«ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՈՒ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ. ԱՀԱ ԻՄ ԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ. ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ ՉԵՍ, ԵԹԵ ԿՅԱՆՔԴ ՏՐՎԱԾ ՉԷ Ի ՍՊԱՍ ՍՐԱՆՑ, ՈՐՈՆՑԻՑ ՄԵԿԻՆ ԾԱՌԱՅԵԼ ԿԱՐԵԼԻ Է ՄՅՈՒՍԻ ՄԻՋՈՑՈՎ ՄԻԱՅՆ» Գարեգին ՆԺԴԵՀ

«Իրատես de facto»-ի հերթական «Կլոր սեղան»-ի քննարկման մասնակիցներն են ԱԺ ՀՀԿ-ական պատգամավոր ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆԸ, Սումգայիթում զոհվածների հարազատների պաշտպանության նախաձեռնող խմբի ղեկավար, գրող-հրապարակախոս ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆԸ, տեղեկատվական անվտանգության հարցերով փորձագետ ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԸ:

ԼՐԱԳՐՈՂ- Ո՞րն էր սումգայիթյան ոճրագործության իրական պատճառը` փետրվարի 20-ի Ղարաբաղի մարզխորհրդի պատգամավորների հայտնի որոշո՞ւմը, համաձայն որի Ղարաբաղը հայտարարեց Ադրբեջանի կազմից դուրս գալու մասին, թե՞ գործ ունենք ավելի խորքային խնդրի` էթնիկ զտումների քաղաքականության հետ. Ադրբեջանը, օգտվելով պահից, հայության դեմ իրականացրեց ադրբեջանաթուրքական ծրագիրը` ցեղասպանություն կազմակերպելով:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ - Ադրբեջանը միշտ վարել է հայաթափման քաղաքականություն: Վկան` Նախիջևանը: Իսկ ղարաբաղցին ոտքի կանգնեց ու թույլ չտվեց, որ նույնը կրկնվի Ղարաբաղում: Բոլշևիկների ձեռքով Ղարաբաղն ապօրինի միացվեց Ադրբեջանին, ինչի հետ արցախահայությունը երբեք չհամակերպվեց ու պարբերաբար բարձրացրեց Ադրբեջանի կազմից դուրս գալու հարցը: Ամեն անգամ Ադրբեջանը ճնշել ու հալածել է Ղարաբաղի անջատման հարցը բարձրացնողներին: Դեռ 60-ականներին Ղարաբաղում սկսված շարժումը ղեկավարում էր հայրս` Բագրատ ՈՒլուբաբյանը, ով գրողների միության նախագահն էր. 13 հոգու հայտնի նամակը նա էր անձամբ տարել Մոսկվա, որից հետո հորս նկատմամբ սկսվեցին հալածանքները: Այսինքն, սումգայիթյան ողբերգությունն անմիջականորեն կապված է ղարաբաղյան հարցի բարձրացման հետ, և Ադրբեջանը գնաց նման քայլի` կասեցնելու այդ շարժումը: Բայց, մյուս կողմից Սումգայիթում կատարվածը ցեղասպանություն է, այն այդպես էլ բնութագրվել է դատավճիռներում, որոնցում նշված է` ադրբեջանցիների կողմից կոչեր էին հնչում հայերին կոտորելու մասին: Եվ հարցը պետք է դիտարկվի որպես թուրքական ծրագրի մի մաս, որպես հայության դեմ իրականացված ցեղասպանությունների շղթայի մի օղակ: Նրանց հիմնական նպատակը, այո, էթնիկ զտումների քաղաքականության իրականացումն էր: Այս ծրագիրն Ադրբեջանը խորհրդային տարիներին աստիճանաբար լուծում էր: Բայց երբ Ղարաբաղը ոտքի կանգնեց, Ադրբեջանը որոշեց հայերին սպանելով, թալանելով` ահ ու սարսափ տարածել և պարտադրել նրանց` կասեցնել սկսված շարժումը: Մինչ փետրվարի 20-ը` Ղարաբաղում նստաշրջանի անցկացումը, Ադրբեջանի կուսակցական ղեկավարները հայտարարություններ են արել, որ եթե հայերը գնան այդ քայլին, իրենք Ղարաբաղը հայկական գերեզմանոցի կվերածեն: Այսինքն, արդեն իսկ ծրագրված էին նրանց քայլերը: Փետրվարի 20-ի հայտնի որոշումից անմիջապես հետո` ամսի 21-ին, Ալիևը մեկնում է Աղդամ ու նախապատրաստում Ստեփանակերտի վրա հարձակումը: Իրենց իսկ ձեռքով երկու թուրք է սպանվում, ինչն էլ ծառայեցվեց որպես հարձակման պատրվակ: Ամսի 22-ին ադրբեջանցիներն անցնում են հարձակման, սակայն իրենց նպատակին չհասան. Ասկերանի մոտ մերոնք կանգնեցնում են նրանց:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Ե՛վ Սումգայիթի, և՛ Բաքվի ու Մարաղայի հայկական ջարդերն ապացուցում են, որ նույնիսկ 21-րդ դարում ադրբեջանցու հետ համերաշխ, խաղաղ գոյակցությունը շատ վտանգավոր է, ռիսկային: Սա այն բազմաթիվ համոզիչ դետալներից մեկն է, ըստ որի, Ղարաբաղը երբեք չի կարող գտնվել ու անվտանգ գոյատևել Ադրբեջանի կազմում` ցանկացած կարգավիճակով: Որովհետև նրանց մոտ կա այն ընկալումը, թե հայն ադրբեջանցու կամ թուրքի համար թշնամի է, որից ամեն կերպ պետք է ազատվել: Եվ նրանք այդպես էլ վարվել են` սկսած դեռ անցած դարի սկզբից: Գիտակցելով իր նկատմամբ իրականացվող միտումնավոր քաղաքականությունը, արցախցին մինչև վերջ դիմակայեց: Իսկ 88-ին վերածնվեց անկախ Ղարաբաղ ունենալու գաղափարը, որն այսօր արդեն ոչ թե գաղափար է, այլ իրողություն:
Սումգայիթում տեղի ունեցած ոճրագործության մասին պետք է իմանա աշխարհը: Ես գուցե շատ ավելի կոշտ քաղաքական դիրքերից կխոսեմ, գուցե և շահադիտական դիրքերից կհնչի խոսքս, բայց խնդրին զուտ բարոյական տեսանկյունից մոտենալը սխալ եմ համարում, հստակ քաղաքական մոտեցում է պետք: Իհարկե, ասելիքս չի նշանակում, թե կատարված ոճրագործությունը պետք է շահարկենք կամ իբրև հակակշիռ ներկայացնենք Ադրբեջանի կողմից բերվող տարբեր աղավաղումներին: Սումգայիթյան ողբերգության մասին պետք է տեղեկացված լինի համաշխարհային հանրությունը որպես այն կարևորագույն հիմնավորումներից մեկը, որ Ղարաբաղը երբեք չի՛ կարող լինել Ադրբեջանի կազմում, այլապես մենք բնաջնջման վտանգի առաջ կդնենք մեր ժողովրդին: Բայց, սրանով հանդերձ, կարծում եմ, որ չպետք է Սումգայիթը ներկայացնել Հայոց մեծ ցեղասպանության կողքին, որպես այդ շղթայի շարունակություն։ Ինչո՞ւ, որովհետև տարբեր են քաղաքական ենթատեքստերը, հասցեատերերն ու պատճառները: Մենք Սումգայիթը չպետք է վերածենք ցեղասպանության ճանաչման շարժման:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Իսկ ո՞վ ասաց, որ հասցեատերերը տարբեր են, էդ նույն թուրքն է, եկեք չառանձնացնենք: Գիտենք, թե ոնց ստեղծվեց Ադրբեջանը. 1918-ին նույն թուրքերը չէի՞ն, որ եկան, գրավեցին Բաքուն ու նոր պետություն ստեղծեցին: Վերջերս Ադրբեջանի Միլի մեջլիսում, երբ քննարկվում էր Ադրբեջանի անվան փոփոխության հարցը, Հայաստանը դիտվեց որպես Արևմտյան Ադրբեջան, իսկ Պարսկաստանի հյուսիսային, արևմտյան նահանգները` Հարավային Ադրբեջան: Այսինքն, նրանք մեծ Թուրանի ստեղծման ծրագրից դեռ չեն հրաժարվել: Թուրքը հայի առաջ մշտապես երեք պայման է դրել` կամ հավատափոխ լինել, կամ թողնել-գնալ, կամ բնաջնջվել: Նրանք այս երեքն էլ իրականացրել են հայերի հետ հարևանության կամ համատեղ կյանքի ընթացքում: ՈՒրեմն, մենք պետք է սրանք հաշվի առնենք ու փոխենք մեր արտաքին քաղաքականությունը: Մինչդեռ այսօր Ղարաբաղի հակամարտության հարցում մեր երկրի ղեկավարները, նաև երկրի նախագահը ասում են, թե միջազգային հանրությունը, արևմտյան մասնագետները պատմական գործոնը հաշվի չեն առնում, ու դրանով կաշկանդված մենք էլ ենք պատմությունն անտեսում, հակամարտության սկիզբը հայտարարելով 1991 թվականը: Սա մեծագույն սխալ է և խնդիրը հանգեցնում է փակուղու, որովհետև իրականում ղարաբաղյան խնդիրն առաջացել է 1921 թվականի հուլիսի 5-ին, երբ ՌԿԿ (բ)ԿԿ Կովբյուրոյի ապօրինի որոշմամբ Ղարաբաղը մտցվեց Ադրբեջանի կազմ:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Երկրի նախագահի խոսքն ասվել է այլ ենթատեքստում, Դուք հիմա մի քիչ այլ կերպ եք ներկայացնում: Իսկ ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման ենթատեքստում, իրոք, պատմական ոչ մի հարց չկա ու պետք էլ չէ, որ լինի, որովհետև, երբ խնդիրը պատմական հարթություն է տեղափոխվում, մենք ագրեսորներ ենք ընկալվում:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Երբ ասում ես, թե մեզ թուրքերը Կոստանդնուպոլսի անկումից հետո որպես ազգ ուզել են բնաջնջել, եվրոպացին սկսում է ծուռ նայել: Նույն կերպ և չի ընկալվում, երբ անընդհատ ասում ես, որ թուրքն ու ադրբեջանցին նույն ազգն են:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Եթե չեն ընկալում, եկեք հասկացնենք:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Չենք կարող: Այն, որ ադրբեջանցին ու թուրքը նույնն են, Դուք կարող եք ասել արաբին, նա կհասկանա, իսկ եվրոպացին` ոչ:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- 1988-ին տպագրված «Ադրբեջան» ամսագրում