«Համագործակցում եմ հայտնի թատերական ռեժիսոր Ռոբերտ Վիլսոնի հետ»

ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԴԵՍՊԱՆԸ

2010 թվականին Ավստրիայում հայերեն և գերմաներեն երկլեզու հրատարակությամբ լույս է տեսել Եղիշե Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» ժողովածուն, որում զետեղված են նաիրյան պոետի բանաստեղծությունների ընտրանին և նրան ներկայացնող ընդարձակ վերլուծություն, արժեքավոր տեղեկություններ, ծանոթագրություններ, լուսանկարներ:
Գիրքը հրատարակության է պատրաստել ավստրիացի թատերական գործիչ, բեմադրիչ Կոնրադ Կուհնը, որն ամիսներ առաջ հերթական անգամ հյուրընկալվել էր Հայաստանում` իր հանրահայտ տիկնոջ` ՀՀ ժողովրդական արտիստ Հասմիկ Պապյանի, և դստեր` Սիրանուշի հետ:
Գերմանալեզու ընթերցողին հայ հանճարի պոետական աշխարհը ներկայանում է մեր ոսկեղենիկ լեզվին հրաշալի տիրապետող Կոնրադ Կուհնի թարգմանությամբ: Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում իր մասնագիտական գործունեությամբ հայտնի Կոնրադ Կուհնը մեր ազգային մշակույթի յուրօրինակ դեսպաններից մեկն է աշխարհում, մի հանգամանք, որ պարտավորեցնում է մեզ առանձնահատուկ երախտագիտությամբ վերաբերվել այս բացառիկ մտավորականին: Թերևս այս երախտագիտության մի դրսևորում էր ամռանը Հայաստանի գրողների միության պատվոգրի հանձնումը նրան` լուսահոգի Լևոն Անանյանի ձեռամբ:
Կոնրադ Կուհնը ոչ միայն բովանդակությամբ, այլև ձևավորմամբ բարձրարժեք չարենցյան գրքով նպատակ է ունեցել գերմանախոս ժողովրդին հասու դարձնել Եղիշե Չարենցի պոեզիայի խորին շերտերը:
«Իրատես de facto»-ի ընթերցողներին ներկայացնում ենք մեր զրույցը ԿՈՆՐԱԴ ԿՈՒՀՆԻ հետ:

«ՉԱՐԵՆՑԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԻՐ ԻՄԱՍՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԵԼԻՆԵՐՆ ԵՆ»

-Պարոն Կուհն, նախ խոսենք Ձեր մասնագիտական գործունեության մասին: Ի՞նչ գործառույթներ է ներառում այն:
-Իմ մասնագիտությունը գերմանախոս երկրներից դուրս մի փոքր այլ ընկալում ունի: Ավստրիայում, Գերմանիայում, Շվեյցարիայում իմ աշխատանքը ենթադրում է թատերական լայն գործունեություն: Ես համագործակցում եմ թե՛ թատրոնների տնօրենների, թե՛ ռեժիսորների, թե՛ դիզայներների, թե՛ դիրիժորների, թե՛ կոմպոզիտորների, թե՛ գրողների հետ: Երկար ժամանակ աշխատել եմ դրամատիկական թատրոնում: Հինգ տարի` 1994-1999 թթ., աշխատել եմ Վիեննայի նախկին կայզերական թատրոնում` գերմանախոս երկրներում մեծապես հայտնի «Burgtheater»-ում: Վերջին տասնհինգ տարիներին աշխատում եմ բացառապես օպերային թատրոնում:
-Օպերային թատրոնին նախապատվություն տալու հանգամանքը Հասմիկ Պապյանի անձո՞վ է նաև պայմանավորված:
-Իմ կապը երաժշտության հետ երկար պատմություն ունի: Ես դաշնամուր եմ նվագում շատ վաղուց, ունեմ երաժշտական կրթություն, թեև իմ մասնագիտական կրթությունը թատերական գիտության և համեմատական լեզվաբանության գծով եմ ստացել: Ասեմ այսպես. երաժշտական թատրոնում աշխատելու իմ ցանկությանը գումարվել է նաև Հասմիկի հանգամանքը, և ես հիմա զբաղվում եմ ինձ համար սիրելի գործով:
