընդլայնո՞ւմ միայն: Նրանք պիտի սովորեն եզրակացություններ անել այսօրվա համար և պատասխանատու լինել անցյալի ու ապագայի համար: Հակառակ պարագայում խաղաղության մասին մարդկության երազանքները միայն պատրանք են»:

Խոստովանում եմ՝ գերագույն հաճույքով կստորագրեի այս տողերի տակ, բայց ընդամենն ընտրովի թարգմանել եմ լեհական "Rzeczpospolita"-ից, պատմաբան, Պոզնանի Ադամ Միցկևիչի անվան համալսարանի աշխատակից, Բեռլինի պատմական հետազոտությունների կենտրոնի գիտական խորհրդի նախագահ Աննա Վոլֆ-Պովենսկայի հարցազրույցը:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ.Գ. Իսկ հետգրության պատիվը թողնում եմ ընթերցողին:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