««ՈՒԼԻՍԵՍԻ» ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏԻՎ Է ԲԵՐՈՒՄ ՑԱՆԿԱՑԱԾ ԱԶԳԻ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է «Արտասահմանյան գրականություն» հանդեսի գլխավոր խմբագիր, թարգմանիչ ՍԱՄՎԵԼ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ, որի հետ զրույցը հիմնականում ներառում է նրա` վերջերս թարգմանած բացառիկ վեպի` Ջեյմս Ջոյսի «ՈՒլիսեսի» արծարծումները:

«ԵՍ ՋՈՅՍԻՆ ՄԵՌԱԾ ՉԵՄ ՀԱՄԱՐՈՒՄ. ՆԱ ՈՒՂՂԱԿԻ ՀԵՌՎԻՑ Է ԴԻՏՈՒՄ ԱՇԽԱՐՀՆ ՈՒ ՄԱՐԴԿԱՆՑ»
-Սամվել, «ՈՒլիսեսի» կրկնաշապիկի վրա գրված է. «Հայոց պատմության մեջ այս ժամանակաշրջանը կհիշատակվի միայն «ՈՒլիսեսի» հրատարակումով»: Կարծում ես, նյութապաշտության գերակայության այս ժամանակաշրջանին հաջորդելու է այնպիսի մի ժամանակաշրջան, որ հասարակությունը պատմությունն արժևորելու է հոգևո՞ր չափանիշներով:
-Այդ նախադասությունը ես չեմ ասել, այլ նախագծի հեղինակը` Հասմիկ Դանիելյանը: Հումորով է ասված, բայց Հասմիկն այդ խոսքին հավատում է և կարծում, որ այս ժամանակաշրջանն իսկապես «ՈՒլիսեսով» կհիշվի: Եթե կատակով շարունակեմ՝ հուսանք, որ ո՛չ միայն «ՈՒլիսեսով» կհիշվի, թեպետ, դատելով այս նախնադարյան քարոզչամեքենայի թափից, Հասմիկը կարող է և հետագայում մարգարե համարվել: Բայց ես համոզված եմ՝ այո, կգա ժամանակ, երբ Հայաստանում հոգևորը կլինի չափորոշիչը:
-Ժակ Դերիդան ասում է. «Անխոհեմություն թույլ մի՛ տուր ասելու` ես կարդացել եմ Ջոյս, որովհետև մենք միշտ գտնվում ենք նրան ընթերցելու եզրին»: Իսկ որտե՞ղ է գտնվում թարգմանիչը:
-Թարգմանի՞չը… Չգիտեմ, շատ դժվար է ասել: Երևի թե թարգմանիչն ամեն տեղ է: Ես միայն կարող եմ հիշել հաճելի դժվարությունները: Մարկեսը մի լավ խոսք ունի, որն ինքը մի անգամ է ասել, ես՝ ամեն անգամ. «Գիրքը կարդալու լավագույն միջոցն այն թարգմանելն է»: Ես «ՈՒլիսեսը» մանրամասն կարդացել եմ:
-Գրել ես. «Վերջին հաշվով «ՈՒլիսեսի» նման համապարփակ վեպի թարգմանությունն ինքնին հրաշալի առիթ է` լիովին օգտագործելու հայերենը, որը, ի հեճուկս այն ուրացողների, հնարավորություն է տալիս նույնիսկ ամենախրթին աղբյուրից արժանապատվորեն փոխանցելու աներևակայելի թվացող լեզվական հնարքները և բազմաթիվ լեզուների համար անթարգմանելի ոճավորված տեքստը»: «ՈՒլիսեսը» կարո՞ղ է դառնալ հայերենն ուրացողների թիվը պակասեցնելու, մեր լեզուն ճիշտ արժևորելու գործոն:
-Հայերեն սիրողների թիվը «ՈՒլիսեսի» շնորհիվ կավելանա: Կպակասի ռուսամետների թիվը` ի հաշիվ հայոց լեզվի իսկական ջատագովների, հետևորդների: Ժամանակն է մայրենին ուրացողներին հակադրվելով ասելու, որ մենք աստվածային լեզու ունենք: Եթե մեզ չեն հավատում, գոնե թող օտարներին հավատան, Բայրոնին, օրինակ, ով ասել է. «Հայերենը Աստծո հետ խոսելու լեզու է»: Այսօր իսկապես վտանգված է հայերենը: Այնինչ, հայերենն այն բացառիկ լեզուներից մեկն է, որով հնարավոր էր հաղթահարել «ՈՒլիսես» թարգմանելու դժվարությունը: Աշխարհում ընդամենը 21-22 լեզվով են ի վիճակի եղել հաղթահարելու «ՈՒլիսեսի» լեզվական խութերը: Ես խոսում եմ ոչ թե թարգմանչի, այլ լեզվի զորու լինելու մասին: Այնպես որ, այդ երկի թարգմանությունը պատիվ է բերում ցանկացած ազգի և վկայում այդ ազգի հարուստ լեզու ունենալու մասին:
-Ի դեպ, ինչո՞ւ է «ՈՒլիսեսի» տպագրության տարեթիվ նշված 2012 թվականը:
-Ես թարգմանությունը կատարել եմ «ՈՒլիսեսի» 1922 թվականի տեքստից, որի նկատմամբ հեղինակային իրավունքն ավարտվում է 2012 թվականին: Այդ իրավունքը պատկանում է Ջոյսի թոռանը, որին դիմել եմ թարգմանության թույլտվություն ստանալու համար և մերժվել: Քանի որ 2012 թվականից սկսած որևէ հեղինակային իրավունք «ՈՒլիսեսի»` 1922 թ. տեքստի վերաբերյալ չի գործելու այլևս, գրքի տպագրության տարեթիվ նշելով 2012-ը` ես ոչ մի խախտում թույլ չեմ տալիս:
-Համաձայն տարածված տեսակետի` Իռլանդիան չպահեց Ջոյսին, բայց այսօր Ջոյսը պահում է Իռլանդիան: Ջոյսն այս առումով բացառություն չէր: Նույնը կարելի է ասել շատ հանճարների մասին` Մոցարտ, Մոդիլիանի, Չարենց, Փարաջանով… թվարկել կարելի է երկար: Սա հանճարի ճակատագի՞րն է: Անխուսափելի՞ է նրանց մերժվածությունը ժամանակի, հասարակության, առհասարակ Երկիր մոլորակի կողմից:
-Այո: Երևի թե սա է հանճարի ճակատագիրը: Ցավոք, ժամանակին չեն կարողանում գնահատել իրենց արվեստագետին: Ես Ջոյսին մեռած չեմ համարում, նա ուղղակի հեռվից է դիտում աշխարհն ու մարդկանց: Եվ Ջոյսի հեռացումից հետո նրա գործերում ապրում է Դուբլինը: Նրա բոլոր կերպարները դուբլինցիներ են, ստեղծագործություններում նկարագրվող բոլոր դեպքերը կատարվում են Դուբլինում: Փաստորեն, նա պահում է իրեն չպահած քաղաքը:
-Ի՞նչ ասել է երջանկություն, բավարարվածություն Ջոյսի նման մարդկանց համար: Արդյո՞ք դա ասոցացվում է շքեղ առանձնատների, թանկարժեք ավտոմեքենաների, սիրուհիների և ճոխ սեղանների շուրջ բաժակաճառողների առատության հետ:
-Չեմ կարծում, թե այդպիսի կյանքով ապրելու դեպքում նա իրեն բավարարված կզգար: Արվեստագետը, գրողը, Ջոյսի նման գրողը` հատկապես, չի կարող երջանիկ և բավարարված լինել ճոխ սեղանների մոտ: Երբ մահացավ Ջոյսը, նրա ընտանեկան «բյուջեն» կազմում էր ընդամենը 10 դոլար: Արվեստագետի համար երջանկությունը գրելու, ստեղծագործելու հնարավորություն ունենալն է, լավ գործ ստեղծելը, մի ստեղծագործությունից մյուսին անցնելը, իր ասելիքը թղթին հանձնելը: Ստեղծագործելու