«Եթե անկեղծ խոսենք»

Այդպես է կոչվում Սեմ Բոբրիկի մեկ գործողությամբ կատակերգությունը, որ բեմադրել է Երևանի դրամատիկական թատրոնը: Առաջին ներկայացումը 2018-ի հոկտեմբերի 5-ին էր: Բեմադրիչը` Ժան Նշանյան: Իրականում կատակերգություն չէ, այլ դրամա: Հակիրճ` երկու հոգեբանների առանձին-առանձին ու միասին մոլագարն ապացուցում է, որ իրեն բուժել չեն կարող, որովհետև իրենք էլ հիվանդ են: 4 դերասաններ ժամուկեսում հանդիսատեսին ապացուցում են, որ հասարակությունը հիվանդ է ու անկեղծ խոսելու պատրաստ չէ: Դրամատիկ գնալու կարիք չկար` դա իմանալու համար: Անհիշելի ժամանակներից այդպես է` պարբերաբար գտնվում են դրամատուրգներ, որ հայելի դնեն հասարակության առաջ, ու թատրոններ, որ հայելին ուղղեն հանդիսատեսին: Ներկայացումից հետո դահլիճում ծափեր էին, սովորական ծափեր` դրամատիկի ամեն ներկայացումից հետո: ՈՒ ես չհասկացա` ծափերը դերասանների՞ն էին ուղղված` հրաշալի խաղի համար, թե՞ ծափահարող հանդիսատեսը հասկացավ` իրեն ինչ էին ասել բեմից ու գնահատեց: Կարծում եմ` առաջինը, երկրորդ դեպքի համար ծափերը շատ էին ու …ավելորդ էին:

Քանի՞ նման ներկայացում է պետք, որ հասկանանք` մենք անկեղծ խոսակցության պատրաստ չենք ոչ միայն միմյանց, այլև ինքներս մեզ հետ: Մեր արժեհամակարգում անկեղծությունը արժեք չէ: Մեր արժեհամակարգի առաջին եռյակում պոպուլիզմն է ու դեմագոգիան, երեսպաշտությունը: Հասարակական: Բայց չենք հասունացել այնքան, որ հասկանանք` հիվանդ ենք: Գուցե թատրոնները դրա՞ համար են հավերժական: Մենք նաև չենք ընկալել դեռ, որ հասարակություն-իշխանություն հարաբերություններում հայտնվել է մեծ ու մեծացող… անհանդուրժողականություն: Իշխանությունը հասարակությունից ուզում է անվերջ հիացմունք ու իր գործերին չխառնվել, հասարակությունը իշխանությունից ուզում է իր կյանքի փոփոխություն:

Իշխանությունը հասարակությանը հրամցնում է քաղաքացու օր` օրենքի նախագծի մակարդակով` «ի նշանավորումն 2018-ի ապրիլ-մայիսին Հայաստանում տեղի ունեցած ոչ բռնի, թավշե, ժողովրդական հեղափոխության հաղթանակի», հասարակությունը սկսում է հեգնել` պահանջելով… գյուղացու օր: Այսինքն` խզվել է կապը: Պաշտոնական հեռուստաալիքներով հիացած քաղաքացիներ են` իրենց շնորհված տոնի համար, ֆեյսբուքահայերը հրճվում են անգլիականից մինչև սև հումոր շրջագծում: Իրականում քաղաքացու օրը կարող է ժողովրդի ու ժողովրդավարության հաղթանակի օր դառնալ ու նշվել իբրև ժողովրդական տոն, եթե Հայաստանում լինի … տոնի ընկալում: Թեպետ այդ տոնը կա հայկական տոնացույցում ու կոչվում է Սահմանադրության օր: Սահմանադրության օրն է քաղաքացու տոնը, եթե հարգվում ու պաշտպանվում են քաղաքացու իրավունքները պետական մակարդակով: Հայաստանում Սահմանադրության օրը համապետական տոն չդարձավ, որովհետև բովանդակություն չստացավ: Ինչպես բովանդակություն չստացավ սեպտեմբերի 21-ը` Անկախության օրը: ՈՒստի կառավարությունն ինչպես էլ հիմնավորի քաղաքացու օրվա անհրաժեշտությունը, կարևորը