«Ազդարար». հայոց առաջին պարբերական մամուլը

19-րդ դարի նախօրեին, առաջին ֆրանսիական հեղափոխությունից անմիջապես հետո` 1794 թվականի հոկտեմբերի 16-ին Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում լուսահոգի ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ քահանա ՇՄԱՎՈՆՅԱՆԸ հիմնեց հայ առաջին պարբերականը` «Ազդարարը»:

Հարություն Շմավոնյանը ծնվել է 1750-ին` Շիրազում (Իրանի տարածքում): Կորցնելով իր երկու երեխաներին, նա որոշեց մեկուսանալ սուֆիների վանքում, որտեղ և ապրել է յոթ տարի: Այնուհետև նա ուղևորվում է Հնդկաստան: Գուցե այլ թափառաշրջիկ ուխտավորների պես նա Հնդկաստան ուղևորվեց` ճշմարտություն որոնելու: Այդ ժամանակաշրջանի իր կյանքի մասին շատ քիչ տեղեկություն կա: Այնուամենայնիվ, 18-րդ դարի ավարտին Շմավոնյանն ուներ դրամական միջոցներ: 1789-ին նա սեփական տպարան է հիմնում Մադրասում, այնտեղ հրատարակում է հայալեզու ութ գիրք:
Այդ ժամանակաշրջանում Մադրասում գործում էր Շահամիրյանի տպարանը: Սակայն, Շմավոնյանը` տարաձայնություններ ունենալով վերջինիս հայացքների հետ, չէր օգտվում նրա օգնությունից: Շմավոնյանին հայտնի էին Բաղրամյանի, Շահամիրյանի, Հովսեփ Էմինի քաղաքական հայացքները, սակայն նա կողմնակից էր Սիմեոն կաթողիկոսի որդեգրած ուղուն: Հայերի փրկությունը նա տեսնում էր հայկական եկեղեցու պատմական ավանդույթներին առնչվող մշակութային զարգացման ճանապարհին: 1794-ին Հ. Շմավոնյանը հիմնում է «Ազդարարը» և դառնում հրապարակախոսական բաժնի խմբագիր ու ղեկավար: Շմավոնյանն իր ամսագրում հրապարակում է Սիմեոն կաթողիկոսի տողերը: Կաթողիկոսը քարոզում էր զգուշավորության քաղաքականություն: Շմավոնյանը, հայտնելով նոր ամսագրի մասին, խոստանում է ապագա ընթերցողներին անհրաժեշտ տեղեկություններ հայտնել ընթացիկ քաղաքական իրադարձությունների մասին, նկարագրել հատկանշական նորությունները, դիմել գիտական «իրադարձությունների» ու նոր հայտնագործությունների լուսաբանմանը: Յուրաքանչյուր եռամսյակի վերջում տպագրվում էր հաջորդ ամսվա եկեղեցական օրացույցը, որտեղ նշված էին լուսնի օրերն ու քրիստոնյա սրբերի ավանդական օրերը: Սկզբնական շրջանում հանդեսն ուներ ընդամենը 28 բաժանորդ: «Ազդարար»-ի էջերում լույս էին տեսնում բանաստեղծություններ, ուսանելի առակներ, հրապարակախոսական հոդվածներ, անգամ պատմական հետազոտություններ: Հանդեսի հիմնական լեզուն գրաբարն էր, սակայն տեղեկատվության մի մասը (օրինակ` հայտարարությունները) տպվում էին խոսակցական հայերենի Ջուղայի բարբառով:
«Ազդարար»-ը փոքրածավալ, նկարազարդ հանդես էր, այն լույս էր տեսնում պարբերաբար` ամսեական մեկ անգամ: Խմբագրին հայտնի էին հնդկահայ ընթերցողների պահանջների առանձնահատկությունները: Ընթերցողների մեծ մասը Նոր Ջուղայից Հնդկաստան տեղափոխված վաճառականներն էին: Դրանով է պայմանավորված այն, որ իր հանդեսի էջերում Շմավոնյանը հրապարակում էր Խաչատուր Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից»-ը։
Լինելով անփորձ խմբագիր, Հ. Շմավոնյանը հաճախակի անկանոն էր տպագրում ներկայացվող նյութերը: Գրքույկներում ցրված են քաղաքական նյութերը (ժամանակագրությունը), բարոյական առակները, անգլալեզու թերթերից վերցրած նյութերը: Հ. Շմավոնյանի հիմնական միտումներն էին լավատեսական տեղեկատվության հրատարակումը, առևտրականներին օգտակար լինելու ցանկությունը:
