«ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՉՈՒՆԻ ՄԵԿ ՍԱՆՏԻՄ ԱՆԳԱՄ ՀԵՌԱՆԱԼՈՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՂԵՐԻ ՊԱՀԱՆՋԱՏԻՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ԱՎԻԿ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆԸ:
«ՍՈՖԻ՜Կ, ԿՈՆՅԱԿ ԲԵՐ»
-Պարոն Իսահակյան, այսօր լայն հանրությանն է հայտնի Ավետիք Իսահակյանի` ՀՅԴ-ին անդամակցելու փաստը: Ձեզ այն երբվանի՞ց է հայտնի, և ինչպե՞ս եք ընկալել այդ իրողությունը:
-Հետաքրքիր հարց է, ըստ էության` տանում է դեպի անցյալ: Իսկ անցյալը, մանավանդ Իսահակյանին հիշելը, հոգեկան մեծ բավականություն է պատճառում: Ինձ համար ամենազարմանալին այն էր, որ երբ մահացավ Ստալինը (ես առաջին դասարանում էի սովորում), մեր հարևանը` պոլսեցի կոշկակար Հարություն եղբայրը, առավոտ շուտ եկավ մեզ մոտ և ասաց. «Վարպետ ջան, աչքդ լո՜ւյս, Ստալինը սատկել է»: Վարպետն ուրախ-ուրախ ձայն տվեց. «Սոֆի՜կ, կոնյակ բեր»: Տանն իրարանցում սկսվեց, տատիկը կոնյակը բերեց, նստեցին սեղանատանը, բաժակ բարձրացրին, ու Վարպետն ասաց. «Սա՛ էլ տեսա»: Իսահակյանը խոստովանեց, որ երկար է սպասել այդ օրվան ու վախեցել, որ Ստալինը նորանոր փորձանքներ կբերի մեր ժողովրդի գլխին: Շատ զարմացա, հատկապես այն բանից հետո, երբ դուրս եկանք քաղաք ու տեսանք, որ ժողովուրդը, ամբողջ երկիրը սգի մեջ են: Նույն տարվա ամռանը ձերբակալեցին և գնդակահարեցին Բերիային։ Փաստորեն, ժողովուրդն ազատվեց իր երկու մեծ թշնամիներից: Երբ մեր Վեհափառի ընտրություններն էին նախապատրաստվում պապիկի մտերմագույն ընկերոջ` Գևորգ 6-րդ Չորեքչյանի մահից հետո, մեր տուն սկսեցին գալ տարբեր պատվիրակություններ: Դրանց մեջ մի շարք ճանաչված դաշնակցականներ կային (Երվանդ Հյուսիսյանը` Իտալիայից, մեծագույն բարեգործ Սարգիս Քյուրքչյանը` Լոնդոնից, Մեծի տան Կիլիկիայի ներկայացուցիչներ), որոնք գալիս էին բանակցությունների պապիս մոտ: Ես տեսա կենդանի դաշնակցականների, որոնց բնորոշ էին զսպվածությունը, ներքին տակտը, կոնսպիրատիվությունը: Նրանց զրույցներն Իսահակյանի հետ տեղի էին ունենում փակ դռների հետևում: Իհարկե, դաշնակցականները, որոնք Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ փրկեցին Զանգեզուրն ադրբեջանա-թուրքական օկուպացիայից, խորհրդային գրքերում, ֆիլմերում ներկայացված էին ծաղրական ձևով: Դաշնակցության գլխին անընդհատ լուտանք է թափվել, ձգտել են ժողովրդին վանել այդ կուսակցությունից: Բայց ապարդյուն: Որովհետև դաշնակցությունը 1918 թվականին` Սարդարապատի հաղթանակից անմիջապես հետո, երբ հռչակվեց Հայաստանի անկախությունը, կարողացավ էս պատառ հողը փրկել մուսուլմանացման վտանգից: Մեզ ցանկանում էին ձուլել Թուրքիային` իբրև մի գավառ, իսկ դա նշանակում է, որ մենք այլևս հայ չէինք լինի: Կլինեինք Թուրքիայի մեջ ապրող մի անհասկանալի տեսակ: Այսինքն` սարսափելի բան կկատարվեր, եթե ժամանակին ճիշտ չկողմնորոշվեր դաշնակցությունը: Բարեբախտաբար, ռուսական ինտերվենցիայի պայմաններում մենք ավելի քիչ էինք վտանգված, և այդ բանը գիտակցելով` դաշնակցությունը կամավոր, առանց դիմադրության հեռացավ: Մերձբալթյան երկրներում խորհրդային կարգերի անկումից հետո իշխանության եկան ավանդական կուսակցությունները, այն ուժերը, որոնց ձեռքից Ստալինը բռնությամբ խլել էր իշխանությունը, ազգային անկախությունը: Այդ երկրներում չեղան անարխիստական դրսևորումներ, ինչպես մեզանում: Այստեղ խորհրդային կարգերից հետո իշխանության եկավ ոչ թե այն կուսակցությունը, որն իսկապես եղել է մեր ազգային ցավերի, վշտի կրողը, ինչպես և ղարաբաղյան պայքարի մեջ վճռական դեր ունեցած ուժը, այլ իրագործվեց Մոսկվայում մշակված մի սցենար, համաձայն որի` ամեն գնով իշխանությունից պետք է հեռու մնար դաշնակցությունը: Իսկ այդ սցենարը հաջող խաղարկելու համար ստեղծվեց արհեստածին մի կուսակցություն` ՀՀՇ-ն, որին գուրգուրեց Մոսկվան, և նեոբոլշևիկյան այդ կազմակերպությունը, փաստորեն, շարունակեց այն բոլոր ծրագրերը, որոնք մեզանում կային խորհրդային տարիներին: Այդ կուսակցությանը բնորոշ էին անհանդուրժողականությունը, ուրիշի կարծիքի հանդեպ բացարձակ արհամարհանքը, կոպիտ հաշվեհարդարը, համատարած ձերբակալությունները: Վստահաբար կարող եմ ասել, որ 37 թվից հետո ՊԱԿ-ի բանտախցերում այնքան ձերբակալված այլախոհներ չեն եղել, որքան ՀՀՇ-ի իշխանության տարիներին: Սկսած 1991 թվականից` դարձյալ ՊԱԿ-ի զնդանները լցվեցին հայ հայրենասերներով: Շատ մարդիկ այժմ էլ դեռ նստած են: Շատերին էլ հնարավոր եղավ ազատել միայն 1998 թվականին, երբ իշխանության եկավ Ռոբերտ Քոչարյանը: Այն, ինչ արհեստածին է, ինչպես ՀՀՇ-ն, միշտ էլ քանդող, ավերող ուժ ունի իր մեջ: Այդ կուսակցության իշխանության օրոք ՄԱԿ-ի ամբիոնից երբեք ոչ մի բառ չհնչեց մեր հողերի պահանջատիրության, ցեղասպանության, ղարաբաղյան խնդրի մասին: Այնպիսի տպավորություն էր, որ մենք ոչ թե մեր հողերն ենք ազատագրել, այլ գողություն ենք արել: Եվ միայն 1998 թվականից սկսվեցին բաց խոսակցություններ այդ թեմաներով ու շարունակվում են մինչ այսօր: Ռոբերտ Քոչարյանի սկսած գործը մեծ հաջողությամբ շարունակում է Սերժ Սարգսյանը: Եվ համաշխարհային բոլոր բարձր ատյաններում մենք այժմ իբրև պահանջատեր ենք հանդես գալիս: Ես ողջունում եմ մեր նախագահի խոսքը` ասված Գորիսում: Եվ Արցախում կանգնած զորքերի առջև… Դրանք համարձակ, հայրենասիրական խոսք են: Կարծում եմ, որ հայ ժողովուրդն իրավունք չունի մեկ սանտիմ անգամ հեռանալու հայկական հողերի պահանջատիրությունից: XX դարում մենք վերադարձրինք Ղարաբաղը, մեր ծրագիրը պիտի լինի XXI-ում ազատագրել Արևմտյան Հայաստանի հողերն ու ստեղծել մեկ միասնական Հայաստան: Սրանով կիրագործվի ոչ միայն դաշնակցության, այլև ողջ հայության երազանքը:
«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՂԵԿԱՎԱՐՆԵՐԸ ՊԱՐՏԱԴՐՎԱԾ ԷԻՆ ԱՆԵԼՈՒ ԲԱՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԻՐԵՆՑ ՍՐՏՈՎ ՉԷԻՆ»
-Խորհրդային Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Գրիգոր Հարությունյանի շնորհիվ շատ հայ մտավորականներ (այդ թվում` Իսահակյանը, Սարյանը, Դեմիրճյանը, Աճեմյանը) կարողացել են խույս տալ ստալինյան բանտերից, աքսորից, մահապատժից: Մեր օրերում ճանաչո՞ւմ եք այնպիսի ղեկավարի, որն իր պաշտոնը, ինչո՞ւ չէ, նաև կյանքը, կվտանգի հանուն ազգի մտավորական սերուցքի:
-Խորհրդային ղեկավարի մեջ միշտ երկփեղկվածություն է եղել. մի կողմից` նա եղել է իր ժողովրդի, հայրենիքի նվիրյալ, կազմակերպչական բարձր հատկանիշների տեր անձնավորություն, մյուս կողմից` պարտիական ֆունկցիոներ, որը, կամա թե ակամա, պիտի ենթարկվեր Մոսկվային: Այս տեսակետից մեր ղեկավարները լուրջ դժվարությունների առջև են կանգնած եղել: Առաջինը հենց պետք է հիշել Աղասի Խանջյանին, որ ողբերգական վախճան ունեցավ: Նրան սպանեցին, որովհետև հասկացան, որ չէր դառնա 37 թվի կազմակերպիչ-գործիքը Հայաստանում: Եթե նրան չհեռացնեին ճանապարհից, չէին կարող հաշվեհարդար տեսնել Չարենցի, Բակունցի, Զապել Եսայանի, Մահարու, Թոթովենցի, Ալազանի, Նորենցի, Տարոնցու, այլոց հետ: Գրիգոր Հարությունյանը, անշուշտ, հայրենասեր և կառուցող մարդ էր, մարդ, որը մեծ չարիքի ժամանակ կարողացավ այն նվազագույնի հասցնել: Առաջին քարտուղարից, իսկապես, շատ բան էր կախված այդ շրջանում: Ձերբակալման ենթակա մարդկանց ցուցակները կազմվում էին հենց առաջին քարտուղարների միջոցով և ուղարկվում Կրեմլ: Ասեմ, որ այդպիսի ցուցակներում որպես գաղափարական հակառակորդները առաջինն Իսահակյանի, Սարյանի, Դեմիրճյանի անուններն էին նշում: Ինչպես ինձ պատմել է գրող Աշոտ Արզումանյանը, որ այն ժամանակ եղել է Գրիգոր Հարությունյանի օգնականը, Հարությունյանը ՊԱԿ-ից պահանջել է իրեն հանձնել այդ մարդկանց գործերը և դրանք պահել է իր սեյֆում: Բայց և ասենք, որ Իսահակյան, Սարյան անուններն այնքան մեծ էին ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհում, որ հազիվ թե կրեմլյան հրեշը փորձ աներ նրանց դիպչելու: Ինչ-որ տեղ ստիպված էին զիջման գնալ, որովհետև համաժողովրդական սիրո արժանացած բանաստեղծի կորուստը կլիներ համաժողովրդական ողբերգություն: Չարենցի կորուստն էլ էր մեծ հարված մեր ժողովրդի համար, բայց Չարենցը դեռ երիտասարդ էր, չուներ այն համբավը, Եվրոպայում այնքան ճանաչված չէր: Խորհրդային ղեկավարները պարտադրված էին անելու բաներ, որոնք իրենց սրտով չէին, բայց և նրանցից շատերը կարողացել են չդավաճանել իրենց մարդկային նկարագրին: Դրանցից մեկն էր Յակով Զարոբյանը, որը կարողացավ խորհրդային իշխանությունների աչքում կարևորել Սևանի ծրագիրը: Պաշտոնը վտանգելու գնով թույլ տվեց նշել Եղեռնի 50-ամյակը: Նրան փոխարինելու եկած Անտոն Քոչինյանն օժտված էր ղեկավարի բնածին հատկանիշներով: Նա անձամբ ճանաչում էր Հայաստանի ամենահեռավոր գյուղի նախագահին ու անգամ ֆերմայի պահակին: Ղեկավարի այդպիսի բացառիկ ձիրք ունեցող մարդ դժվար է պատկերացնել: Նրանից հետո մեր հանրապետության ղեկը ստանձնեց Կարեն Դեմիրճյանը: Մարդկային հարաբերություններում պարզ, հասարակ մի անձնավորություն էր, բայց և` ի ծնե լիդեր: ՈՒրիշ հարց է, որ բոլոր այս ղեկավարները ներքին մի ողբերգություն էին ապրում, քանի որ չէին կարողանում անել իրենց ժողովրդի, հայրենիքի