ադրբեջանցի աքսակալն ասում է` Ստալինը մեր նկատմամբ երկու մեծ մեղք է գործել, նախ, որ մեր այբուբենն է փոխել, հետո էլ 1936-ին համատարած մեր անձնագրերն է փոխել` փոխելով մեր ազգությունը, մեկ տարում թուրքից դարձանք ադրբեջանցի:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Այդ ամսագրում գրվածը դեռ եվրոպացու համար բավարար հիմք չէ: Նաև, երբ ասում եք` Սումգայիթը, Բաքուն 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության շարունակությունն են, եվրոպացու գլխում ինչ-որ բան քարկապ է ընկնում: Նրանք սկսում են հայերին ընկալել մի ազգ, որն ամեն ինչ կապում է իրար ու չի ուզում ազատվել բարդույթներից:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Որովհետև նաև հարց են տալիս, ախր, 70 տարի հայն ու ադրբեջանցին համերաշխ ապրել են մեկ միության մեջ։
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Իսկ որտե՞ղ է գրված, որ համերաշխ են ապրել, կապացուցենք, որ ամենևին էլ այդպես չի եղել: Սա պիտի անի ՀՀ ԱԳՆ-ն, որ չի անում:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ -ԱԳՆ-ն պետք է ընտրի օպտիմալ տարբերակը, այն է` ցույց տա, որ Ադրբեջանում հայերի նկատմամբ իրականացվել են ծրագրված ջարդեր` էթնիկ զտումների քաղաքականություն: Այսինքն, փաստ է, որ այդ երկրում եղել է ու կա հայատյացություն, ինչը ղարաբաղյան շարժումից մի քանի օր անց դրսևորվեց Սումգայիթում, հետո շարունակվեց Ստեփանակերտի ռմբակոծություններով, նկատենք, որ ռմբակոծվում էր խաղաղ բնակչությունը: Եղան Բաքվի ջարդերը: Հետո Մարաղայի կոտորածը, որտեղ խաղաղ բնակչությունը մորթվեց: Սրան գումարած Ադրբեջանի այսօրվա հռետորաբանությունը, որ շարունակում է մնալ նույն ջարդարարինը: Սա պիտի ներկայացվի: Իսկ թե ո՛վ է հայատյացություն ներարկել ադրբեջանցու գլխի մեջ` Աթաթո՞ւրքը, թե՞ Օսմանբեյը, եթե մենք եղածին գումարենք այս հին փաստերը, գնանք հին ժամանակներ, սկսենք բացատրել, թե ի՛նչ է պանթուրանիզմը, մենք կխճճենք խնդիրը: Եվրոպացին էլ կասի` հիմա ո՞ր լեզվով խոսենք:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ -Մենք չենք խճճում, հակառակը, մենք որոշակիություն ենք մտցնում ու խոսում ենք միայն ճշմարտության լեզվով:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ -Որոշակիությունն արդեն իսկ կա. Ադրբեջանը մի երկիր է, որը հայ խաղաղ բնակչության դեմ իրականացրել է մի քանի կոտորածներ, ռազմական գործողություններ և այսօր էլ շարունակում է նույն սպառնալիքները հնչեցնել: Այսքանը լուրջ փաթեթ է, որն ամբողջովին ընկալելի է եվրոպացուն: Բայց եթե դու սկսում ես շարունակել ու հասնել մինչև երիտթուրքեր, իրենք հարցնում են, լավ, բայց ի՞նչ կապ ունեն երիտթուրքերը:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Սումգայիթյան ողբերգության մասին մեջբերեմ ռուս քաղաքագետ Վ. Զախարովի հետևյալ խոսքը. «Ադրբեջանական քաղաքներում իրականացված ջարդերի արմատները 20-րդ դարասկզբի Օսմանյան Թուրքիայում են, երբ իշխանության էին եկել պանթյուրքիզմով առաջնորդվող ուժերը: Հենց նրանք էլ մշակեցին հայ ժողովրդին բնաջնջելու հրեշավոր ծրագիրը, որը լայն տարածում գտավ նաև կովկասյան թաթարների շրջանում, որոնց, 1918 թվականին, թուրքերն ադրբեջանցիներ անվանեցին»: Փաստորեն, օտար քաղաքագետների շրջանում կա՛ իրականության ճշգրիտ ընկալումը, ու պետք չէ վախենալ, թե խնդիրն այս կերպ ներկայացնելիս եվրոպացին հանկարծ կշփոթվի:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Համամիտ եմ, ռուսական շրջանակներում այդ ընկալումը կա, որովհետև իրենք այս տարածաշրջանը լավ են զգում: Եվրոպացիների դեպքում այլ է: ՈՒ սա նշանակում է, որ ամեն մեկի հետ պետք է իր իսկ լեզվով խոսել:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Լսում եմ ու համոզվում, որ մինչ եվրոպացիներին հասնելը, նախ մեր երկրում պետք է հասկանանք խնդիրը: Բայց ինչպե՞ս հասկանալ, երբ Հայաստանում ցեղասպանությանը նվիրված միջազգային գիտաժողով է