Պատերազմի մեկնարկից հետո քողարկված կամ բացահայտ հնչող ամենաարդիական հարցերից մեկն այն է‚ թե իրականում ինչ սպասել Ռուսաստանի Դաշնությունից այս բարդագույն իրավիճակում։
Ընդ որում‚ եթե այս համատեքստում մի քանի շերտ կա։ Հանրությունը հարցը հիմնականում դիտարկում է անվտանգության տեսանկյունից. Ռուսաստանը որքանով կարող է ապահովել մեր հետաքրքրությունը։ Քաղաքական շրջանակներից յուրաքանչյուրը խնդրին նայում է իր տեսակետից։ Ռուսամետ ուժերը հարցը դիտարկում են որպես իրական հնարավորություն՝ վերահաստատելու այն գաղափարը‚ թե տարածաշրջանում Հայաստանի միակ իրական գործընկերը Ռուսաստանն է‚ ռուսատյացները այս պատերազմը համարում են չարախնդալու լավ հնարավորություն և այլն։
Փաստ է‚ որ հենց ռազմական գործողությունների սկզբից‚ երբ մի քանի օրվա ընթացքում պարզ դարձավ‚ որ գործ ունենք ոչ թե դիվերսիոն գործողության‚ այլ մարդկային ու ռեսուրսային մեծ կորուստներով հղի լայնածավալ պատերազմի հետ‚ որը պահանջելու է երկար ժամանակ՝ իրենից բխող բոլոր հետևանքներով‚ անմիջապես հարց առաջացավ՝ Հայաստանը կարո՞ղ է դիմանալ‚ ինչի՞ շնորհիվ կարող է դիմակայել‚ և արդյոք այս բարդագույն իրավիճակում մենք ունե՞նք բարեկամներ։ Այստեղ բոլորի հայացքները ձգվեցին դեպի հյուսիս՝ դեպի ռազմավարական դաշնակից‚ ձևավորվեցին սպասումներ՝ պրագմատիկ‚ ռեալ պոլիտիկից բխող ակնկալիքներից մինչև հերթական ոչ իրատեսական սպասումներ։ Ամենահետաքրքիրն այն է‚ որ հենց առաջին մարտերից ու կորուստներից հետո հասարակական պահանջ ձևավորվեց‚ որպեսզի ՀՀ իշխանություններն օգնության համար ուղղակիորեն դիմեն Ռուսաստանի Դաշնությանը‚ անձամբ նախագահ Վլադիմիր Պուտինին։ Եվ որքան դադարը ձգվում էր‚ և Հայաստանի իշխանությունները չէին դիմում ՌԴ-ին‚ այնքան ավելի շատ խոսակցություններ էին ընթանում աշխարհաքաղաքական տարաձայնությունների և երկու երկրների ղեկավարների միջանձնային փոխհարաբերությունների վերաբերյալ։
Ի վերջո‚ ինչպես արդեն հայտնի է‚ մի քանի օր առաջ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը‚ չգիտես ստիպված‚ թե ըստ իր հաշվարկների հարցը հասունացել էր‚ ինչպես Լևոն Տեր-Պետրոսյանն է ասում‚ «խնդրագրով» դիմեց Վլադիմիր Պուտինին։ Քանի որ թուրք-ադրբեջանական հակառակորդը‚ այդ թվում Մերձավոր Արևելքից ահաբեկչական խմբավորումները սկսել են մոտենալ ՀՀ սահմաններին‚ ՀՀ վարչապետը խնդրեց‚ որպեսզի ՌԴ-ն սկսի խորհրդակցություններ ՀՀ-ին հատկացնելիք օգնության շուրջ‚ ինչը բխում է հայ-ռուսական միջպետական պայմանագրերից։ Սա գնահատվեց որպես երկար սպասված դիմում ռուսներին‚ ինչը նոր ակնկալիքներ առաջացրեց։ Թեև այս պարագայում նկատենք‚ որ մինչ այդ շատ ավելի զգացմունքային ու ծավալուն նամակով Վլադիմիր Պուտինին դիմել էր