Շմավոնյանն անփորձ հրատարակիչ էր. հանդեսն աչքի էր ընկնում ցածր որակով ու հասցեագրված էր բացառապես Մադրասի հայերին: Քահանա Շմավոնյանը խորապես համոզված էր, որ իր գործունեությունը լուսավոր առաքելություն է, որն օգուտ է բերելու իր ժողովրդին: ՈՒստի նա կոչ էր անում հայ գործիչներին, ունևոր մարդկանց` աջակցել այդ նախաձեռնության զարգացմանն ու կատարելագործմանը: Թեպետ բոլորը ոգևորությամբ ողջունում էին «Ազդարար»-ի ծնունդը, սակայն ոչ մի աջակցություն չի ցուցաբերվել: Առևտրական, տնտեսական ու քաղաքական լուրերից բացի, հանդեսում հրապարակվում էին գեղարվեստական ստեղծագործությունները, թարգմանություններն ու պատմական աշխատությունները: Հրատարակվում էին նաև հաղորդագրություններ Ռուսաստանից, մասնավորապես, Եկատերինա II-ի հրամանագիրը` հայերի համար Գրիգորիուպոլիս քաղաքը հիմնելու մասին: Շմավոնյանը ողջունում էր հայ-ռուսական նախագծերը, ինչը չէր կարող դուր գալ Հնդկաստանում տիրող անգլիացիներին:
Եվրոպայից Մադրաս է ժամանել Խոջամալ Սաֆարյանը` իր հետ բերելով սեփական պատմական աշխատություններն ու բազմաթիվ թարգմանություններ, այդ թվում` Հռոմի պապի նամակը:
Շմավոնյանի կատարելատիպն է եղել միապետական Հայաստանը` սոսնձված կրոնով ու միավորված եկեղեցու առաջնորդության ներքո: Շմավոնյանը բացասական վերաբերմունք էր ցուցաբերում ֆրանսիական հեղափոխության հանդեպ: Ի թիվս այլ բաների, հեղափոխականները հսկայական վնաս էին հասցնում ունևոր հայերին: Սակայն հայերի դրությունը շատ ավելի ծանր էր Իրանի և Թուրքիայի բռնապետական ռեժիմներում:
«Ազդարար»-ը տպագրում էր երկու հայ գործչի` «Հայորդի Հայ»-ի ու «Ազգակցի» բանավեճը: Մինչդեռ նրանց հայացքների միջև սկզբունքային տարաձայնություններ չեն նկատվում: Երկուսն էլ քարոզում են լուսավորչություն: Հրապարակախոսներն առաջարկում են միավորված ուժերով պայքար մղել հայ ժողովրդի մահացու թշնամու` խավարամտության դեմ: «Հայորդի»-ն ավելի դյուրաբորբոք է, քննադատում է «ծերունիների» պասիվությունը, ամբողջ հույսը դնում է երիտասարդության վրա: «Ազգակից»-ը սուր քննադատում է հայ եսասեր հարուստներին, առաջարկելով բացել հայկական ուսումնական հաստատություններ: Հավանաբար, երկու դիմակների տակ թաքնվում է նույն մարդը, և, ամենայն հավանականությամբ, դա ինքը` խմբագիր Հարություն Շմավոնյանն է:
Տեղացի ունևոր հայերը չօգնեցին խմբագրության ծախսերը մարելուն, և այդպիսի մեծ դժվարությամբ լույս տեսած հայկական առաջին լրաբերը շուտով փակվեց. 1796 թվականի մարտին, 18 համար հրատարակելուց հետո, Հարություն Շմավոնյանը ստիպված եղավ դադարեցնել հանդեսի հրատարակումը:
Հանդեսը հրատարակելուց հետո Հարություն Շմավոնյանն աչքի չի ընկել քիչ թե շատ նշանակություն ունեցող գործունեությամբ: Ըստ Լեոյի, նա վատնում էր եկեղեցական ու ազգային գումարները, դատվեց և 1824 թվականին շատ դաժան մահով ավարտեց իր կյանքը:

Աննա ԻԵՐՈՒՍԱԼԻՄՍԿԱՅԱ

Հեղինակի նյութեր

• Իռլանդացիները հարգում են ընտանիքը
• Օրակարգում սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց խնդիրներն են
• Համաներման ինստիտուտ
• Պամֆլետների առաջացումն Անգլիայում
• Մարդու մասնավոր կյանքն ու դրա պաշտպանությունը
• Եվրամիության իրավական համակարգի դերը գլոբալացման գործընթացում
• Իրավագիտության վերածնունդը
• Մեդիա պլանավորում. ժամանակակից գովազդային գործիք
• «Մշակի» էջերում Արծրունին հիանում էր Ջուզեպե Գարիբալդիով
• Դրուիդներ

Մեկնաբանություններ