համար այն ամենը, ինչի կարիքն իսկապես կար: Դեմիրճյանից հետո ցանկանում եմ հիշատակել Ռոբերտ Քոչարյանին: Այն ժամանակաշրջանը, որ ապրել ենք ՀՀՇ-ի օրոք, յուրաքանչյուր նորմալ մարդու հիշողության մեջ դաջվել է իբրև մի շրջան, երբ մեր հայրենասեր ուժերի ապարանցի, գորիսցի, գյումրեցի, սփյուռքահայ տղաների ձեռքով իշխանությունը, իբրև նվեր, հանձնվեց այդ կուսակցությանը, և վերջինս լռելյայն շրջանցեց ազգային գաղափարախոսությանն առնչվող բոլոր հարցերը, չիրականացրեց ազգային շահը հետապնդող որևէ ծրագիր, հանդես չեկավ միջազգային ատյաններում, վարեց պրոթուրքական քաղաքականություն: Եվ այդ բանն զգաց մեծ հայրենասեր Վազգեն Սարգսյանը, որը, միանալով Ռոբերտ Քոչարյանին և Սերժ Սարգսյանին, կարողացավ վնասազերծել Հայաստանի պարտվողական, զիջողության գնացող քաղաքական ուժին: 1998 թվականից հետո շատ բան այլ կերպ ընթացավ: Այլ բան է, որ վերջին տասնամյակներում տնտեսական ծանր վիճակը, շրջափակումը, պատերազմը, մեր կրած կորուստները դժվարին կացության մեջ են դրել Հայաստանը: Հայաստանը հիմա ուղիներ է փնտրում որոշ չափով թեթևացնելու իր քաղաքացիների հոգսը, առաջին հերթին լուծելու մարդկանց զբաղվածության, աշխատատեղերի խնդիրները, կանխելու արտագաղթը, զսպելու անսանձ թշնամուն: Մենք այնպիսի՜ թշնամիներով ենք շրջապատված: Եվ Վրաստանն էլ բոլորովին հուսալի հարևան չէ: Ստացվում է, մեր միակ հուսալի հարևանն Իրանն է, իսկ բարեկամ Ռուսաստանի հետ սահման չունենք: Այս պարագայում ի՞նչ իմաստ ունի ներքին պառակտման քարոզչությունը:
«ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԸ ՊԵՏՔ Է ՆՈՐ ԽՈՍՔ ԲԵՐԻ»
-Ձեր ղեկավարած ինստիտուտը մեկն է Հայաստանի այն ոչ քիչ հաստատություններից, որոնց աշխատակիցների ստացած աշխատավարձը ոչ թե կարեկցանքի, այլ զավեշտի զգացում է առաջացնում: Ի՞նչ հեռանկարներ եք տեսնում հայ գիտնականների սոցիալական խնդիրները լուծելու առումով:
-Անվիճելի է, որ գիտությունը, գրականությունը, մշակույթը բավականին ծանր վիճակում են: Շուկայական հարաբերություններն այդպիսին են: Ծանր վիճակում են եղել մեր դասականներից շատերը` Թումանյանը, Նար-Դոսը, Իսահակյանը, Լեոն, Դեմիրճյանը, Շանթը: Թումանյանը մշտապես ապրեց վարձու տան մեջ: Իսահակյանը Խորհրդային Հայաստան գալուց տարիներ հետո` 1937-ին միայն ունեցավ իր հարկը: Նույն վիճակում էր Մարտիրոս Սարյանը, որ թողնելով Մոսկվան, հրաշալի պայմանները` եկավ Հայաստան և անձամբ մասնակցեց այս երկրի կառուցման գործին` կրելով մեծ զրկանքներ: Չի եղել մի այնպիսի ժամանակահատված, որ մտավորականը լավ ապրի, չհաշված մի քանի գրողների, որոնց բախտը ժպտաց, և խորհրդային տարիներին մեծ տպաքանակով կարողացան տպագրել ու իրացնել իրենց գրքերը: Այսօր մենք մի խնդիր ունենք` տաղանդավոր գրողի գիրքը, արժեքավոր ձեռագիրը տպագրելու: Մենք չենք կարող սպասել, որ պետությունը լիովին տեր կանգնի տաղանդավոր գրողին, մտավորականին, արվեստագետին: Այսօր տաղանդավոր մարդն ինքը պիտի հարթի իր ճանապարհը, ինչպես արվում է ողջ Արևմուտքում: Եղել են ժամանակներ, որ կուսակցությանը ծառայողների գրքերը տպագրվել ու տարածվել են, ինչի շնորհիվ այդ մարդիկ լավ են ապրել: Հիմա այդպիսի բաներ չկան: Մեր այսօրվա և երեկվա իրադրությունները բավականին տարբեր են: Բայց այսօր էլ կան նոր հնարավորություններ դուրս գալու աշխարհ: Մեր լավագույն թատերախմբերը, երաժշտախմբերը, նկարիչները, գրողները դուրս են գալիս Եվրոպա, Ամերիկա, Մերձավոր Արևելք: Ես Ավետիք Իսահակյանի չորս գիրք եմ տպագրել Ամերիկայում: Առաջ սարսափելի վիճակ էր, երկիրը փակ էր, և ոչ մի հույս չկար, թե երբևէ մի դուռ կբացվի:
-Ո՞ր թեմաներն են այսօր «պահանջված» հայ գրականագիտության ասպարեզում:
-Ժամանակն է եկել, որ ճշմարտապես վերլուծվի այն հսկայական ազդեցությունը, որ ունեցել է քրիստոնեությունը մեր գրականության վրա: Եվ ներկայացվի շիտակությամբ ոչ հեռու անցյալի հայոց պատմությունը, ազգային անկախության համար տարվող հերոսական պայքարը, որը նույնպես ձևավորել է հայ գրականության մի ամբողջ շրջան: Այս և բազմաթիվ գրողների ստեղծագործություններ, որոնց անունն առաջներում չէր տրվում, կգտնեն իրենց ամբողջական արտացոլումը ինստիտուտի կողմից տպագրության պատրաստվող «Հայ գրականության պատմություն» վեցհատորյակում: Ժամանակակից ընթերցողին հետաքրքրում են ոչ միայն զուտ գրականագիտական գրքերը, այլև մեծ գրողների կենսագրությունները, հուշագրությունները: Ես միշտ մեր աշխատակիցներին ասում եմ, որ, ծրագրային հետազոտություններից բացի, ժողովրդին պիտի կարողանանք մատուցել այնպիսի գրականագիտական աշխատություններ, որոնք համապատասխան լինեն XXI դարի պահանջներին: Գրողի կյանքը չպետք է պահենք փակ դռների հետևում: Մինչև վերջերս համարյա թե խեղաթյուրված է եղել Չարենցի կերպարը: Նա ներկայացվել է որպես հեղափոխության երգիչ («Լենինն ու Ալին», «Բալլադ Լենինի, մուժիկի և մի զույգ կոշիկի մասին» և այլն): Այսպիսի գործերով մեծ Չարենցը, ողբերգական Չարենցը մնում է չբացահայտված: Իր կյանքի վերջին տասնամյակում նա բոլորովին այլ բաներ է գրել: ՈՒնեցել է պոետական մեծ ինտուիցիա: Բավական է հիշել Ստալինի անձին ուղղված բանաստեղծությունները: Դրա համար էլ մարդուն տանջամահ արեցին, ողբերգական մահով սպանեցին: Եթե նա հարմարվեր սովետական վարչակարգին, կապրեր մինչև խոր ծերություն, հենց կենդանության օրոք իր անունով դպրոց, հրապարակ ու փողոց կկոչեին: Բայց այդպիսի պոետը չէր կարող հարմարվել: Եվ հիմա շատ հանգիստ ասում են, թե Չարենցը բանտում է մահացել: Կարծես թե բանտն առողջարան էր: Չարենցը չմահացավ, նրան սպանեցին, խոշտանգամահ արեցին: Նույնն արեցին շատ այլ գրողների հետ: Մենք այսօր պետք է նրանց կյանքը, ողբերգական մահը բոլոր ճշմարտություններով բացենք ու դնենք ժողովրդի առաջ, ոչ թե նստենք ու մտածենք` Չարենցի մեջ գերակշռողը ռոմանտի՞զմն էր, թե՞ ռեալիզմը: Գրականության ինստիտուտը ոչ թե պետք է լինի գրականագիտական արխիվ, այլ պետք է նոր խոսք բերի, նորովի լուսաբանի հայ գրականությունը:
(շարունակությունը` հաջորդ ուրբաթ` նոյեմբերի 26-ին)
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