նաև Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը‚ ինչը թեև չի կարող դիտարկվել պաշտոնական‚ քանի որ այնուամենայնիվ Արցախը ճանաչված հանրապետություն չէ‚ սակայն բոլորը հասկանում էին‚ որ այն կարելի է ընդունել որպես ՌԴ-ին դիմելու նախնական փորձ։ Պարզ է‚ որ Արայիկ Հարությունյանը չէր դիմի Պուտինին‚ եթե չլիներ Նիկոլ Փաշինյանի լիակատար համաձայնությունը։ Փաստորեն‚ Նիկոլ Փաշինյանը նախ փորձեց ոչ իր անունով դիմել ՌԴ առաջնորդին՝ ստուգելով հնարավոր արձագանքը։ Եվ միայն դրանից հետո‚ ամենայն հավանականությամբ‚ երբ իրավիճակն ավելի բարդացավ‚ ստիպված էր անձամբ դիմել։ Ամեն դեպքում այս նամակը նոր սպասումներ առաջացրեց հանրության շրջանում։ Նոր շրջան սկսվեց՝ մի կողմից չափից դուրս էյֆորիկ տրամադրություններ‚ մյուս կողմից՝ քննադատական ելույթներ։ Պետք է նկատել‚ որ Ռուսաստանը բավականին արագ արձագանքեց‚ սակայն ոչ թե Պուտինի կամ կրեմլյան վարչակազմի մակարդակով‚ այլ ՌԴ արտգործնախարարության խողովակով։ Պատասխանը պաշտոնական էր ու բավականին հստակ‚ որտեղ Ռուսաստանն ըստ էության կոնկրետ կետեր մատնանշեց՝ հստակեցնելով‚ որ այն‚ ինչ բխում է անվտանգության ապահովման առումով Հայաստանի Հանրապետության առջև իր պարտավորություններից‚ կիրականացվի այն դեպքում‚ եթե ռազմական գործողությունները տեղափոխվեն ՀՀ տարածք։
Իհարկե‚ մենք պետք է հստակ հասկանանք‚ որ նման նամակները փոխադարձ պայմանավորվածության պաշտոնական մասն են միայն։ Խնդիրն այն է‚ որ նամակ գրելուց առաջ կար իսկապես ՀՀ սահմանում սադրանքների վտանգ։ Այստեղ հետաքրքիր է‚ որ նամակի նախօրեին նախազգուշական հայտարարությամբ հանդես եկավ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատունը‚ որը զգուշացրեց մեր երկրում գտնվող իր քաղաքացիներին չմեկնել Ադրբեջանի հետ ՀՀ սահմանամերձ շրջաններ։ Սա հուշում է՝ ինչ-որ բան է նախապատրաստվում‚ ինչը նաև պետք է որ նախազգուշական ազդակ լիներ ՀՀ իշխանությունների համար։ Ամենայն հավանականությամբ, կային նաև այլ հետախուզական տեղեկություններ‚ որոնք ստիպեցին դիմել ՌԴ նախագահին։ Ըստ էության‚ Ռուսաստանի պատասխանը հստակ նախազգուշացում էր Ադրբեջանին ու Թուրքիային‚ որ շատ վճռական է տրամադրված‚ և եթե որևէ խնդիր առաջանա‚ ապա ինքը շատ արագ լուծելու է դա։ Եվ չի բացառվում‚ որ վերջին նամակագրությունն ապագայում ինչ-որ բան կանխարգելի։