բովանդակությունն է: Ի՞նչ են անելու այդ օրը` պաշտոնական ուղերձներ, անպաշտոն լայվեր, երթեր ու համե՞րգ: Այսինքն` սա ևս մեկ խրամատ է` հասարակությունը «մերոնց» ու «չմերոնց» բաժանելու: Տոնը ոչ բոլորինն է լինելու, ոչ բոլորն են համարելու, որ տոնի տեղ կա իրենց կյանքում: Թավշե հեղափոխությանը մասնակցել են հարյուր հազարավորներ, բայց ոչ բոլոր քաղաքացիները։ Ոչ բոլորն են թավշե հեղափոխությունը համարում իրենց ու երկրի կյանքի գլխավոր իրադարձությունը, որ շրջադարձ է դարձել: Իսկ իշխանությունը ոչ թե պիտի արձանագրի իրավիճակը, այլ փոխի ու միավորի: Իդեալ ու նպատակ տա բոլորին: Այս պայմաններում սահմանված քաղաքացու օրը դառնալու է քայլածների հաղթահանդես չքայլածների նկատմամբ: Անգամ տոնը սահմանողները չգիտեն` ինչպես է տոնը նշվելու: Եվ որովհետև թողնելու են հասարակության վրա, ամենայն հավանականությամբ` քաղաքապետերն ու մարզպետները կհավաքեն մարզի պատասխանատուներին, վարչապետը ելույթ կունենա, Աժ-ում ճառեր կասվեն ու… կատարած պարտքի գիտակցությամբ տուն կգնան: Որովհետև մարդը չի ընկալվում որպես արժեք, որպես սուբյեկտ: Եվ քաղաքացու օրը դառնում է պոպուլիզմի հերթական դրսևորում:
Մենք պոպուլիզմից պոպուլիզմի նոր որակների անցումներ ենք անում. օրինակ` համաքաղաքային շաբաթօրյակի կազմակերպումը:

Դրամատիկը նահանջում է կյանքի թատրոնի առաջ` մեկ դերասանով թատրոնի, երբ բեմում վարչապետն է իր ցախավելով, իսկ դերասանները հրաժարվում են բեմ բարձրանալ: Ընդ որում` մասնագիտությամբ դերասանները: Մարտի 23-ի համաքաղաքային շաբաթօրյակի օրը վարչապետն ու քաղաքապետը որոշել էին Սոս Սարգսյանի անվան Համազգային թատրոնի նոր շենքի կառուցման հիմնարկեքին մասնակցել: Բայց շինհրապարակը մաքուր չէր, ու Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց. «Սոս Սարգսյանի հիշատակը աղբի մեջ չեն հարգում»: Միանշանակ` թատրոնի պատմության մեջ գրվելու արժանի նախադասություն է: Բայց արդեն կինո է, երբ կոստյումով վարչապետը միայնակ ավլում է շինհրապարակը` թիկնապահներն ապահովում են անվտանգությունը, օպերատորները պատմական կադրերը արձանագրում: ՈՒ նույնիսկ թատրոնի դերասանները չեն միանում Սոս Սարգսյանի հիշատակը հարգելուն: ՈՒ ինչպե՞ս վարչապետը չբողոքի. «Հարյուր անգամ ինձ խնդրել են՝ «շատ կարևոր է, խնդրում ենք անպայման եկեք»։ Երկրի վարչապետին բերել են աղբի մեջ կանգնացրել են»: Քաղաքապետ Հայկ Մարությանին մնում էր միանալ վարչապետին և բացատրել, որ շինհրապարակների մաքրությունը նորմատիվներով է սահմանված: Պարտավոր են պահպանել, բայց չեն պահպանում. «Մենք տուգանքներ ենք նշանակել։ Մենք պայքարում ենք ամեն օր դրա հետ։ Ամբողջ Երևանի մասին է խոսքը՝ բոլոր շինհրապարակները պետք է կահավորված լինեն նորմատիվներին համապատասխան։ Էստեղ էլ կարող են լավ աշխատել, և այո, կարող է էնպիսի մի ֆլեշմոբ մտածենք՝ այն մարդկանց, ովքեր կեղտոտում են, աղտոտում են մեր քաղաքը, ուղղակի նկարենք, ֆոտոն գցենք անուն ազգանունով և ասենք՝ էս մարդը աղտոտում է մեր քաղաքը։ Ավելի լավ կաշխատի դա, քան տուգանքները»: Ֆլեշմոբ` սա է գլխավորը, մնացածը չի աշխատի: Քաղաքապետն իսկապես անկեղծ էր: Ինչպես անկեղծ է վարչապետը, որ ջինսով ու սվիտրով գնում է թատրոն, կոստյումով` շաբաթօրյակի:

Նույնքան անկեղծ էին «Հանուն արդարության» հասարակական վերահսկողական նախաձեռնության անդամները, որ շաբաթօրյակի օրը կարմիր գծերը ներկում ու վերացնում էին` պնդելով կատարում ենք հասարակական պահանջ, այս պահանջը ձևավորվել է դեռևս հեղափոխությունից առաջ, և բազմիցս հայտարարություններ է արել երկրի վարչապետ, նախկին պատգամավոր Նիկոլ Փաշինյանը, որ ԱԺ հարթակից պահանջել է կարմիր գծերը վերացնել: «Այսօր մենք դուրս ենք եկել այդ հանրային պահանջն իրականացնելու և ներկում ենք կարմիր գծերը՝ փաստելով, որ դրանք մեզ այլևս պետք չեն: Մենք օրինակ ենք ծառայում, հիշեցնում ենք վարչապետին, որ սա իր խոստումն է և պետք է կատարի»,- հայտարարում էին նրանք ու օրինակ բերում քաղաքապետին, որ օպերայի հարակից սրճարանները քանդելիս ասում էր` իրականացնում ենք հանրային պահանջ, ոչ թե քաղաքապետարանի ու վարչապետի որոշումն է, այլ ժողովրդի պահանջը: Ինչու՞ ոչ: «Պարոն վարչապետ, կատարեք Ձեր խոստումները, ժողովուրդը Ձեզնից դա է սպասում»` սկզբունքով: Մանավանդ` կա նաև հիմնավորում` կարմիր գծերից հասույթը տարեկան 26 մլրդ դրամ է` շաբաթական 1 մլն դոլար է, որ մեզնից յուրաքանչյուրից գողացվում է և անհասկանալի է, թե ինչի վրա է ծախսվում:
Ահա այսպես` հպարտ քաղաքացիները սկսում են գործել` առանց նույնիսկ քաղաքացու օրվան սպասելու: Նրանք սկսել են փոխարինել իշխանությանը, որովհետև համաձայն չեն իշխանության որոշումների հետ: Որովհետև Հայաստանում իշխանությունը մեկ մարդ է ու նրա կառավարումը միանձնյա է: Իսկ դա ամենամեծ վտանգն է ցանկացած ժողովրդավարության համար, որ չունի ինստիտուտներ: ՈՒ այդ մեկ մարդը այսօր չի ցանկանում, որ հաստատվի ինստիտուցիոնալ իշխանություն` հայտարարելով, որ սահմանադրական փոփոխությունները առաջնահերթ չեն, կա ավելի կարևորը` տնտեսական հեղափոխությունը: Իրականում տնտեսական հեղափոխությունը հնարավոր է ինստիտուցիոնալ հաստատուն ժողովրդավարության դեպքում: Միրաժ է, որ թավշե հեղափոխությունից հետո Հայաստանում կատարյալ ժողովրդավարություն է հաստատվել, կա խոսքի ու մամուլի ազատություն: Ժողովրդավարությունը ինչ-որ մեկի ցանկությամբ չի հաստատվում կամ վերանում, խոսքի ազատությունն էլ ում խելքին ինչ փչի գրելը չէ, այլ հրապարակումներին համարժեք վերաբերվելը: Խոսքը ԱԱԾ-ին ու ՀՔԾ-ին չի վերաբերում, այլ օրենսդիր ու գործադիր իշխանությանը: Հենց այդ համարժեք վերաբերմունքի բացակայության փայլուն օրինակ էր վարչապետի վերջին ասուլիսը` լրագրողների հարցերի մակարդակում: Հայաստանում գործող ժողովրդավարությունը միրաժ է` հիմնված մեկ մարդու պատկերացումների վրա: Իսկ եթե 5 կամ 10 տարի հետո այդ մարդն այլևս իշխանություն չունենա, ժողովրդավարության վախճանն ենք արձանագրելու՞: Նիկոլ Փաշինյանի թավշե հեղափոխության առաջնահերթ խնդիրը չէ՞ այնպիսի համակարգ ստեղծել, որ ով էլ գա իշխանության, անհնար լինի ժողովրդավարության հետքայլը: Դա ոչ լրագրողների, ոչ քաղաքական գործիչների, ոչ էլ ժողովրդի գործն է: Դա իշխանության գործն է, այլապես ժողովրդավարներ-ոչժողովրդավարներ իշխանության փոխանցումը շատ հավանական է, որ հավանական է դարձնում անվերջ հեղափոխությունների կամ բռնապետության հաստատումը: Այսինքն` սուպերվարչապետությունից օր առաջ հրաժարվելը և սահմանադրական փոփոխություններ կատարելը հենց թավշե հեղափոխության արդյունքը պետք է լինի, ոչ թե ժամանակի մեջ հետաձգվող հերթական «միջոցառում»: Հայաստանում ժողովրդավարությունը պետք է ինստիտուցիոնալ հիմքեր ունենա, որ պետության ղեկավարներն ու պետական պաշտոնյաները գործեն օրենքի շրջանակներում, ոչ թե արդարության ու ճշմարտության իրենց պատկերացումների: Ժողովրդավարությունը չպետք է վարչապետի կամքի արտահայտություն լինի: Առավել ևս, որ այդ կամքն օրեցօր տարօրինակ դրսևորումներ է ստանում: ՈՒ առավել քան տարօրինակ են իրենց պահում Հայաստանի հպարտ քաղաքացիները` դասադուլներով, գործադուլներով, բողոքի ցույցերով:

Հեղափոխությունն ավարտվել է, իսկ նրանք ապավինում են փողոցային ժողովրդավարությանը, որովհետև չեն տեսնում իրենց խնդիրները լուծելու ունակ իշխանություն: Իսկ երբ նրանք քանակից անցնեն որակի, կպարզվի, որ Հայաստանում քաղաքական ճգնաժամ է, բայց մենք չենք կարող քաղաքական ճգնաժամում լինել այդքան ժողովրդավարական ու այդքան թավշե հեղափոխությունից հետո: Չէ՞ որ մենք նույնիսկ քաղաքացու օր ենք սահմանում, ուրիշ ի՞նչ է պետք քաղաքացուն:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հ.Գ. Եթե անկեղծ խոսենք, այս ամենի մեղավորը ոչ իշխանությունն է, ոչ էլ վարչապետը, մենք ենք, որ մեզ անվանում ենք հասարակություն: Մենք չունենք իդեալներ ու պատկերացում` ինչ պետություն ենք ուզում ունենալ ու ինչպես կարող ենք այդ պետությունն ունենալ: ՈՒ դա հնարավորություն է տալիս մեզ կառավարել պոպուլիզմով ու դեմագոգիայով, երեսպաշտությամբ, քանի չի ձևավորվել կայուն դիմադրողականություն միրաժով ու պատրանքով իրականությունը փոխարինելու սովորույթին: ՈՒ դա միայն ընդդիմության խնդիրը չէ, դա հասարակության ինքնապահպանության բնազդի ու ինտելեկտի դրսևորումն է: Ֆլեշմոբերից հետո էլ գալիս է ճշմարտությանն առերեսվելու պահը, երբ ոչ մի լայվ ԽՈՍՔԻ արժեք չունի` գործի վրա հիմնված չլինելով: Քաղաքացու տոնը իմաստ կունենա, երբ քաղաքացու ինքնագիտակցությունը նրան կթելադրի պետություն կառուցել, ոչ թե իշխանություն:
Երբ իշխանությունը կհասկանա, որ ինքը պետությունը չէ, այլ պետության որոշակի ժամկետով ընտրված կառավարիչը: Բայց այս նրբությունները դեռ հակասում են պոպուլիզմին ու դեմագոգիային, երեսպաշտությանը` թե իշխանական, թե հասարակական մակարդակներում, ուրեմն սպասեք հերթական ֆլեշմոբին:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