համար բոլորովին պարտադիր չէ հարուստ կամ աղքատ լինել: Ինձ շատ է դուր գալիս Ֆոլքների բնորոշումը. «Յուրաքանչյուր հաջողված վեպ պարտություն է»: Եվ ինքն իր ամենագեղեցիկ «պարտությունը» համարում էր «Շառաչ և ցասումը»: Ամեն անգամ գրելիս «պարտվում ես» և ձգտում դեպի նոր հաղթանակ` հերթական «պարտություն»: Ջոյսն ուներ յուրահատուկ, իռլանդացուն բնորոշ ամբարտավանություն, երբ նախաձեռնում էր գրել «ՈՒլիսեսը», չէր էլ թաքցնում, որ գրում է բոլոր ժամանակների լավագույն վեպը, որից հետո վեպ գրելը կարող է նույնիսկ ծիծաղելի թվալ: Այդ նախատրամադրվածությամբ էր գրում «ՈՒլիսեսը» և ինչ ուներ իր գլխում ու սրտում՝ տվեց գրականությանը:
-Ստանդարտից դուրս է Սուրբ հաղորդության ջոյսյան մեկնաբանությունը. «Տարօրինակ գաղափար. մի պատառ ուտել դիակից: Ահա ինչու են մարդակերները կապվում դրան»: Այս համատեքստում հիշեմ քո` «Ավետարան` ըստ Հուդայի» վիպակը: Սրանք բաբելոնյան աշտարակաշինության յուրօրինակ դրսևորումնե՞ր են, աստվածաշնչյան ճշմարտությունները վերանայելու հավակնությո՞ւն:
-Իմ դեպքում` արկածախնդրություն: Ջոյսի դեպքում կարող եմ ասել` այո՛: Ջոյսը դեռևս ուսանողական տարիներից իր համար ընտրել էր նշանաբան. «Չեմ ծառայի» (լատիներեն` «Non serviam»): Նա շուտ հեռացավ Իռլանդիայից, որովհետև չէր ուզում ծառայել Անգլիայի գաղութին, գաղութատիրական Անգլիային, կաթոլիկ եկեղեցուն` համարելով, որ այդ եկեղեցու խիստ կանոններն իր համար սահմանափակումներ են: Բոլոր հարցերում է Ջոյսն ունեցել ուրույն կարծիք, և վստահ եմ, որ ոչ ոքի չէր հաջողվի նրան «կաշառել», «գնել», հետ պահել սեփական տեսակետից:
-Ջոյսի հերոսների մեջ կան այնպիսիք, որ դեմ են Իռլանդիայի ազատագրմանը Անգլիայի գաղութատիրական ռեժիմից: Զուգահեռներ տեսնո՞ւմ ես նրանց և մեր հասարակության այն շերտի միջև, որ մինչ օրս նոստալգիկ զգացողություններ ունի խորհրդային ժամանակաշրջանի նկատմամբ:
-Այո, զուգահեռներն ակնհայտ են: Զարմանալի է, որ հենց թարգմանելիս էի այդ զուգահեռները տեսնում: Դա վերաբերում է և՛ կերպարներին, և՛ իրավիճակներին: Աղերսները շատ են: Ինչպես Ջոյսի մոտ կան դատարկ ազգայնամոլներ կամ իսկական ազգայնականներ, այդպես էլ՝ մեզանում: Նույն կերպ Ջոյսն ստեղծել է ծախու արարածների կերպարներ, որոնք այսօր վխտում են Հայաստանում: Ընդհանրապես, իռլանդացիների և հայերի միջև շատ նմանություններ կարելի է տեսնել:

«ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐ ԳԻՏԱԿԻՑ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՄԱՐ ԱՄԵՆ ՄԻ ՕՐՆ ԱՊՐԵԼ-ԱՎԱՐՏԵԼԸ ՀԵՐԹԱԿԱՆ ԿՈՐՈՒՍՏ Է, ՄԻ ՔԱՅԼ ԴԵՊԻ ԻՐ ՄԱՀԸ»