Իրականում ի՞նչ է անում Ռուսաստանը։ ՌԴ-ն առնվազն երկու հարթակով ու երկու ձևաչափով է գործում. կան պայմանագրաիրավական փաստաթուղթ ու հիմքեր‚ որոնք վերաբերում են ՀՀ-ի նկատմամբ ՌԴ-ի պարտավորություններին։ ՌԴ-ն չի թաքցնում‚ որ անվտանգությունն ապահովելու պարտավորությունն ինքը կատարելու է։ Նույնիսկ նամակից շաբաթներ առաջ‚ երբ թուրք-ադրբեջանական զորամիավորումները մոտեցել էին Հայաստանի սահմանին՝ Կապանի և Մեղրիի մոտ‚ մեկ գիշերվա ընթացքում ռուսական զրահատեխնիկան ու դրոշները հայտնվեցին հայ-ադրբեջանական և հայ-թուրքական ամբողջ սահմանին։ Մինչ Փաշինյանի հետ նամակագրությունը ռուսներն իրենց պարտավորություններն արդեն իսկ սկսել էին կատարել‚ ընդ որում՝ շատ ցուցադրական՝ ի գիտություն ամբողջ աշխարհի և ՀՀ թշնամու։ Սա պաշտոնական երևացող հատվածն է‚ պարզ է‚ որ պաշտոնական այդ հատվածն ունի նաև չերևացող շերտեր. այն խորհրդակցությունները‚ որ ՀՀ վարչապետը խնդրել էր ՌԴ նախագահից‚ վաղուց արդեն սկսվել էին‚ և, ամենայն հավանականությամբ, այդ խորհրդակցություններն ամենօրյա ռեժիմով տեղի են ունենում։
Իհարկե‚ շատերին ավելի շատ հետաքրքրում է՝ արդյոք Ռուսաստանը կարո՞ղ է միջամտել Արցախում ընթացող գործողություններին։ Այս համատեքստում ուշագրավ է փաստը‚ որ վերջին շրջանում հանկարծ հայկական կողմը սկսեց ավելի շատ վնասազերծել անօդաչու թռչող սարքեր ու թուրքական «Բայրաքթարները»‚ որոնք մինչև վերջին 10 օրերը չէին կարողանում իջեցնել։ Ակնարկվում էր‚ որ զենք-զինամթերքի տեսակետից Հայաստանն առանձնապես շատ խնդիրներ չունի։ Սակայն հայ-ռուսական ռազմական և անվտանգության ոլորտներում համագործակցության մասին լավագույնն արտահայտվել է հենց Ալիևը‚ որը ժամանակ առ ժամանակ իր հարցազրույցներում հարցադրում է՝ որտեղի՞ց Հայաստանին այսքան զենք՝ ակնարկելով‚ որ դա մաքսանենգ ճանապարհով բերվում է Ռուսաստանից։ Ի լրումն դրա՝ Ալիևը նկատում է‚ որ Ադրբեջանը նույնպես ունի այդ զենքը‚ սակայն ի տարբերություն Հայաստանի‚ այդ զենքի համար Ադրբեջանը վճարել է։ Ալիևը ակնարկում է‚ որ այդ զենքը ռուսներն անվճար են հատկացնում Հայաստանին։
Փաստ է‚ որ հայ-ռուսական հարաբերություններում կան պաշտոնական և ոչ պաշտոնական հարթակներ‚ և անպայման չէ‚ որ բոլոր տնային տնտեսուհիները‚ ֆեյսբուքյան բոլոր օգտատերերը և առավել ևս օտար պետությունների գործակալների համբավ ունեցողները ոչ պաշտոնական հարաբերությունների մասին տեղեկացված լինեն։ Այլ խնդիր է‚ թե որքանով են հասարակության սպասումներն արդարանում։ Բնականաբար‚ հասարակության պատկերացումները աշխարհաքաղաքականության‚ ռազմավարական գործընկերության մասին բոլորովին այլ են։ Պետք է նկատել‚ որ Ռուսաստանը շարժվում է նախ և առաջ իր շահերից ելնելով‚ այլ ոչ թե շարքային հայաստանցու պատկերացումներով ու հույսերով։ Ռուսաստանն իր աշխատանքն անում է այն սահմաններում‚ այն շրջանակներում‚ որ բխում է աշխարհաքաղաքական այդ միավորի պետական շահերից։ Շատ դեպքերում դա բավարար է լինում‚ որպեսզի թե ապահովվի հայերի անվտանգությունը Հայաստանի տարածքում‚ թե արդեն մոտ 40 օր կենսունակ լինի արցախյան ռազմական թատերաբեմում։
