«Մենք դեռ մեր քաղաքական ապրանքը չենք բերել շուկա»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, արվեստաբան ՌՈՒԲԵՆ ԱՆԳԱԼԱԴՅԱՆԸ:

«ԱՇԽԱՐՀԸ ՈՐՔԱՆՈՎ ՈՐ ՀԱՎԱՔՎՈՒՄ Է, ՁԳՏՈՒՄ ԴԱՌՆԱԼ ՄԵԿ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԿԵՆՏՐՈՆ ՈՒՆԵՑՈՂ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, ԱՅԴՔԱՆՈՎ ԷԼ ՋԱԽՋԱԽՎՈՒՄ, ՄԱՍՆԱՏՎՈՒՄ Է»
-Պարոն Անգալադյան, իսլամական աշխարհում պարզապես փոթորիկ առաջացրեց Մուհամեդ մարգարեին ծաղրող ֆիլմը: Կարծում եք` այդ ֆիլմը սոսկ անհատ արվեստագետի մոտեցման ու մտահղացման արդյո՞ւնք է, թե՞ մտածված, մշակված պետական քաղաքականություն` ուղղված իսլամադավանների դեմ:
-Արևելքը և համեմատաբար երիտասարդ Արևմուտքը տարբեր կերպ են ըմբռնում պետական և ոչ պետական մոտեցումները: Եթե տարբեր համակարգեր միևնույն պետության մեջ սերտորեն գոյակցում են հարյուր տարուց ավելի, յուրաքանչյուր հարց դառնում է պետական: Ամեն մեկը կատարում է իր ֆունկցիան, իսկ բոլորը միասին կատարում են պետական ֆունկցիա` ունենալով քաղաքական, մշակութային, հոգեբանական ուղղվածություն, ներառելով միջպետական և միջազգային հնչողության վեկտորներ: Եթե որևէ պետության մեջ որևէ բան է կատարվում, հետևում կանգնած է պետությունը: Եթե անգամ պետությունը ներողություն է խնդրում իր որևէ մեխանիզմում թույլ տված սխալի համար, արդեն իսկ ինքը տեր է կանգնում այդ սխալին:
-Այսինքն` ներողություն խնդրելը նո՞ւյնպես պետական միջամտություն է:
-Այո՛: Մենք այս նրբությունները դեռ չենք հասկանում, չգիտենք` մեզնից այս կամ այն հարցում այլ պետությունները գո՞հ են, թե՞ դժգոհ: Մենք դեռ մեր քաղաքական ապրանքը չենք բերել շուկա, դեռ չգիտենք էլ, թե որտեղ է այդ շուկան, որտեղ պիտի վաճառենք մեր քաղաքական ապրանքը: Իսկ մեր ունեցած ամենամեծ քաղաքական ապրանքը ցեղասպանությունն է: Մենք դեռ երեխայի պես ուրախանում ենք մեր արած փոքր քայլերի համար, այս կամ այն երկրի կողմից ցեղասպանությունն ընդունվելու համար: Բայց երկրներն ընդունեն, թե չընդունեն, մեզ համար դա այնքան էլ նշանակություն չունի: Մենք պետք է լինենք շուկայում: Մեկ անգամ չէ, որ ես բարձրաձայնել եմ այս խնդրի մասին: Մենք դեռ հասուն պետություն չենք։ Մեր միտքը շատ մակերեսորեն է մոտենում այս ամենին և չի ըմբռնում, թե վերջին հաշվով ինչ է կատարվում: Սիրիայում ներկայումս ընթացող այս դեպքերից մենք ոչինչ չէինք հասկանում: Ես ստիպված եղա ելույթ ունենալ և բացատրել, որ Սիրիայում կատարվողն անմիջականորեն առնչվում է մեզ հետ, մինչդեռ բոլոր մեկնաբանները մինչ այդ այլ բաներ էին ասում: Հետո սկսեցին հասկանալ, որ այնտեղ է ապրում Արևմտյան Հայաստանին ամենամոտ գտնվող հայկական համայնքը, որ գոյություն ունի Դեր Զոր: Բավական է մենք աշխարհում արդարություն փնտրենք: Պիտի հասկանանք, թե որտեղ է ապրանքի մեր մասն աշխարհում: Եվ ամենակարևորը` ո՞րն է մեր շահույթը: Այդ իմաստով մենք շատ քիչ բան ենք շահում: Այն, ինչ կատարվեց վերջերս Հունգարիայի և Ադրբեջանի միջև, մենք ճիշտ չօգտագործեցինք:
-Կոնկրետ սաֆարովյան պատմությունից ի՞նչ դիվիդենդներ կարող ենք ստանալ:
-Կարող էինք:
-Հիմա այլևս չե՞նք կարող, կորցրե՞լ ենք պահը:
-Դեռ որոշ բան կարող ենք ստանալ, բայց շատ բան կորցրել ենք: Ամեն գործողություն ունի իր ժամկետը: Վերցնենք կենցաղային օրինակ. մեկն իր կնոջն ապտակել է, դրա ազդեցության տևողությունը մեկ-երկու օր է, լավ ծեծել է, կտևի երկու շաբաթ, իսկ եթե բռնաբարել, ծեծել, նսեմացրել, փակի տակ է պահել, կարող է տևել տարիներ: Ամեն մի գործողություն տևողության իր ժամկետներն ունի: Մեր միամտությունը, մինչև անգամ ոչ գրագետ լինելն այդ հարցերում մեզ կանգնեցնում են լուրջ բացթողումների առջև: Մեզ թվում է, թե Սաֆարովին անվերջ պիտի հիշեն, թե աշխարհը չի մոռանալու այդ խայտառակությունը: Այդպես չէ: Սաֆարովը միակ դեպքը չէ աշխարհում: Դրանից հետո այնքա՜ն բան է կատարվել, Ռասմուսենն ու մյուսները այնքա՜ն նոր հետաքրքրություններ, գլխացավանքներ ունեն: Հիմա նրանք ուրիշ խնդիրներ են լուծում: Մենք պիտի գիտակցենք, որ ինչքան շատ խնդիրներ ունենանք միջազգային ասպարեզում, այնքան կշահենք, կսովորենք, թե ինչն ինչպես պիտի անենք: Այդպես մենք կլինենք քաղաքական կյանքի կենտրոնում: Իսկ այդ կյանքը եռում է, մարդիկ, պետություններն ուզում են իրենց այս կամ այն չափի ներկայությունն ու մասնակցությունն ունենալ թեժ կետերում կատարվող իրադարձություններին: Մենք հակառակն ենք անում: Մտածում ենք` միլիոն խնդիր ունենք, ինչո՞ւ խառնվենք ուրիշների խնդիրներին: Շատ լավ է, որ միլիոն խնդիր ունենք: Սկսենք լուծել դրանք: «Վաճառենք» դրանք: Գնորդներ անպայման կգտնվեն, այնպես, ինչպես փոքր երկրների պարտքերն են այսօր գնում խոշոր երկրները: Աշխարհը որքանով որ հավաքվում է, ձգտում է դառնալ մեկ ընդհանուր կենտրոն ունեցող համակարգ, այդքանով էլ ջախջախվում, մասնատվում է: Ամեն մի տարածաշրջան հիմա փորձում է իր լիդերներն ունենալ: Առաջներում այդպես չի եղել: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո այդ խնդիրը չկար: Ռեգիոնալ լիդերների խնդիրն առաջ եկավ 50-60-ականներին: Հետագայում այն ավելի խորացավ: Մենք պիտի հասկանանք, որ Հայաստանը` որպես գեոպոլիտիկ համակարգ, ոչինչ չի նշանակում տարածաշրջանում: Բայց հայ ժողովուրդը` այս հողատարածքով, որ կոչվում է Հայաստան, մեծ նշանակություն ունի:
-Եվ ինչպե՞ս հասկանալ այդ իրողությունը:
-Պետք է հասկանալ, որ Հայաստանում ապրում են միայն Հայաստանի քաղաքացիները: Հայ ժողովուրդն ապրում է ողջ աշխարհում: Ըստ որում` Հայաստանում ապրում է հայ ժողովրդի մեկ երրորդը, դրսում` երկու երրորդը:
-Եվ ամեն երկիր ունի իր ներքին Հայաստա՞նը:
-Իհարկե: Քանի՜-քանի երկրներում հայերը գտնվում են պառլամենտի կազմում, խոշոր բիզնեսի ոլորտում: Մեր ողջ ներուժը կուտակված չէ Հայաստանում: Մեր հարևան վրացիները, օրինակ, չունեն նման առավելություն: Նրանք կարող են ռուսական դումայում ունենալ անդամներ, բայց չեն կարող Սիրիայում, Թուրքիայում, Լիբանանում ունենալ, ինչպես հայերը: Եվ այսուհանդերձ, Հայաստանն այսօր ապրում է իր վատագույն ժամանակները:
-Ինչո՞ւ:
-Մեր առջև դրված է խնդիր. Հայաստանը, որպես պետություն, ներգրավել միջազգային ասպարեզում: Դրա համար պետք են թարմ մտածող մարդիկ, ովքեր կարող են համակարգված ձևով կապել Հայաստանի պետականության լավ ու վատ կողմերը միջազգային ասպարեզին: Վատը` ուղղելու, լավը` ներկայացնելու համար: Դա էլ է շուկա: Այդ շուկայում մենք պետք է ըմբռնենք, թե ովքեր են մեր պարտնյորները, ոչ դաշնակիցները կամ թշնամիները: Ասենք` մենք այդ շուկայում վաճառում ենք մեր «քաղաքական խաղողը»: Պիտի հասկանանք, թե ով կարող է գնել այն:
-Թշնամի հարևանը կարո՞ղ է գնել մեր «քաղաքական խաղողը»:
-Ինչո՞ւ չէ: Մենք չե՞նք գնում նրանց ապրանքը, նրանց քաղաքական դիվիդենդները: Պարսկաստանն այսօր Ամերիկայի հետ լուրջ խնդիրներ ունի, մենք դրանից չե՞նք օգտվում: Եթե Պարսկաստանի և Ամերիկայի հարաբերությունները լավ լինեին, Պարսկաստանը մեզ հետ այդքան մոտ կլինե՞ր:

«ՀՈՒՆԳԱՐԻԱ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆՆ ԱԴՐԲԵՋԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԽԱԲԵՑ»
-Ստացվում է, որ մենք, այնուամենայնիվ, ինչ-որ ճկունություն ցուցաբերո՞ւմ ենք արտաքին դիվանագիտության դաշտում:
-Ակամա է ստացվում: Այնինչ շատ ավելի մեծ դիվիդենդների հնարավորությունը, ինչպիսին հենց Սաֆարովի դեպքում էր, մենք բաց ենք թողնում: Մենք մի փոքր դիվիդենդ, իհարկե, ստացանք, որի համար ուրախանում ենք, ուռճացնում: Բայց ռեալ հաջողությունների չհասանք: Ստացանք երկու պատասխան: Առաջինը Ռասմուսենի ելույթն էր Երևանում և Բաքվում, երկրորդը` Եվրախորհրդարանի բանաձևը: Ես երկու պատասխանից էլ դժգոհ եմ: Այդ հանցագործությունը կատարվել էր ՆԱՏՕ-ի դաշտում, ավելին` «Համագործակցություն հանուն խաղաղության» ծրագրի շրջանակներում կազմակերպված դասընթացների ժամանակ: Մենք «հանուն խաղաղության» բանաձևի խեղկատակության շրջանակներում ներկայանում ենք որպես տուժող կողմ: Մարդիկ եկել են հանուն խաղաղության համագործակցելու և այդ դաշտում մահանում են: Ճիշտ է, ՆԱՏՕ-ն չունի դատավարական իր ֆունկցիաները, դրա համար էլ դատավարությունը վստահեց Հունգարիային: Հունգարիան կայացրեց իր վճիռը: Վստահ եմ, որ շատ ավելի խիստ կլիներ դատավճիռը Հունգարիայի դատարանի կողմից, եթե Հունգարիան մինչ այդ ընդունած և քրեորեն դատապարտած լիներ Հայոց ցեղասպանությունը: Անդրադառնամ այսօրվա Հունգարիային: Հունգար ժողովուրդը մեղա՞ է գալիս, թող ցեղասպանության հարց առաջադրի իր պառլամենտում ու հասնի լուծմանը: Փաստն այն է, որ այսօր Հունգարիա պետությանը Ադրբեջան պետությունը խաբեց:
-Կարծում եք` խաբե՞ց, թե՞ Հունգարիան շատ էլ լավ տեղյակ էր Ադրբեջանի հետագա քայլերին:
-Եկեք հրաժարվենք այս հայկական մոտեցումից ու չընկնենք ենթադրությունների, երրորդ, չորրորդ անհասկանալի պլանների հետևից: Գործողության մասին դատում են փաստաթղթերով: Ըստ փաստաթղթերի` տվյալ մարդը սպանել է քնած հայ սպային` 16 անգամ կացնահարելով: Հետևաբար, այս մարդը կամ եղել է շոկի մեջ, կամ հիվանդ է, կամ սառնասիրտ մարդասպան է: Դատավարությունն ապացուցեց, որ վերջին տարբերակն է: Չսպանեց վրացու, ղրղզի, այլ ազգի ներկայացուցչի: Սպանեց հայի, մի երկրի ներկայացուցչի, որի հետ իր երկիրն ունի խնդիրներ: Ո՞ր երկիրը որի հետ խնդիր չունի: ՈՒրեմն` ի՞նչ: Իրար հետ խնդիրներ ունեցող բոլոր երկրների սպաները պիտի սպասեն հարմար առիթի ու կացնով սպանե՞ն քնած մարդուն: Սա անընդունելի է: ՈՒ մենք այս անընդունելի դեպքից դիվիդենդ չքաղեցինք: Մենք չպահանջեցինք Հունգարիայից, որ մեզ հետ հարաբերությունները լավացնելու համար քայլ կատարի: ՈՒ դա անելու տասնյակ ձևեր կան, մենք պիտի վերջ տանք մեր միամտությանը, գտնենք դեպի մեր նպատակը տանող բոլոր հնարավոր ուղիները: Հայաստանն այդպես էլ չսովորեց, թե ինչ բան է մեծ քաղաքականությունը: Մենք պիտի հրաժարվենք այն լեգենդներից, որոնց համաձայն հայերը շատ կարևոր տեղերում շատ կարևոր հարցեր են լուծում: Մեր ճանապարհը մեծ քաղաքականության մեջ սկսում ենք զրոյից: Ադրբեջանցիները երիտասարդ պետություն են, երիտասարդ ազգ: Մենք երիտասարդ պետություն ենք, ոչ երիտասարդ ազգ: Տարբերությունը հսկայական է: Նրանց տոհմական ընտանիքը, ցեղային մոտեցումն ավելի ուժեղ է: Մենք պիտի հասկանանք, որ եթե այդ ազգը երեկ է ձևավորվել, ուրեմն երեկ չէ առաջին օրն է ծնվել: Նրանք դժվար են իրենց ունեցածից կտրվում, իսկ մենք հեշտությամբ ենք տալիս, որովհետև հազարամյակների ընթացքում էնքա՜ն հող ենք տվել ուրիշին: Նրանք նոր են պետություն ստեղծել, նրանց համար գժվելու բան է կորցնելը: Նրանք մեզ միշտ պահել են երկրորդական դիրքերում, մենք միշտ քծնել ենք նրանց: Միշտ առաջին դեմքը որևէ կառույցում եղել են ադրբեջանցիները (նույնը և վրացիների դեպքում): Բայց եթե պետական ապարատում մենք էինք քծնում նրանց, կյանքում` նրանք մեզ: Մենք ավելի խելացի էինք, ավելի լավ կրթություն էինք ստացել, ավելի նախաձեռնող էինք: Բայց նրանք մեզնից սովորում էին: Վերջին 40-50 տարում նրանք մեծ առաջընթաց ապրեցին, Ալիևի պես հայրիկ ունեցան: 50-ականների վերջերից Ալիևը հետևում էր ադրբեջանական նացիոնալիզմի ընթացքին:

«ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԱՖԱՐՈՎԻ ՈՒ ԲՐԵՅՎԻԿԻ ՄԻՋԵՎ ՀՍԿԱՅԱԿԱՆ Է»
-Սաֆարովի պաշտպաններն ամեն ինչ անում էին, որ նրան ճանաչեն անմեղսունակ: Մեկ այլ մարդասպան` նորվեգացի Անդրե Բրեյվիկը, ամեն գնով ձգտում էր, որ իրեն չճանաչեն անմեղսունակ, հաստատեն, որ ինքը սպանդ է կազմակերպել սթափ գիտակցությամբ: Այս տարբերության մասին ի՞նչ կասեք:
-Սա ցիվիլիզացիոն խնդիր է: Ադրբեջանը երիտասարդ ազգ է, ուզում է աշխարհում երևալ տարբեր ասպարեզներում, գովազդում է իրեն և վատ ցուցանիշներ չի արձանագրում: Համենայն դեպս, ավելի լավ, քան մենք: Ինչ վերաբերում է Բրեյվիկին, նրա խնդիրն ուղղակիորեն առնչվում է մեզ հետ: Նա իր ազգին զգոնության է կոչում, այլապես կկորցնեն այն, ինչ ունեն: Իր ազգի հանդուրժող լինելը, իր համակարգի ներսում բոլոր ազգերին գնահատելն ու սիրելն այն դեպքում, երբ օտարի կողմից իր հանդեպ կա ագրեսիա, պետք է կանխվի կամ ուժով, կամ օրենքներով: Ինքը` որպես անհատ, ունեցավ իր վճիռը, ինքն իր համար լուծեց խնդիրը: Չեմ ասում, թե սա լավ բան է: Բայց սա խորհուրդ է: Այն անդրադառնում է նաև մեզ վրա: Մենք տեսանք, որ կարդացած, քրիստոնյա Բրեյվիկը, իր հիմնավորված աշխարհընկալումով ու աշխարհայացքով, գնաց այդ քայլին: Նա ուրիշ ելք չէր տեսնում: Նա համոզված էր, որ մուլտիկուլտուրան Նորվեգիայի նման երկրում չի կարող աշխատել: Նորվեգացիները գենետիկորեն թույլ ժողովուրդ են: Նրանց մեջ ներխուժում են մեծ թվով տարբեր ազգություններ: Սրա դեմն առնել է պետք: Բրեյվիկն ուզում է, որ իր ցեղը լինի ուժեղ: ՈՒրեմն Նորվեգիայի օրենքները պիտի լինեն խիստ, որ ներսի էթնոսը չկորցնի իր դիրքերը: Տարբերությունը Սաֆարովի ու Բրեյվիկի միջև հսկայական է: Բրեյվիկը գործում է հանուն Նորվեգիայի ժողովրդի և նույն Նորվեգիայում ստանում պատիժ: Իսկ մյուսն ուղղակի մարդասպան է, հանուն ժողովրդի ոչինչ չի անում, բայց հերոսացվում է: Բրեյվիկի հանցագործության հիմքում դրված է գաղափարախոսություն: Մյուսի դեպքում չկա գաղափարախոսություն: Կա ընդամենը նենգ մարդու վարքագիծ: Եթե Բրեյվիկը գործում է հոգեբանական պրոտեստի դաշտում, ապա Սաֆարովը, իմ խորին համոզմամբ, կոնկրետ հայ սպանելուն պատրաստված մարդասպան է: Մենք պիտի ուշադրություն դարձնենք նրա արտաքինին. ինչ հասակ ունի, ինչ կազմվածք, ինչ սանրվածք, դեմքի ինչ արտահայտություն: Տարբեր հանգամանքներում նրա դեմքի արտահայտությունը փոփոխվում է: Սրանք պատահական բաներ չեն: Կպատկերացնեի՞ք, որ մի վտիտ ադրբեջանցի սպաներ հայ սպային: Ես համոզված եմ, որ Սաֆարովին պատրաստել էին հատուկ, և այդ թատրոնը խաղացին հիանալի: Մենք շատ քիչ բանից օգտվեցինք: Բայց հնարավորություն դեռ ունենք, ի վիճակի ենք այսօր Եվրոպայի տարբեր երկրներին, ՆԱՏՕ-ին ստիպել հաշվի նստելու մեզ հետ:
-Ամփոփենք զրույցը:
-Մենք խակ պետություն ենք: Պետք է կենտրոնացնենք մեր ուժերն ամեն ինչում: Քննադատական խոսք ասողին չպետք է համարել թշնամի, այլ պետք է լսել նրան, որովհետև քննադատողն ինքն իրեն էլ է քննադատում: Քննադատողն ուզում է, որ իր երկիրը լինի լիարժեք երկիր, որ իր դեմքն աղավաղված չլինի, որ ամենուր իշխի ճշմարտությունը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