-«ՈՒլիսեսում» պարզ ճշմարտություններից փիլիսոփայություն կերտելու իրողությունը օրինաչափ է: Այդպիսի մի օրինակ է հետևյալ նախադասությունը. «Ամեն ուրբաթ մի հինգշաբթի է թաղում»: Ի՞նչ կստացվի, եթե փորձենք բացել ասվածի փակագծերը:
-Դա բառախաղ է` Ռոբինզոնի և ՈՒրբաթի պատմության մոտիվներով: Այստեղ և՛ տեքստի հետ է խաղում Ջոյսը, և՛ ընդգծում այն միտքը, որ մենք ամեն օր մի բան ենք թաղում: Առանց դրա կյանքն առաջ չի գնա: Իմ կարծիքով` յուրաքանչյուր գիտակից մարդու համար ամեն մի օրն ապրել-ավարտելը հերթական կորուստ է, մի քայլ է դեպի իր մահը, որը չգիտենք, թե ինչ է. լա՞վ է, թե՞ վատ, շարունակություն ունի՞, թե՞ ոչ…
-Այս հարցի պատասխաններից մեկը տվել է հենց Ջոյսը: Նրա գլխավոր հերոսը` Բլումը, ընկերոջ` Փաթրիք Դիգնմի հուղարկավորության ժամանակ հետևյալ դատողություններն է անում. «Արդեն փափուկ հողն էին լցնում: Մոռանալն սկսվեց: Չես տեսնում` չես հիշում»:
-Զուտ հոգեբանական պահ է սա: Այսպիսի պահերով լի է «ՈՒլիսեսը»: «Մոռանալն սկսվեց». սա տիպիկ գերեզմանոցային «փիլիսոփայություն» է: Երբ մահացածին դեռ չեն թաղել, մարդիկ մի տեսակ կաշկանդված են:
-Հանգուցյալի ներկայությունի՞ց:
-Երևի: Երբ արդեն հանգուցյալը հողի տակ է, բոլորն իրենց ազատ են զգում, իսկ Հայաստանում թաղումների առնվազն կեսին հաջորդող հոգեհացը կերուխումի է վերածվում: Այդ փիլիսոփայությունն է. «Մոռանալն սկսվեց»:
-Եվս մի դիտարկում. «Հաջողությունը մեզ համար մտքի և երևակայության մահն է»: Հաջողակները զո՞ւրկ են մտքից ու երևակայությունից:
-Չէի ասի: Դա պարտադիր չէ: Մարդ կարող է հաջողակ լինել կյանքում, բայց և ունենալ միտք, երևակայություն: ՈՒղղակի համատեքստում ասված խոսք է:
-Ո՞վ է հաջողակ մարդը` քո չափանիշներով:
-Իր ուզածին հասած, իր բնագավառում ձեռքբերումներ ունեցող մարդը, երևի: Բայց դա էլ հարաբերական բան է: Օրինակ` մեր քաղաքական գործիչները հաջողա՞կ են, երջանի՞կ են: Արդեն ինքս եմ հարցեր տալիս: Մարդը կարո՞ղ է լինել հաջողակ, բայց երջանիկ չլինել, կամ` հակառակը: Ամեն ինչ հնարավոր է:
-2012 թվին Երևանը հռչակվել է Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք: Ընթերցանությունից օտարված, 500 օրինակով գիրք տպագրող մեր հանրապետության համար սա բարոյապես արդարացվա՞ծ առաքելություն է:
-Մենք լուրջ թեմաներից անցանք միմոսության բնագավառը: Շատ լավ հարցադրում է: Իսկապես, պարադոքս է. ամբողջ մի երկիր իր մեջ ամփոփած Երևան քաղաքում գրախանութներ են փակվում, դրանց տեղում ստեղծվում են կոշիկի, ներքնազգեստի խանութներ, գրքերը տպագրվում են 500 օրինակով, և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից այն ճանաչվում է Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք: Սա զավեշտ է, որն արդեն 21-րդ դարի յուրահատկություններից է: Որ ճիշտն ասենք, մենք ընթերցասեր հասարակություն էլ չունենք: Հատուկենտ մարդիկ են գիրք կարդում: Հրանտ Մաթևոսյանի գրքերը չեն վաճառվում: Պարզապես էս դեպքում պետությունը պետք է էնքան բարոյականություն ունենար, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի առաջարկից հրաժարվեր: Բայց գուցե և իրե՞նք են նախաձեռնել հերթական «բանը». տեղյակ չեմ: Գրախանութներ մեզ պետք չեն, կոշիկ ու ներքնաշորեր են պետք. սա է մեր իշխանավորների մտածելակերպը: Մեր ազգի բարոյական հիմքերը շատ խարխուլ վիճակում են. մեծ վտանգի առաջ ենք կանգնած ոչ միայն մեր լեզուն, այլև դեմքը կորցնելու առումով: Ոչ մի նոր բան չենք հայտնագործում` սա ասելով: Բավական է միացնել հեռուստացույց, ռադիո, բացել թերթերը, և էս երկրի մասին կունենաս հստակ պատկերացում: Անբարոյականությունը քարոզվում է պետականորեն: Համատարած դեգեներացիայի պայմաններում տգիտություն է քարոզվում, մինչդեռ 21-րդ դարում տգիտությունը պետք է քրեորեն պատժելի լինի: Այստեղ հարգում են ռաբիսի ժող. արտիստներին ու պետ. գրպանահատներին: Այս ժամանակահատվածը նախկին կոմսոմոլ-կոմունիստ-կագեբեական սերնդի վերջին ճիչն է. նրանց վերարտադրած թմրամոլ մակաբույծները հենց այդպիսին էլ կմնան: Փոխարենը կգա Հրանտ Մաթևոսյանի ասած՝ «իմ որդիների ժողովրդի» ժամանակը:
-«ՈՒլիսեսի» տպաքանակը որոշվել է ըստ պահանջարկի: Ի՞նչ պատկեր ունի այդ պահանջարկը:
-Գնորդների թվով եթե դատենք, 150-ից ավելի է: Եվ ես հաճելիորեն զարմացած եմ: Սիրով ավելի շատ կտպեի` հատկապես երիտասարդ սերնդի համար: Դա անկախության սերունդն է, որ Սովետ չի տեսել: Նրանց մեջքը հնարավոր չէ կոտրել: Մի առողջ սերունդ է գալիս, որը կարող է թեքել կյանքի ընթացքը: Կարող է ամեն ինչ վերցնել իր ձեռքը և փրկել երկիրը: Նրա՛նց համար արժե, որ «ՈՒլիսեսը» վերահրատարակվի: Թող իր գրասեղանի առաջ նստած գրողը գրի իր գիրքը, նկարիչը նկարի իր կտավը, կոմպոզիտորը հորինի իր երաժշտությունը: Այդ հատուկենտ մարդիկ իրենց գործն անում են` հաստատ իմանալով, որ կենդանության օրոք երբեք չեն գնահատվի: Նրա՛նք են իսկական մշակները և մեր երեխաների համար են դա անում: Գողերն իրենց երեխաների համար շքեղ առանձնատներ, մեքենաներ են ստեղծում և այդպիսով կործանման տանում նրանց՝ չտալով ոչինչ հոգևոր: Այդպես էլ պիտի լինի. հիմարը պիտի ոչնչանա: Իսկ տաղանդավորը կրթում է ապագա սերունդը: Եվ այդ ապագա սերունդն արդեն փոքրիկ հաղթանակներ է տանում, որոնք գումարվելով` կարող են մեծ հաղթանակի հանգեցնել: Դա է մեր միակ հույսն այս համատարած բարոյազրկության մեջ:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