«Եթե Թուրքիան ցանկանա, կարող է բնականոն հարաբերություններ հաստատել և բացել Հայաստանի հետ սահմանը` առանց արձանագրությունների»

ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՆԵՐԻ ՊԱԿԱՍ ԱՄԵՆԵՎԻՆ ՉԻ ԶԳԱՑՎՈՒՄ

Քաղաքագետների գնահատմամբ, Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները վերջին 20 տարում այսքան զրոյական մակարդակում չեն եղել, որքան այսօր է: Ավելին, անորոշությունն այնքան է թանձրացել, որ դժվար է հասկանալ` «հայ-թուրքական մերձեցման գործընթաց» ասվածը, առհասարակ, գոյություն ունի՞, թե՞ տարածաշրջանային շահեր հետապնդող երկրների ձեռքին վերածվել է օգտակար խաղաքարտի: Եթե ժամանակ առ ժամանակ Արևմուտքից չհնչեն հարաբերությունների կարգավորմանը միտված «բարի կամք» արտահայտող հայտարարությունները, գուցե թե անորոշ ժամանակով գործընթացը առհասարակ սրբագրվի, նույնիսկ` քաղաքագետների հիշողությունից:

Մարտի վերջին Շվեյցարիայի էկոնոմիկայի նախարար Յոհան Շնայդեր-Ամանը հայտարարեց, որ իր երկիրը պատրաստակամ է, կողմերի համաձայնության դեպքում, վերականգնելու իր միջնորդական առաքելությունը հայ-թուրքական բանակցային գործընթացում: Այնուհետև տարածվեց ԱՄՆ-ի պետքարտուղարության հաղորդագրությունը, որում պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը վերստին հավաստիացրեց ԱՄՆ-ի հաստատակամությունը Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման աջակցության հարցում: Քլինթոնն իր խոսքն ավարտել էր այսպիսի եզրահանգմամբ` «քայլ անելու հերթը Թուրքիայինն է»: Սրան հաջորդեց Հայաստանում ԱՄՆ-ի դեսպան Ջոն Հեֆեռնի հայտարարությունը. դեսպանը նախ «խիզախ քայլ» որակեց երկու տարի առաջ հայ-թուրքական արձանագրությունների ստորագրումը, ապա տեղեկացրեց, թե ԱՄՆ-ը շարունակում է ճնշումներ գործադրել Թուրքիայի վրա, որպեսզի վերջինս վավերացնի հայ-թուրքական արձանագրությունները: «Մենք դիմում ենք Թուրքիային, որպեսզի նա վավերացնի այդ արձանագրությունները, որ վերանան Հայաստանի մեկուսացումն ու փակ սահմանները, քանի որ դա երկու երկրների համար էլ օգտակար կլինի»: Փաստորեն, Հայաստան-Թուրքիա մերձեցմամբ շահագրգիռ տարածաշրջանային դերակատարների պակաս ամենևին չի զգացվում: Սակայն նկատենք, որ այդ շահագրգռությունները հայտարարություններից այն կողմ չեն անցնում, ավելին` Թուրքիայի դեմ ճնշումներ գործադրելու մասին Արևմուտքից հնչող խոսքերը շարունակում են զուտ հռետորական բնույթ կրել:

Հաշվի առնելով թուրքական կողմի ագրեսիվ պահվածքն ու նույնաբնույթ հայտարարությունները, կարելի է վստահաբար ասել, որ չնայած ԵՄ երկրների, ԱՄՆ-ի դրսևորած պատրաստակամությանը, ներկայումս հայ-թուրքական հարաբերություններում դժվար է փոփոխություններ ակնկալելը: Ինչպես նկատել էր թուրքագետ Անուշ Հովհաննիսյանը. «Վերջին զարգացումները` Ֆրանսիայում Ցեղասպանության հերքումը քրեականացնող օրինագծի նկատմամբ Թուրքիայի վերաբերմունքը, Խոջալուի դեպքերի հետ կապված հանրահավաքները, ցույց են տալիս, որ Թուրքիան բոլորովին տրամադրված չէ որևէ կերպ շարունակելու երկխոսությունը»:

Չնայած գերտերությունների ղեկավարների` առանց նախապայմանների հարաբերությունները կարգավորելու մասին արված հայտարարություններին, ինչպես նաև Հայաստանի դիրքորոշմանը` քանի դեռ թուրքական կողմը խնդրի լուծումը կապում է ղարաբաղյան հարցի լուծման հետ, որևէ առաջընթաց լինել չի կարող, Թուրքիայի ղեկավարությունը չի դադարում հայ-թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան հիմնախնդրին շաղկապելուց: Եվ հնարավոր բոլոր քայլերով փորձում է հասնել իր նպատակին` միջնորդի դեր ստանձնել ԼՂ խնդրի կարգավորման գործընթացում: Օրերս թուրքական քարոզչամեքենան հերթական ապատեղեկությունն էր տարածել, թե առաջիկայում Թուրքիայի արտգործնախարարի և ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի միջնորդությամբ կկայանա Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումը: ՀՀ ԱԳ նախարարը հերքեց թուրքական կեղծիքը` այն արդարացիորեն անհեթեթություն որակելով:

Հետաքրքիր է, որ Թուրքիայի տարբեր տրամաչափի պաշտոնյաներ, Բաքու հասնելուն պես, սկսում են հոխորտալ հայերի հասցեին` ցեղակիցներին մատուցելով բազմիցս սերտած տեքստը, թե քանի դեռ Հայաստանը դուրս չի եկել Լեռնային Ղարաբաղից, քանի դեռ այդ տարածաշրջանի ադրբեջանցիների իրավունքները չեն վերականգնվել, թուրք-հայկական հարաբերությունները չեն կարգավորվի: Ի դեպ, նույնաբովանդակ մի հայտարարությամբ վերջերս հանդես եկավ Բաքու մեկնած Թուրքիայի փոխվարչապետ Բեքիր Բոզդաղը: Նա պատեհ առիթը բաց չթողեց նաև հաճոյանալու ադրբեջանցիներին` կրկնելով թյուրքական կեղծիքի գլուխգործոցներից մեկը, թե իբր «Ղարաբաղը բնիկ ադրբեջանական, թյուրքական հող է»: Բարեբախտաբար, այս անգամ չուշացավ Հայաստանի պատասխանը: Հակադարձելով Բոզդաղին, ՀՀ ԱԺ փոխխոսնակ Էդուարդ Շարմազանովն ասել էր. «Ոչ միայն Արցախն է հայկական և որևէ պատմական առնչություն չունի թյուրքական ցեղերի հետ, այլև այն պետությունը` Թուրքիան, որի քաղաքացին է հանդիսանում թուրք պաշտոնյան: Հիշեցնեմ, որ ներկայիս Թուրքիան ստեղծվել է հունական և հայկական պատմական տարածքների վրա` բնիկ հայ և հույն ժողովուրդների ոչնչացումից հետո»: ԱԺ փոխխոսնակը նաև հիշեցրել էր թուրք պաշտոնյային, որ դեռ Ադրբեջանի կողմից շարունակում են բռնազավթված մնալ հայկական Շահումյանն ու Գետաշենը, իսկ Թուրքիայի կողմից` Հյուսիսային Կիպրոսը, այնպես որ, երկու երկրները պետք է դուրս բերեն իրենց զորքերն այդ տարածքներից:

Ի՞ՆՉ ԵՆ ԵԶՐԱՀԱՆԳՈՒՄ ՀԱՅ ԵՎ ԹՈՒՐՔ ՓՈՐՁԱԳԵՏՆԵՐԸ

Մինչ քաղաքական հարթության մեջ շարունակվում է գործընթացի անորոշությունը, Հայաստանում և Թուրքիայում կան կազմակերպություններ, որոնք փորձում են «մերձեցման» թեման հնարավորինս տաք պահել հասարակական սեկտորի շրջանակներում: Այսպես. «Եվրասիա» հիմնադրամը «Աջակցություն Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների բարելավմանը» ծրագրի շրջանակներում երկու երկրներում կազմակերպել ու իրականացրել է ուսումնասիրություն` պարզելու` ինչպե՞ս են Հայաստանի ու Թուրքիայի լրատվամիջոցները լուսաբանում հայ-թուրքական հարաբերությունները: Հետազոտությունն իրականացվել է, մասնավորապես, հետևյալ հարցերի շրջանակում. ի՞նչ չափով են Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները գտնվել երկու երկրների ԶԼՄ-ների ուշադրություն կենտրոնում, լուսաբանման վրա ի՞նչ ազդեցություն են ունեցել քաղաքական գործընթացները, ո՞ր ոլորտներն են արժանացել ԶԼՄ-ների ուշադրությանը, ի՞նչ աղբյուրներից են օգտվել լրագրողները և այլն: ՈՒսումնասիրությունն իրականացրած Երևանի մամուլի ակումբի ու Թուրքիայի Իզմիր քաղաքի տնտեսական համալսարանի հաղորդակցության ֆակուլտետի փորձագետների հետազոտության կենտրոնում եղել է 10 լրատվամիջոց, իսկ հետազոտման համար ընտրվել են 2008 թ. օգոստոսից մինչև 2010 թ. սեպտեմբեր և 2011 թ. հոկտեմբերից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածները: ՈՒսումնասիրության արդյունքում արձանագրվել է հետևյալ փաստը. «Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները Հայաստանի ԶԼՄ-ներում արժանացել են ավելի մեծ ուշադրության, քան թուրքական լրատվամիջոցներում: Դրանք հայկական լրատվամիջոցներում որոշ դեպքերում ավելի են կարևորվել, քան նույնիսկ երկրի ներքաղաքական խնդիրները»,- ասված է հրապարակված զեկույցում: ՈՒսումնասիրությունը նաև պարզել է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի ԶԼՄ-ները հաճախ օգտվում են միայն իրենց երկրում գտնվող տեղեկատվության աղբյուրներից, փոխարենը շատ քիչ են դիմում օտարերկրյա տեղեկատվական աղբյուրներին: «Սա չի նպաստում մյուս երկրում տեղի ունեցող գործընթացների հավասարակշիռ և բազմակողմանի լուսաբանմանը»,- արձանագրում են փորձագետները: Երկու երկրներում դիտարկված մամուլի հրապարակումների ու հեռուստահաղորդումների բնույթը թույլ է տվել եզրահանգել, որ առավելապես իշխող է դառնում երկկողմ հանդուրժողականության նվազումը:

«ԱՄՆ-Ը ՄԵՂՔԻ ԻՐ ԲԱժԻՆՆ ՈՒՆԻ»

Հասարակական քննարկումների շարքում ոչ պակաս հետաքրքրական էր ամերիկացի փորձառու դիվանագետ-փորձագետ, Հայաստան-Թուրքիա հաշտեցման հանձնաժողովի (TARC) նախաձեռնող Դևիդ Ֆիլիպսի հրապարակած մենագրությունը` նվիրված հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացին: Այն օրերս ներկայացվեց հայ հանրությանը: Ֆիլիպսն իր գրքում հանգել է արժեքավոր հետևությունների, միաժամանակ վերհանել է հետաքրքրական փաստեր: Դիվանագետը գրում է, որ դեռ գործընթացի սկզբում` 2009 թվականի մայիսին, անգամ թուրք պաշտոնյաների համար է անսպասելի եղել Բաքու այցելած Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի հայտարարությունը, այսպես կոչված, «գրավյալ տարածքների» մասին: Դ. Ֆիլիպսը գրում է. «Թուրքիայի ԱԳ նախարար Դավութօղլուն և այլ թուրք պաշտոնյաներ, ովքեր ներգրավված էին գործընթացում, զարմացել էին «գրավյալ տարածքներից» հայկական ուժերի ամբողջական դուրսբերման մասին Էրդողանի պահանջից: Էրդողանի Բաքու այցելությունը ցույց տվեց Աբդուլլահ Գյուլի հետ նրանց մոտեցումների տարբերությունը»,- եզրահանգում է դիվանագետը: Ապա հավելում, որ կատարվածը հայ պաշտոնյաներին առանձնապես չի էլ զարմացրել. «Նախագահ Սարգսյանը դեռ ապրիլի 22-ի խոսակցության ժամանակ Բայդենին (ԱՄՆ-ի փոխնախագահ) ասել էր, որ Թուրքիան կարող է հետ կանգնել պայմանավորվածություններից: Հայերը երբեք չեն հավատացել, որ Անկարան մինչև վերջ լուրջ է տրամադրված կարգավորման գործընթացի վերաբերյալ»:

Փորձառու դիվանագետը Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման ջանքերի ձախողման հարցում մեղադրում է նաև Միացյալ Նահանգներին, գրելով. «ԱՄՆ-ը մեղքի իր բաժինն ունի»: Ֆիլիպսի գնահատմամբ` Օբամայի վարչակազմը բավարար քայլեր չի ձեռնարկել կանխելու հայ-թուրքական արձանագրությունները Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետ շաղկապելու Թուրքիայի դիրքորոշումը: Հետևապես, դիվանագետն ԱՄՆ-ի իշխանական վերնախավին կոչ է անում հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում վերանայել սեփական քաղաքականությունը, «ինչը հնարավորություն կտա 1915 թ. Օսմանյան Թուրքիայում տեղի ունեցած զանգվածային սպանությունները պաշտոնապես որպես ցեղասպանություն դիտարկելու»:

Ավարտելով իր արժեքավոր մենագրությունը, ամերիկացի դիվանագետը հանգում է այսպիսի հետևության. «Պատմական հնարավորությունը բաց թողնվեց արձանագրությունների վավերացման մերժմամբ, իսկ արձանագրությունները, մեծ հաշվով, արդեն պետք չեն, քանի որ, եթե Թուրքիան ցանկանա, ապա կարող է բնականոն հարաբերություններ հաստատել և բացել սահմանը Հայաստանի հետ առանց արձանագրությունների»:

Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