հրավիրվում, մասնակցությամբ 20 պետությունների, ու ՀՀ ղեկավարները, խոսելով անգամ Ռուանդայի ու այլ դեպքերի մասին, գեթ մեկ բառ չեն ասում Սումգայիթի ու Բաքվի ցեղասպանությունների մասին: Էլ ո՞վ պետք է աշխարհի գիտնականներին ներկայացնի Սումգայիթի ու Բաքվի ցեղասպանությունը, եթե ոչ մեր ղեկավարները:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Մենք խոսում ենք շատ լուրջ խնդրի մասին ու պետք է մի կողմ թողնենք հուզականությունը: Որպես պետություն մենք չենք կարող ներկայիս աշխարհում անընդհատ լինել խեղճի ու մորթվածի դերում: Մի կողմում Թուրքիան է, մյուսում` Ադրբեջանը, մեր հարևաններն են, այլ տեղ չեն գնալու: Մենք շատ ճիշտ արտաքին քաղաքականություն ենք իրականացնում, հատկապես վերջին հինգ տարիներին, այն իմաստով, որ եվրոպացին էլ, ռուսն էլ, արաբն էլ, այսինքն` Արևելքն ու Արևմուտքը, հասկանում են հայկական քաղաքականության իմաստն ու նշանակությունը: Ցեղասպանությունը հայ-թուրքական հարաբերությունների օրակարգում է, և աշխարհն էլ մեր սիրուն աչքերի համար չէ, որ ճանաչում ու քննարկում է Հայոց ցեղասպանության խնդիրը: Այն մահակ է Թուրքիայի դեմ վերջինիս ինչ-որ բան պարտադրելու համար: Սա մենք պետք է լավ հասկանանք, ու եթե ամբողջ աշխարհով մեկ բղավենք, թե Սումգայիթը, Բաքուն, Մարաղան ցեղասպանություններ են, մեզ հետ կհամաձայնեն գիտնականները, պատմաբանները, բայց դա պետք չէ բերել քաղաքականություն: Ինչո՞ւ. եթե հայ-թուրքական հարաբերությունների օրակարգում ցեղասպանության հարցը դրված է, միաժամանակ դրված է տնտեսական, մշակութային հարաբերությունների կարգավորումը, սառույցը հալեցնելուն միտված քայլեր կան, ապա հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում միայն մեկ խնդիր կա` ղարաբաղյան խնդրի կարգավորումը: Մնացածը հարակից երևույթներ են: Մի պետություն, որի ղեկավարն ամբողջ օրը հայտարարում է` պատերազմով պիտի հարցը լուծել, որ կարող է ռմբակոծել Երևանը, էդ պետության ղեկավարի հետ բերել-քննարկել Սումգայիթի, Բաքվի ցեղասպանությունների հարցը, դա չի գործելու: Երբ Եվրախորհրդարանում ելույթ ունեցա, ասացի` հարգելիներս, դուք ինձ ասում եք, թե Բաքվում ժողով եք անում, ես էլ ասում եմ` հաճույքով կգամ, բայց նկատի ունեցեք, որ այդ քաղաքում կայացած ըմբշամարտի մրցումների ժամանակ, եթե Ռուսաստանի հավաքականի ռուս անդամների համար ստեղծվել էին նորմալ պայմաններ, ապա կազմի միակ ազգությամբ հայ ըմբիշի համար ստեղծվել էին ահավոր վատ պայմաններ: Այս խոսքերը եվրոպացիները հասկանում են ու այդ հարթության մեջ էլ գնահատում Ադրբեջան երկիրը: Որովհետև Եվրոպայի համար մարդու իրավունքների լեզուն է ընկալելի: ՈՒրեմն, այսօր մեր նպատակն է, որ սումգայիթյան ողբերգության մասին բարձրաձայնենք, այդ դեպքերի մասին հիշողությունները տաք պահենք ու հետևություն անենք, որ Ղարաբաղը չի կարող Ադրբեջանի կազմում լինել:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Իսկ մեզ հաջողվո՞ւմ է հարցը տաք պահել: Ադրբեջանը մոգոնեց «ցեղասպանություն» Խոջալու անունով ու դրոշակ սարքած շրջանառում է քարոզչական դաշտում, իսկ մենք իրականությունը կարողանո՞ւմ ենք անհրաժեշտ չափով ներկայացնել աշխարհին: Եկեք խոսենք այս մասին:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Դա այլ բան է, համաձայն եմ, անհրաժեշտ քայլեր չենք անում:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Այո, անհրաժեշտ չափով չենք աշխատում: Մինչև հիմա անվանապես չգիտենք, թե Սումգայիթում քանի մարդ է սպանվել:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Հարցրել եք` չե՞ք իմացել: Բազմիցս հրապարակել եմ զոհվածների անունները: Մի քանի անգամ փորձել եմ հանդիպել դատախազության ներկայացուցիչների հետ ու ասել, որ սպանվածների ցուցակում, որ հրապարակել եք, շատ սխալներ կան, բայց ոչ ոք չի արձագանքել: Մինչդեռ ժամանակին, երբ շփվում էի դատախազության հետ և օգնում ցուցակի կազմմանը, ես սխալներն ուղղել ու տվել եմ գլխավոր դատախազ Գևորգ Դանիելյանին: Փաստերով ներկայացրել եմ 31 սպանվածի անուն, ազգանուն: Բայց այսօր պատմաբան Բարխուդարյանի գլխավորած խմբագրական կոլեգիան շարունակում է կեղծիքներ տպագրել: Այսօրվա դասագրքերում պահպանվել է նախկին սխալը, այն է` 27 հայ է սպանվել:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Դժգոհում ենք խորհրդային կենտրոնից, որ թաքցրեց իրական փաստերը, թվերը: Ի՞նչ անուն տալ անկախ Հայաստանի իշխանությունների լոյալությանը: Հայտնի է, որ 1988 թ. հունիսի 15-ին Խորհրդային Հայաստանը մեկ որոշմամբ դատապարտել է ոճրագործությունը: Իսկ կատարված ոճիրը դատապարտող անկախ Հայաստանի Հանրապետության որոշում կա՞:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Ես չունեմ նման տեղեկություն, որ պաշտոնական մակարդակով նման որոշում լինի: Դիրքորոշումներ, իհարկե, արտահայտվել են, հայտարարություններ հնչել են, բայց իրավական հարթության մեջ դատապարտում չի եղել:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- 88-ի հունիսի 15-ին Համագումարների պալատում նստաշրջան էր ընթանում, դահլիճից դուրս եկավ Ռաֆայել Ղազարյանն ու, սիրտը բռնած, ասաց` Հրա՛յր, Սումգայիթի հարցը փակում են, մի բան արա: Պարզվում է, երբ Սումգայիթի հարցը բարձրացվում է, մթնոլորտը շիկանում է, ու Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարները հայտարարում են` փակել Սումգայիթի հարցը: Նույն ընթացքում, Ազատության հրապարակում Սումգայիթի հարցով ցույց էր տեղի ունենում, և ես ցուցարարներին առաջնորդեցի Համագումարների պալատի մոտ, սկսեցինք պահանջել հարցի քննարկում: Եվ միայն մեր պահանջի ազդեցության տակ կայացվեց Ձեր հիշատակած այդ խղճուկ որոշումը, որտեղ ընդամենը նշված է` դատապարտում ենք Սումգայիթում կատարվածը: Այդ քայլով, իբրև թե, մեր պահանջը բավարարեցին, բայց տրվեց այնպիսի գնահատական, որ հանկարծ Գորբաչովին չնեղացնեն: Այո, 14 տարվա մեջ դա միակ որոշումն է:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Կրկնում եմ, խնդիրը շատ նուրբ է, հայ-ադրբեջանական համատեքստում այլ խնդիր չի կարող առաջ գալ, քանի դեռ ղարաբաղյան խնդրի լուծումը օրակարգային է: Դրան զուգահեռ Սումգայիթի, Բաքվի դեպքեր քննարկել առայժմ հնարավոր չէ:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Գուցե սրանո՞վ է պայմանավորված նաև ԱԳՆ-ի, մեղմ ասած, պասիվությունը` միջազգային ատյաններում խուսափել սումգայիթյան ողբերգության քաղաքական, իրավական գնահատականի հարցը առաջ քաշելուց: Ի դեպ, ԱԳՆ աշխատակիցներից մեկն անկեղծացավ, թե չենք կարող մասնակցել «Կլոր սեղանին», քանի որ այս տարիներին գործ չի արվել, ու գալ ասել, թե մեկ-երկու բրոշյուր է տպագրվել, ամոթ է:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- ԱԳՆ-ի փոխարեն չեմ կարող պատասխանել, թե ինչու են պասիվ, բայց քանի դեռ ղարաբաղյան խնդրի լուծումը տեսանելի չէ, քանի դեռ Ադրբեջանը շարունակում է իր ապակառուցողական մոտեցումները, քանի դեռ Ադրբեջանի թեթև ձեռքով անընդհատ ձախողվում են Մինսկի խմբի ջանքերը, այս իրավիճակում զուգահեռաբար մյուս խնդիրները պետական քաղաքականության մակարդակով բարձրաձայնելը, իմ կարծիքով, ճիշտ չէ:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Իսկ ես կարծում եմ, որ հենց Սումգայիթի դատապարտումն է ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման գլխավոր բանալին:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Եթե այդպես լիներ, ապա վաղուց հնարավոր կլիներ հասնել խնդրի լուծմանը:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Ժամանակին Սախարովն է ասել, որ Սումգայիթից հետո անբարոյականություն է Ադրբեջանի կազմում, ընդհանրապես, Ղարաբաղը պատկերացնելը: Հենց սա էլ բանալին է:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Դա այն է, ինչի մասին խոսեցինք, բայց դա կարող է քարոզչական դաշտում օգտագործվել, ոչ թե պետական քաղաքականության:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Հակառակ կարծիքի եմ. եթե Սումգայիթը դիտվում է ցեղասպանությունների շարքում և որպես պանթուրանիզմի ծրագրի մեկ օղակ ներկայացվում միջազգային կառույցներին, ապա մենք կարող ենք ասել, որ սումգայիթներ իրականացրած պետությունը ո՛չ բարոյական, ո՛չ իրավական, ո՛չ քաղաքական իրավունք չունի առհասարակ քննարկելու ղարաբաղյան խնդիրը: Եվրոպական կառույցները սխալ քաղաքականություն են պարտադրում մեր ղեկավարությանը, դա նաև այն է, որ որպես հակամարտության սկիզբ դիտարկվում է 1991 թվականը: Կրկնում եմ, սա փակուղի է տանում:
ԱՐՏԱԿ ԶԱՔԱՐՅԱՆ- Շատ հեշտ է քաղաքական գործիչներին մեղադրելը, բայց հավատացեք, որ նրանք շատ ավելի պարզորոշ են տեսնում, թե ե՛րբ, որտե՛ղ, ո՛ր միտքը պետք է առաջ տանել:
ԼՐԱԳՐՈՂ -Ժամանակը չի սպասում: Կանցնի մի որոշ ժամանակ, ականատեսների, տուժածների, զոհվածների սերունդն այլևս չի լինի, ու կրկին կկանգնենք նույն խնդրի առաջ` պատմաբանների վեճի:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Փաստորեն, պիտի սպասենք Սումգայիթի 100-ամյակը լրանալուն ու նոր միայն փաստաթղթեր պատրաստենք։
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ի՞նչ հատկանիշներ կան, որոնցով կարող ենք վստահաբար պնդել, որ Ադրբեջանի տարբեր վայրերում հայության դեմ իրականացված ջարդերը համապատասխանում են 1948 թվականին ՄԱԿ-ի ընդունած Ցեղասպանության կոնվենցիայի դրույթներին:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Նախ այն, որ ջարդերը կրել են ազգային բնույթ և ուղղված էին միայն հայերի դեմ: Փաստերը նաև հստակ ասում են, որ այդ ջարդերը եղել են կազմակերպված, որ նրանցում ներգրավված են եղել Ադրբեջանի իշխանությունները: Բայց նաև պարզ է, որ Սումգայիթի դեպքում մենք շատ փաստաթղթեր չունենք:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Իսկ ո՞վ ասաց, թե չունենք:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Դուք ունե՞ք Ադրբեջանի ԿԳԲ-ի ներքին փաստաթղթերը:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Ես ունեմ դատավճիռները:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Բայց մենք չունենք Ալիևի, ասենք, գրավոր հրահանգը: Եթե մենք կարող ենք 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ թուրքական արխիվներում ինչ-որ փաստաթղթեր գտնել, ապա այս դեպքում ադրբեջանական կողմը լրիվ փակ է մեզ համար: Ինչպե՞ս կարող ենք Բաքվի արխիվային փաստաթղթերն ունենալ: Չնայած, առանց դրանք ունենալու էլ բազմաթիվ փաստեր հաստատում են դեպքերի ծրագրված լինելը: Օրինակ, մեզ մոտ պահպանված է մի տեսագրություն. ադրբեջանցի ԿԳԲ-ականները տեսնում են, որ ջարդարարները վազում են որոշակի ուղղություններով, բայց իրենք չեն շարժվում ու ընդամենը կանգնած նայում են: Այսինքն, ակնհայտ է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները գոնե քաջատեղյակ են եղել ու չեն միջամտել: Իսկ չմիջամտելն արդեն իսկ մասնակցություն է: Այսինքն, եղած փաստերը թույլ են տալիս ասել, որ տեղի է ունեցել ցեղասպանություն:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Այն, ինչ կատարվեց Սումգայիթում, ցեղասպանություն է: Ջարդերը կազմակերպված են եղել Բաքվի կողմից ու մինչև Ալիև են հասնում: Դատավճիռներում հստակ արձանագրված է, որ երեք օր շարունակ` 27-29-ին, միտինգներ են եղել, որոնց մասնակցել են Ադրբեջանի պաշտոնատար անձինք, կոչեր են հնչել հայերի դեմ` սպանել, վառել, ջարդել ու քշել Սումգայիթից: Միտինգից հետո ադրբեջանցիները բաժանվել են խմբերի ու թաղամասերում սկսել կոտորածը: Սրա մասին պատմում է «Իզվեստիան», միութենական այլ թերթեր: Տպագրվել է ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազի տեղակալ Կատուսևի հետ հարցազրույցը: Նա փաստում է. «Չեմ սխալվի, եթե ասեմ, որ այդ օրերին ամբողջ Սումգայիթն էր դարձել դեպքի վայր, Սումգայիթում հայերի ջարդ էր»: Իսկ 1948 թ. Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածում գրված է. «Ցեղասպանություն է համարվում, երբ ազգային, էթնիկ, կրոնական, ռասայական պատկանելության համար մի խումբ մարդկանց սպանում են կամ փորձ են անում սպանել, մասնակիորեն կամ ամբողջությամբ ոչնչացնելու մտադրությամբ»: 400 մարդ ստացել է մարմնական վնասվածքներ, սա էլ համապատասխանում է կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածի Բ կետին` «Խմբի անդամներին մարմնական կամ մտավոր ծանր վնասի պատճառում»: Բնակարաններ են ջարդուփշուր արել: Իսկ սա համապատասխանում է 2-րդ հոդվածի 3-րդ կետին. «Միտումնավոր այնպիսի կենսապայմանների ստեղծում այդ խմբի համար, որ հաշվարկված են հանգեցնելու նրանց լիարժեք կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը»: Ադրբեջանցիներն այնպիսի իրավիճակ են ստեղծել, որ կենդանի մնացած հայերն էլ ահ ու սարսափով թողնեն-փախչեն: Խորհրդային բանակը, երկրորդ օրը գտնվելով քաղաքում, չէր միջամտել: Ասում են` հրաման չի եղել, բայց խորհրդային զինվորն ի՞նչ հրամանի էր սպասում, երբ կողքին մարդ էին սպանում, սպանվողներին պաշտպանելու համար հատուկ հրաման պիտի լինե՞ր:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Զինվորների մի մասը նույնիսկ զենք չի ունեցել: Այսինքն, ուղարկել են ու զենք չեն տվել` սեփական ինքնապաշտպանությունն էլ չէին կարող ապահովել:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Փաստորեն, բանակը միայն երրորդ օրը մտավ հայերի բնակարանները, բայց ոչ թե նրանց պաշտպանելու, այլ կենդանի մնացածների արտագաղթը կազմակերպելու համար:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Չնայած ողջ իրողությունը դա է հուշում, այնուհանդերձ, կոնկրետ ինչ փաստ կա, որոնցով հաստատվում է, որ սումգայիթյան հանցագործությունը կրել է կազմակերպված բնույթ, իրականացվել Ադրբեջանի ղեկավարության լուռ համաձայնությամբ ու մասնակցությամբ:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Ընդամենը մեկ փաստ ասեմ. Բաղիրովը փետրվարի 26-ին գնում է Սումգայիթ, գիշերը հավաքում է տեղի ղեկավարությանն ու հատուկ հրահանգ տալիս ջարդերը կազմակերպելու մասին: Այսինքն, նախօրոք պլանավորված է եղել ու հրահանգը տրված: Իսկ մինչ այդ, ամսի 25-ից, իշխանությունները կոմկուսի կենտկոմի շենքի դիմաց կազմակերպում են միտինգներ, որոնց ժամանակ հնչել են հայերին սպանելու, թալանելու կոչեր: Ամեն ինչ արվում էր ժողովրդին գրգռելու նպատակով:
ԼՐԱԳՐՈՂ- Ադրբեջանն անցել է բոլոր սահմանները` բազմաբնույթ կեղծիք ու խեղաթյուրված փաստեր մատուցելով միջազգային հանրությանը: Եվ շատ կարևոր է, որ Հայաստանը տեղեկատվական պատերազմում գործի գրագետ ու փաստարկված: Այս մասին արդեն 2 տասնամյակ է, ինչ խոսում ենք: Ինչո՞ւ չեն համատեղվում լրատվամիջոցների, պետական համապատասխան կառույցների ու գիտական ներուժի ջանքերը, պատշաճ մակարդակով հակադարձելու ադրբեջանական հակահայկական կեղծ քարոզչությանը:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Եթե կարդաք ադրբեջանական մամուլը, կտեսնեք, որ նրանք էլ դժգոհում են իրենց քարոզչությունից: Իհարկե, ընդունում եմ, որ շատ աշխատանք կա անելու: Ավելին, քարոզչության առումով մեզանում նույնիսկ զրոյական վիճակ էլ է եղել: Նախորդ ԱԳ նախարար Օսկանյանն ասում էր` քարոզչությունը թանկ հաճույք է, ու մենք դրանով չենք կարող զբաղվել: Փաստորեն, հայկական քարոզչությունը շատ ավելի ուժեղ է գործել ոչ պետական մակարդակում: Շատերն անշահախնդրորեն զբաղվել ու զբաղվում են քարոզչությամբ: Մինչդեռ Ադրբեջանի կողմից այդ քարոզչությունն ամբողջությամբ իրականացվում է պետական մակարդակով: Այն կառույցները, որոնք զբաղված են քարոզչությամբ, վերահսկվում են իշխանական վերնախավի կողմից:
Ադրբեջանցիների մոտ ձևավորվել է, այսպես կոչված, «հայկական դավադրության» միֆը, ամեն ինչի հետևում հայկական ուժեր են փնտրում: Օրինակ, ասում են, թե Սումգայիթը կազմակերպել են հայերը: Ըստ իս, նրանք որքան շատ նման անհեթեթ բաներ ասեն, այնքան իրենք իրենց կվարկաբեկեն: Այնպես որ, շատ հաճախ նրանց քարոզչությունը հենց իրենց դեմ է ուղղված: Այսօր Ադրբեջանն այնպես է աշխատում հայերիս դեմ, ինչպես ռուսական Խթը-ն էր աշխատում հրեաների դեմ: Շատ նման է սցենարը, երևի ինչ-որ մեկն այդ գրքերը կարդացել է:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Լավ, Ադրբեջանն ասում է, թե հայերն են կազմակերպել, իսկ ինչո՞ւ է լռում հայկական կողմը: Եվ քանի որ լռում է, այդ ուղղությամբ ոչինչ չի անում, ստացվում է, որ իրենք ճիշտ են ասում:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Մեղադրում եք, որ պետական մակարդակով քայլեր չեն արվում, բայց դատախազությունն արխիվները բացել է, գուցե թերություններ կան, բայց մի քայլ արվել է, չէ՞:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ -Ես չեմ հասկանում դրա նպատակը: Եթե, իրոք, գործ անելու ցանկություն կա, չեմ կարծում, որ դատախազությունում չգիտեին, որ այս գործի բոլոր մանրամասներին ես տիրապետում եմ: Ինչո՞ւ են ցուցակներում սխալ փաստ հրապարակում ու չեն հարցնում, կարող էին, չէ՞, հարցնել, ճշտել:
ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ- Դուք պետք է կրկին դիմեք ու առաջարկեք Ձեր օգնությունը: Իսկ այս հարցում ես այսօր կարևորում եմ անհատների, կազմակերպությունների ու պետության համագործակցությունը: Եվ պարտադիր չէ, որ վերևից պետությունը որոշի և նոր միայն քայլեր արվեն:
ՀՐԱՅՐ ՈՒԼՈՒԲԱԲՅԱՆ- Ասում եք` խմբերն ու անհատները պետք է գործեն. ես հսկայածավալ նյութեր ունեմ, գիրք պիտի գրեմ, բայց գոյության կռիվ եմ մղում, որևէ տեղ չաշխատելով` չեմ կարողանում այս կարևորագույն փաստերը գրքի վերածել: Իսկ եթե այսօր այդ գիրքը լիներ մեր սեղանին, այն կտար բազմաթիվ հարցերի հիմնավոր պատասխանները: Եթե իմ երկրի ղեկավարությունը չպետք է օգնի, որ ես պայքարեմ թշնամու դեմ, ապա ես միայնակ ոչինչ չեմ կարող անել: Կարճ ասած` մեզ հարկավոր են հայրենասեր ղեկավարներ, ժողովրդի մասին մտածել է պետք, չէ՞ որ ունենք փախստականներ, ու նրանց իրավունքները մեր ղեկավարությունը պետք է պաշտպանի: Նժդեհն ասում է` «Հայաստան ու ճշմարտություն. ահա իմ աստվածությունները, հայրենասեր չես, եթե կյանքդ տրված չէ ի սպաս սրանց, որոնցից մեկին ծառայել կարելի է մյուսի միջոցով միայն»: Ինձ համար հայրենասիրության չափանիշը սա է: Համոզմունքս է` ազգի նման խնդիրներով կարող են զբաղվել միայն հայրենասեր մարդիկ, ոչ հայրենասերները խնդիրն անպայման փակուղի են տանելու: Կատարվածը ցեղասպանություն է, և այն պետք է միայն միջազգային դատարանում քննվի: Ցեղասպանության կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածն ասում է` նման դեպքում կողմերից մեկը դիմում է Միջազգային դատարան: Մեզ համար սա է հարցի լուծման միակ ճանապարհը:
«Կլոր սեղանը» վարեց Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆԸ
Հ. Գ. -ՀՀ ԱԳ նախարարությունը հրաժարվեց «Չդատապարտված սումգայիթներ» «Կլոր սեղան»-ի քննարկմանը մասնակցելուց: ԱԳՆ մամուլի, տեղեկատվության և հասարակայնության հետ կապերի վարչության պետ Տիգրան Մկրտչյանի պատասխանը մեր հրավեր-նամակին տարօրինակորեն զարմացնող էր. «Այդ օրը նախարարությունում մարդ չկա, գործուղման են»: Մեր հարցին, թե ամբողջ նախարարությո՞ւնն է գործուղման, հնչեց նույնքան անհասկանալի պատասխան. «Չենք ուզում, չենք մասնակցում»: Գործընկերոջ ոչ կոռեկտ արձագանքը փորձեց մեղմել լրատվամիջոցների հետ շփման առավել փորձ ունեցող խոսնակ Տիգրան Բալայանը, սպասվածից ավելի անկեղծանալով. «Գանք մասնակցենք ու ասենք, որ անցած տարիներին գործ չի արվե՞լ, որ տարին մեկ անգամ մեկ բրոշյո՞ւր է տպագրվել, ավելի լավ է չգալն ու ոչինչ չասելը»: Շնորհակալություն պարոն Բալայանին անկեղծ խոստովանության համար: Այ թե որտեղ է թաքնված շան գլուխը. անգործություն. ահա որն է նման միջոցառումներին չմասնակցելու ԱԳՆ տարբեր տրամաչափի, մեծ ու փոքր չինովնիկների վախվորածության իրական պատճառը:
Այս ամենը կլիներ զավեշտալի, եթե, ինչպես պոետն է ասում, չլիներ այնքա՜ն ցավալի:

Մեկնաբանություններ