-Համեմատական լեզվաբանության իմացությունն էլ, բնականաբար, դեր է ունեցել Եղիշե Չարենցի բանաստեղծությունների բարձրարվեստ թարգմանության հարցում: Չարենցն այնքան բարդ ու բազմաշերտ հեղինակ է, որ հայերի համար է հաճախ դժվար նրան մինչև վերջ հասկանալը:
-Այո՛, այդպես է: Բայց, մյուս կողմից, ես կարծում եմ, որ Չարենցի ասելիքը միշտ սրտից է գալիս: Նա միշտ ապրել է ազգային հարցերի կենտրոնում: Իհարկե, կիսել է ազգի բոլոր դժվարությունները, բոլոր տառապանքները: Այդ առումով երբեք հեռու չի եղել ազգից: Հնարավոր է, որ նրա ասելիքը, լեզուն հեռու են պարզ, հասարակ խոսակցական մակարդակից, նա պատմական խոր գիտելիքների տեր էր, ոչ միայն հայկական, այլև գերմանական, պարսկական, ռուսական մշակույթի գիտակ էր, բայց, այդուհանդերձ, հասկանալի է մարդկանց: Նրա բանաստեղծություններն իր իմաստության հայելիներն են: Նա գիտեր ինչ բան են գազելը, դիֆիրամբը, թանկան, պոետական արվեստի մյուս համաշխարհային ձևերը: Նա վերցրել է այս ֆորմաները և նոր կյանք լցրել դրանց մեջ: Դա, իհարկե, բոլորը չէ, որ կարող են հասկանալ, բայց դա մեծ հարստություն է: Ինչպես Տիգրան Մանսուրյանն է ասում` Չարենցի լեզուն արդեն երաժշտություն է:
-Եվ դա էլ հիմք է դարձել, որ Տիգրան Մանսուրյանը երաժշտություն գրի Չարենցի բանաստեղծությունների համար:
-Ես երկու տարի առաջ հարցազրույց եմ արել մաեստրո Մանսուրյանի հետ, և նա ինձ պատմել է, թե ինչպես է սկսել երաժշտություն գրել: Նա ասում է, որ ինքը վերցրել է Չարենցի բանաստեղծությունները, և դրանք իր ականջներում արդեն հնչել են իբրև երաժշտություն: Նա Չարենցի լեզուն և իր երաժշտությունը համեմատում է քարերի բլուրների հետ: Եվ շատ դժվար է այդպիսի բանաստեղծությունը թարգմանել ուրիշ լեզուներով: Պետք է գտնել համապատասխան ձևը, որ թարգմանությունը բնագրին հնարավորինս նման ստացվի:
-Գերմանալեզու ընթերցողի համար պահանջվա՞ծ է Չարենցի պոեզիան:
-Այո՛: Իմ թարգմանությունների ժողովածուն լույս է տեսել մի քանի տարի առաջ: Անկախ հրատարակություն է: Ես եմ ընտրել բանաստեղծությունները, կազմել ժողովածուն` ըստ իմ ճաշակի, հրատարակել հայերեն և գերմաներեն: Կենսագրությունը գրել եմ միայն գերմաներեն. հայերն այն գիտեն: Գիրքը ներկայացվել է տարբեր քաղաքներում` Վիեննայում, Քյոլնում, Լյուցեռնում: Այս տարի էլ այն կներկայացվի այլ քաղաքներում: Այդ շնորհանդեսներին մշտապես մասնակցում է նաև հրատարակչության տնօրենը՝ Քրիստոֆեր Հաքերը: Նա շատ լավ արտասանում է գերմաներեն: Ես, որպես կանոն, ներկայացնում եմ Չարենցի կենսագրությունը, ստեղծագործությունը, իսկ նա ասմունքում է: Շտուտգարդում է այս տարի սպասվում այդպիսի մի շնորհանդես: Ամեն անգամ այդ շնորհանդեսներին շատ մարդիկ են մասնակցում, նրանք հետաքրքրված են Չարենցով: Դրանք թե՛ օտարազգիներ են, թե՛ այն հայերը, ովքեր ապրում են Ավստրիայում, Գերմանիայում, Շվեյցարիայում: Վերջերս ինձ համար ուրախալի մի բան եղավ. Գերմանիայի առաջին կանցլերի` Կոնրադ Ադենաուերի թոռնուհին ամուսնացել է հայ նկարչի հետ, և այս գիրքը գտնելով, կարդալով, շատ սիրել է այն, շատ տարված է Չարենցով: Այդ մասին նա պատմել էր իմ բարեկամին, ես նրանից տեղեկացա:

«ԵՍ ՀԱՍՄԻԿԻՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ՏԵՍԱ ԲԵՄԻ ՎՐԱ. ՆՐԱ Ե՛Վ ՁԱՅՆԸ, Ե՛Վ ԱՆՁԸ ԻՆՁ ՈՒՂՂԱԿԻ ՇԱՆԹԱՀԱՐԵՑԻՆ»

-Դուք ամուսնացել եք հայուհու հետ, և այժմ շատ կապված եք Հայաստանին: Մինչև Հասմիկ Պապյանին հանդիպելն ի՞նչ գիտեիք Հայաստանի, հայերի մասին:
-Շատ քիչ բան գիտեի, դժբախտաբար: Շատերը մեզ մոտ քիչ բան գիտեն: Ես, իհարկե, գիտեի Հայոց ցեղասպանության մասին, կարդացել էի Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը, որոշ չափով ծանոթ էի հայկական երաժշտությանը, մասնավորապես` Արամ Խաչատրյանի: Բայց այս ամենը շատ քիչ էր: Հասմիկին հանդիպելուց հետո սկսեցի երկիրը ճանաչել:
-Ըստ որում` ճանաչում եք ոչ միայն տեսականորեն, այլև գործնականում: Դուք մի քանի անգամ եղել եք Նորավանքում, Հաղպատում, Սանահինում, անգամ Արցախ եք գնացել: Միայն Մեղրիում չեք եղել, և այս անգամ էլ չհասցրիք լինել, այո՞:
-Այս տարի շատ էինք ցանկանում շրջել տարբեր վայրերում, բայց Հասմիկի համերգը կազմակերպվեց, և մեր պլանները չիրականացան: Երևի ուրիշ անգամ կհաջողվի:
-Ո՞ր սրբավայրում, հնավայրում եք ավելի տպավորվել:
-Շատ դժվար է ասել: Այնպիսի՜ տեղեր կան Հայաստանում: Բոլորն ինձ մեծապես հուզվելու առիթ են տվել` սկսած Քարահունջից, որ ամենահին աստղադիտարանն է, մինչև Կասկադ: Կասկադն ինձ շատ դուր է գալիս: Դա ժամանակակից քաղաքի լավագույն օրինակ է: Լավ կլինի, որ այնտեղ թանգարաններ բացվեն, ինչպես նախատեսել էր Գաֆեսճյանը: Այս ամենը շատ մեծ հարստություն է: Գուցե թե ամենից շատ տպավորված եմ Գեղարդով: Այս տարի կրկին այցելեցինք այնտեղ: Գեղարդը շատ միստիկ տեղ է ինձ համար: Մեկ անգամ այնտեղ ենք եղել տասն օր շարունակ: Ամեն գիշեր, երբ զբոսաշրջիկները դուրս էին գալիս եկեղեցուց, այնտեղ էինք լինում Հասմիկի հետ: Մի ֆիլմ էր նկարահանվում, որ կիսատ մնաց: Դա տխուր պատմություն է, չեմ ուզում այդ մասին խոսել:
-Հասմիկ Պապյանը մեր ազգի ամենասիրելի արվեստագետներից և անձնավորություններից մեկն է: Պատմեք, խնդրեմ, թե ինչպես գտաք իրար:
-Երբ հանդիպեցինք, Հասմիկն այդ ժամանակ երգում էր Վարշավայի Մեծ թատրոնում: Տարին երկու անգամ մենք Վիեննա էինք հրավիրում ուրիշ երկրների թատրոնների արտիստներին: Հրավիրել էինք Վարշավայի թատրոնի արտիստներին, որոնց թվում էր Հասմիկը: Մեկ շաբաթվա ընթացքում նրանք տասներկու ներկայացում պիտի տային: Ես Հասմիկին առաջին անգամ տեսա բեմի վրա: Նրա և՛ ձայնը, և՛ անձը ինձ ուղղակի շանթահարեցին: Բախտս բերեց, որ առիթ ունեցա ծանոթանալու նրա հետ: Ծայր առավ մեր բարեկամությունը, հետո` սերը, հետո` ընտանիքը:
-Դուք ունեք դուստր` Սիրանուշը: Նա խոսում է և՛ հայերեն, և՛ գերմաներե՞ն:
-Այո՛: Նա տասներկու տարեկան է: Հասմիկի տատիկի անունն է կրում: Դուք նաև շատ հայտնի դերասանուհի եք ունեցել, բայց նրա անունը գրվում էր «յ»-ով` Սիրանույշ: Երբ Սիրանուշը ծնվել էր, Հասմիկն անվերջ մեկնում էր հյուրախաղերի, նրա հետ նաև` երեխան և Հասմիկի մայրը: Վերջինս էր երեխային խնամում այդ ամբողջ ժամանակ: Եվ Սիրանուշը պարզապես իր առաջին բառերը հայերեն է ասել: Մեկ-երկու տարի անց է միայն սկսել գերմաներեն խոսել, երբ սկսել է մանկապարտեզ հաճախել: Ավելի ուշ արդեն լիարժեք տիրապետում էր գերմաներենին: Բայց հայերենը միշտ եղել է Սիրանուշի առաջին լեզուն` մայրենի լեզուն:
-Ի՞նչ հաճախականությամբ եք լինում Հայաստանում:
-Ես չորս տարի չէի եղել Հայստանում: Թեև ցանկությունը միշտ կար գալու այստեղ, բայց ամեն անգամ ինչ-որ բան փչացնում էր իմ պլանները: Ե՛վ անձնական խնդիրներ եմ ունեցել, և՛ աշխատանքային: Երեք տարի շարունակ` ամռան ամիսներին, գնում եմ աշխատելու Նյու Յորքում: Այնտեղ մի հայտնի թատերական ռեժիսոր կա` Ռոբերտ Վիլսոնը, ում հետ ես համագործակցում եմ:
-Հայաստանից մեկնելուց հետո Դուք դարձյա՞լ պիտի գնաք Ամերիկա:
-Այո՛: Պիտի շարունակեմ աշխատել Ռոբերտ Վիլսոնի հետ: Նա բազմաշնորհ մարդ է: Ե՛վ դիզայներ է, և՛ կահույքագործ, և՛ շենքեր է նախագծում: Նա համագործակցում է կոմպոզիտոր Ֆիլիպ Գլասսի հետ: 1976 թվին նրանք միասին մի նախագիծ են իրականացրել` «Einstein On The Beach», որը մեծ հաջողություն է ունեցել Նյու Յորքում, ապա պտտվել է ամբողջ աշխարհում: Պետք է ասեմ, որ Վիլսոնը բոլորովին նոր ոճ է հիմնադրել թատերական աշխարհում, և դրա հետքերն այսօր սփռված են համաշխարհային թատերական դաշտում: Նա աշխատել է Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Իսպանիայում, Չինաստանում, այլուր: Ես առիթ եմ ունեցել նրա հետ «Նորմա» բեմադրելու Ցյուրիխում: ՈՒ այդ ժամանակից սկսած` մենք համագործակցում ենք: Այս տարի որոշ նախագծեր ենք իրականացնելու: Ես շատ ուրախացա, երբ իմացա, որ հաջորդ տարի Վենետիկում կայանալիք ճարտարապետական բիենալեի ժամանակ հայկական տաղավարը պիտի ձևավորի Ռոբերտ Վիլսոնը: Պատրաստակամություն հայտնեցի, ուժերիս ներածի չափով, օգնելու նրան այդ հարցում, թեև մասնագիտությամբ դիզայներ չեմ, ճարտարապետ չեմ: Այս առումով մենք նույնպես անելիք ունենք առաջիկայում: Նրա հետ աշխատում է նաև Լոնդոնում ապրող հայտնի հայ ճարտարապետ Միշել Մովսիսյանը: Ինձ խնդրել են, որ շատ լուսանկարներ անեմ Երևանի փողոցներում, նաև պատմեմ, թե ինչպիսին է կյանքը Հայաստանում:
-Հասմիկ Պապյանի ամռանը կայացած համերգը` Հայաստանի պետական ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի նվագակցությամբ, մեծ մշակութային տոն էր հայաստանցի արվեստասերներիս համար: Ի՞նչ կարծիքի եք այդ երեկոյի մասին:
-Ես շատ գոհ և հպարտ եմ, որ մեր գերմանացի կոմպոզիտոր Վագների ստեղծագործությունները հնչեցին այդ երեկո: Նրա ստեղծագործություններն այնքան էլ հաճախ չեն կատարում Հայաստանում: «Արամ Խաչատրյան» հրաշալի սրահում հնչեց Վագների և Վերդիի երաժշտությունը: Երկու մեծ կոմպոզիտորների 200-ամյակն էր այս տարի, և մեծ բան էր ինձ համար, որ այդ հոբելյանները նշվեցին Հայաստանում: Ֆիլհարմոնիկը Հասմիկի համերգից կարճ ժամանակ առաջ կատարեց Բրուքների երաժշտությունը: Դա շատ բարդ գործ է` ամեն առումով: Թե՛ դժվար է կատարել, թե՛ հասկանալ, ընկալել: Ֆիլհարմոնիկը կարողացավ այդ դժվարությունը հրաշալի հաղթահարել: Անպայման ուզում եմ ասել` շատ բարձր մակարդակ ունի Հայաստանի պետական ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