Ինչ վերաբերում է երկու երկրների ղեկավարների միջանձնային հարաբերություններին‚ ապա հասկանալի է‚ որ Ռուսաստանի ղեկավարությունն ինչ վերաբերմունք էլ ունենա ՀՀ գործող իշխանությունների և ՀՀ որոշ ղեկավարների նկատմամբ‚ որպես աշխարհաքաղաքական կենտրոն չի կարող իրեն շռայլություն թույլ տալ չսպասարկել իր տարածաշրջանային և աշխարհաքաղաքական շահերը և անտեսել Հայաստանն ու Արցախը և այնտեղ ընթացող պատերազմը։ Ռուսաստանն իր խնդիրները լուծելու է՝ անկախ նրանից‚ թե ինչ վերաբերմունք ունի ՀՀ ղեկավարության հետ։ Պարզ է նաև‚ որ դա որոշակի խնդիրներ առաջացնում է նախ և առաջ կոմունիկացիայի‚ հարցերն արագ լուծելու‚ բանակցություններն արդյունավետ վարելու առումներով։ Ասել‚ թե միջանձնային հարաբերություններով է պայմանավորված ամեն ինչ‚ սխալ կլինի‚ ինչ-որ բան իհարկե պայմանավորված է‚ մասնավորապես‚ աշխատանքի արդյունավետությունը‚ սակայն Ռուսաստանն այն երկիրն է‚ որ չի կարող իրեն շռայլություն թույլ տալ անձնական զգացմունքներից ելնելով՝ իր պարտավորությունները չկատարել Բելառուսի‚ Տաջիկստանի‚ Ղրղզստանի‚ Հայաստանի նկատմամբ։
Այս պատերազմը նաև հնարավորություն է աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային գրեթե բոլոր ուժային կենտրոններին ինքնադրսևորվելու և փորձելու ուժեղացնել իրենց ազդեցությունը‚ ասենք‚ նույն Հայաստանում։ Դա վերաբերում է և քաղաքական‚ և աշխարհաքաղաքական‚ և իհարկե‚ անվտանգության ոլորտներին։ Սակայն ինչպես պատերազմի մեկնարկից հետո անցած ժամանակաշրջանն է վկայում‚ այդ հնարավորությունը‚ բացի Ռուսաստանից‚ որևէ այլ ուժային կենտրոն ի վիճակի չէ կյանքի կոչելու։ Եվ հերթական անգամ արդեն գործնականորեն հաստատվեց այն թեզը‚ թե Հարավային Կովկասում‚ առավել ևս Հայաստանում Ռուսաստանը որևէ ազդեցիկ այլընտրանք չունի։ Թուրքիան ընդամենը փորձում է ներխուժել տարածաշրջան‚ բայց նույնիսկ իր ահռելի ռեսուրսներով հանդերձ‚ առանց Ռուսաստանի հետ գործուն փոխհամաձայնության‚ առայժմ ի վիճակի չէ հավասարազոր լինելու Ռուսաստանի ազդեցությանը։ Սա‚ թերևս‚ այսօր ընթացող պատերազմից բխող ամենակարևոր եզրակացություններից մեկն է։
Ռուսաստանի քաղաքականությունը Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում բազմավեկտոր է‚ և անկախ Էրդողանի նկատմամբ անձնական վերաբերմունքից՝ Պուտինը հաշվի է նստում իրականության հետ՝ ելնելով ՌԴ առաջնահերթություններից։ Բառացիորեն առաջիկա օրերը ցույց կտան‚ թե ռուսների հետ պայմանավորվածություններն ինչ ազդեցություն կարող են ունենալ ՀՀ պաշտպանության ու անվտանգության ամրապնդման գործում։ Չի բացառվում‚ որ մոտ օրերս մենք կարողանանք նկատել որոշակի փոփոխություններ արցախյան ճակատում և զգայուն ու թույլ կետերում։
Արամ Վ. ՍԱՐԳՍՅԱՆ