«ԳՐՈՂԻ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Ո՛Չ ԹԵՄԱՆԵՐԻ, ԵՎ Ո՛Չ ԷԼ ԽՈՀԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ Է, ԱՅԼ ԼԵԶՎԻ ՀԵՏ ԴԵՄ ԱՌ ԴԵՄ ԻՐ ՎԱՐՔՈՒՄ»

«Իրատես de facto»-ի նորաբաց` «Հասարակած» խորագրի անդրանիկ հյուրն է բանաստեղծ և թարգմանիչ, «Նարցիս» գրական-մշակութային ամսագրի փոխխմբագիր ՇԱՆԹ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ
-Մուտքդ գրական աշխարհ։ Մտորումներդ, տագնապներդ և հույսերդ։
-Ի սկզբանե Գիրքն էր: Հետո կյանքն էր կանչում: Գրում էի ու էլի փողոցների մագնիսը… ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետ ընդունվեցի Վազգեն Գևորգյանի հոգածու դրդմամբ: Ինչ-որ տեղ նախախնամության մատը խառն էր: Ծառայում էի հայկական սահմանամերձ գյուղերից մեկում: Զինընկերս` Ասքանազը, 3-րդ մասից էր, ու մի օր հրավիրեց մի կտոր հացի` ծնողների, հորեղբոր այցի առիթով: Այդտեղ իմացա, որ հորեղբայրը Վազգեն Գևորգյանն է` գրաբարագետը, Նարեկացու թարգմանիչը, լերմոնտովապաշտը, այն օրերից մինչև օրս ինձ համար առաքինության տիպար: Պատմեցի, որ ծառայությունից առաջ ուսանել եմ պոլիտեխնիկում, հիասթափվել ընտրությունիցս ու չեմ սովորել: Ասացի նաև, որ զորացրվելուց հետո գործերս հանձնելու եմ բժշկական ինստիտուտ: Զուր է, ասաց, բժշկականն էլ կլքես, դիմիր բանասիրական: Այդ զրույցը Հայկավան գյուղում տեղակայված զորամասին մոտ տներից մեկում վճռորոշ եղավ: Ավարտեցի բանասիրականը, սակայն չգրեցի: Վիրավորված էի խմբագրական սուտասելուկից: Ցավը չքչփորեմ… Անցած է: Իսկ 1988-ին պոռթկացի, այլևս անկարող էի լռել: 1989-ին լույս տեսավ իմ առաջին` «Խառնարան» ժողովածուն: Իմ մուտքը ռադիոյով ողջունեց Արտեմ Հարությունյանը… 3000 օրինակից մեկ օրինակ չմնաց: Առհասարակ զարմանալի երևույթ էր Վազգեն Գևորգյանը, Նարեկացուց զատ, խորապես գիտեր Թումանյան, քաջատեղյակ էր հնդկական փիլիսոփայական ուսմունքներին: Տարիներ անց` 1992-ին, մեր մի քանի զրույցներում պարզ դարձավ, թե խորքային ինչպիսի ընդհանրություններ էր նա տեսնում հնդիկ փիլիսոփաների և Թումանյանի պոեզիայի միջև: Նա սիրով էր զրուցում ինձ հետ:
-Մշտական հարցերից մեկը` գրողի և հասարակության, գրողի և պետության փոխառնչությունները մեր հեղհեղուկ իրականությունում։
-Գործունեությունս «Նարցիս»-ում, գրական հոսքին ծանոթ լինելս թույլ են տալիս վստահեցնել` մեր գրականության մեջ մե՛ր հասարակությունն է, յուրաքանչյուր ճշմարիտ գրողի մոտ` յուրովի: Եթե գաղափարախոսական բաց ջիղն ենք ուզում տեսնել, դա գրական այլ ժանր է` հրապարակախոսություն: Արձակի կամ պոեզիայի էջերում հենց կյանքն է, որ կա, փնտրելու հարկ չկա: Միայն թե փորձենք ենթատեքստերն ընթերցել: Անկասկած, գրողը միջանկյալ մի դիրքում է պետության և հասարակության կյանքում: Այս հարցին, որպես պատասխան, «Նարցիս»-ի 1-ին համարի համար թարգմանեցի մեքսիկացի Օկտավիո Պասի «Պոեզիան պետության և հասարակության միջև» էսսեն: Սա մի յուրօրինակ դիտանկյուն է և կարող է կողմնորոշել շատերին:
Առհասարակ դեմ եմ նույնականությանը, հանրային կյանքի հայելային պատճենմանը, թեև փաստագրական լավ գրքեր ընթերցում եմ: Եթե ճշմարիտ է գրողը, աշխարհայացք ունի, արածի խորությունն ակամա կարտացոլվի նրա էջերում:
-Ե՞րբ ես գրում, ինչպե՞ս և, առհասարակ, ի՞նչ է քեզ համար մաքուր, ճերմակ էջը։
-Գրելու պահին չեմ մտածում, թե ինչ եմ գրելու և ինչպես: Ապրումն է ինձ վարում: Սա կոչենք թերևս ներաշխարհի գրականություն: Ես ներաշխարհի գրող եմ: Էջը արտասովոր հատկություն ունի, անմիջապես մատնում է` ապրվա՞ծ է, թե՞ ոչ: Այսպես են տարբերվում գրողն ու գրամոլը, նկարիչն ու նկարողը:
Էջը` ճերմակ ու մաքրամաքուր, անակնկալ է, անակնկալ են բառը, հանգը, ռիթմը, գյուտն ու հայտնագործությունը: Եվ եթե վաղօրոք գիտեմ գրելիքս, հեռանում եմ թղթից, ծանոթ շավիղ չեմ ուզում մտնել: Եվ երբ արարումն ավարտվում է, թվում է, սպառված ես, անօգնական, երկյուղած` մի նոր էջի դիմաց: Ոգեշնչումն ամենօրյա վիճակ չէ: Եվ փա՜ռք Աստծո:
***
Այն բոցը, որն ինձ այրում է
ՈՒ պարում,
Մտել մի ուրիշ բոցի մեջ,
Եվ ժամանակն է դադարում:

Անցյալը բախում է հանց ներկան,
Ներկան սուզվում է,
Ինչպես ծովի մեջ ձկնորսական ուռկան:-
Ես կա՞մ, թե՞ չկամ, ես կա՞մ, թե՞ չկամ…
***

-Վերջերս Անկախության զորահանդեսն էր։ Բազում հանդեսների համատեքստում ի՞նչ էր այն, ինչպե՞ս ընկալվեց։
-Ես հայ եմ, մշեցու թոռ, և բանակն իմ երկրի պաշտպանական համակարգի զորության պատկերն է: 1915-ին, եթե գոնե ինքնավարություն ունենայինք, այդչափ կորուստ չէինք տա: Այս տարվա մայիսին Արևմտյան Հայաստանում եղած ժամանակ կորուստի մասշտաբներն ապրեցի հիվանդագին, ցնցումով, որը զգոնության ինձ կոչեց առմիշտ: Զորահանդեսը հպարտության զգացումով համակեց, հուզվել էի:
-Պետական շինարարության ձախողումները հաճախ են հիմնավորում պետության նորելուկությամբ, սակայն սա չի՞ տանում արդյոք խնդրի կոծկմանը։
-Պետական շինարարության համար, նկատի առնելով այլ երկրների փորձը, շատ քիչ է: Սա պատանեկան տարիք է: ՈՒ չնայած երեկվա ու այսօրվա զրկանքներին, անարդարություններին և անգամ ձախորդ ու անբարո երևույթներին, ես խաղաղ եմ իմ հոգում, քանզի պետական ամբողջականության մեջ եմ, հայոց պետության մաս: Տարանջատում գոյություն ունի, համամիտ եմ: Ինչի արդյունքում նույնիսկ տաղանդավոր մարդուն կարող ես տեսնել անհուսորեն անմխիթար վիճակում: Այնինչ, տաղանդավորը պետք է իր երկրում իրեն շատ պինդ զգա: Ինչն է զարմանալի. մենք կարծես հետևողականորեն դանդաղում ենք հաղթահարել մեր մանկական հիվանդությունները, քսանամյա հասակում տառապում ենք կարմրուկով: Մասնավորապես` հեռուստաընկերությունները. շատ են արագախոս, մեգապոլիսների ռիթմով, հպանցիկ թռչկոտում են անգամ էական խնդիրների վրայով: Մարդը չկա, չի՜ երևում «սովորական» մարդը:
-Մեր երկրում թև առած անեզր ազատությունը հաճախ պատուհասում է իրական արժեքները։ Հատկապես անտանելի է սա տանել մշակույթում և արվեստում։
-Ժամանակին գրել եմ` «և ազատությունն այս անառակ»: Ազնվությունը պակասում է, վերահսկողության անհրաժեշտություն կա: Եվ չի կարելի ամեն պատեհ բան որակել որպես արվեստ, գրականություն և այլն: Բուտաֆորի են վերածվում չափանիշները, այնինչ տաղանդավոր մարդիկ մատի կամ գավազանի ցուցումով չեն ծնվում: Անգամ մարգարեները, որ թագավորի և սրբերի ծնունդն են կանխատեսել, չեն գուշակել քանքարավոր արվեստագետի ծնունդը: Անքննելի են Աստծո ճանապարհները, և արվեստն այդ ճանապարհներից մեկն է: Մենք ունենք ընթացիկ գրականություն և գրականություն, որը համապատասխանում է գեղարվեստական բարձր չափանիշներին: Խոսքս նաև արվեստին է վերաբերում: Այլ հարց է, թե ում և ինչպես ենք ներկայացնում` մեզ, թե օտարներին: Մեր հոգեկերտվածքը պայմանավորված է նաև այսօրվա ստեղծածով: Տեսնե՛նք լավագույնը և օտարահաճ չլինենք: Մեր տունը հյուրընկալ է, բայց դե հյուրանոց չէ: Նախ երևանցին պիտի իր բնակավայրով հիանա: Միջավայրը որքան մաքուր ու գեղեցիկ է, մարդն այդքան բարի է և հանդուրժող… Մի խոսքով` խառնաշփոթի զգացողություն ունեմ: Երբ դիտում եմ ռուսական «Կուլտուրա» ալիքը, տեսնում եմ, որ ռուսների մոտ խնդիր է դրված հիմնավորապես ազգը կրթելու: Մեր ԶԼՄ-ները նման խնդիր չունեն: Անհատին կրթելու, բարձրացնելու, արժևորելու խնդիր: Մեր մեծերը հեռանում են, մարդիկ դեմքով իսկ նրանց չեն ճանաչում: Չեսլավ Միլոշն իր կյանքի մայրամուտին սեփական հոնորարներով մրցանակային մի հիմնադրամ ստեղծեց և հայտարարեց հայրենագիտական պատմվածքի ու բանաստեղծության մրցույթ: Մրցույթ` պատանիների և երիտասարդների շրջանում: Իսկ Միլոշը արդիականության խոշոր բանաստեղծներից մեկն էր, Միցկևիչի իսկական ժառանգը և պահապանն իր լեհերենի:
-Հայ գրականությունն իր հերոսներով, իր հարցապնդումներով և կենսադաշտով կարծես սարսափում է հեռանալ մայրաքաղաքից։ Այդպե՞ս է։
-Այսուհանդերձ, հայ գրականությունը զորացնո՛ւմ են բնաշխարհի ծնունդ գրողները, լեզվական պինդ բնահողով` Լոռվա, Շիրակի, Զանգեզուրի, Արարատի, Սևանի մարդիկ։ Շինծու գյուղագրությունը նկատի չունեմ: Երևանում ծնված պոետն ու նկարիչը տարբերվում են: Սակայն հայրենի բնաշխարհը մեր կեցության ափեզրն է, ավանդույթների գանձարանը, և մեր դիտակետը սահմանափակվում է զուտ Երևանի կենտրոնով: Եվ ակամա հանգում ենք սոցիալական խմորումների միայն հայելային անդրադարձին: Երևանը նաև արվարձաններն են, այնտեղի եռքն է, կենսապատումները:
-Ի՞նչ է սպասում «Նարցիսի» ընթերցողին տեսանելի ապագայում։ Նկատի ունեմ այն հանգամանքը, որ «Նարցիսը» հետևողականորեն գրական թարմ օդի պատուհաններ է բացել և մեզ է ներկայացնում համաշխարհային և հայ գրականության ընտիր էջեր։
-Շուտով «Էդիթ պրինտ» հրատարակչությունը լույս կընծայի մեր ամսագրում տպագրված պատմվածքների ընտրանին: Այն կներկայացնի երեք սերնդի հայ գրողների, նրանց հայացքները` հանդեպ ժամանակն ու նրա հոլովույթում ապրող մարդը:
-Առհասարակ, շատ գրական-իրական արժեքներ այսօր էլ անհաս են ընթերցողական լայն զանգվածներին, մասնավորապես, «սովետական գրականության վերջին հանճար» Սերգեյ Դովլաթովը։ Ո՞վ էր նա։
-Հիանալի անհատ` մոլոր, ըմբոստ, հանելուկային, նուրբ ու պոռթկուն: Հրաշալի պատմող էր և նկարագրող: Դովլաթովի կենսազգացողությունը շատ յուրօրինակ է, զգալի են նաև հայկական արյան կենսառիթմերը: Ներսես Աթաբեկյանն ու Լեոնիդ Զիլֆուգարյանը նրան հիանալի են թարգմանել հայերեն:
-Բայց ոչ միայն նա. մեր կողքին դեռ երեկ ապրող գրական ուրույն կերպարներ ունեինք, ոչ հանրածանոթ: Երկու անուն միայն նշեմ, բանաստեղծ Արմեն Մարտիրոսյան, արձակագիր Ռաֆայել Նահապետյան:
-Տաղանդավոր մարդկանց մասին է խոսքդ, որոնց հետ պատիվ եմ ունեցել ընկեր լինելու:
Երևանի «անհրապույր» արվարձանները, մարդուն, կյանքն իր անցողիկ ու հավերժական խնդիրներով Ռաֆայել Նահապետյանը ոգևորեց իր պատմվածքներում և վիպակներում, գրաֆիկական կերտմամբ, միստիֆիկացիաներով: Նա մահացավ Էջմիածնի գյուղերից մեկում, իր տանը, մենակ և օտարված:
Արմենը ուղնուծուծով մեր մշակույթի արդյունքն է, մեր միջնադարի գիտակն ու կրողը: Գուցե և իմ ճանաչած վերջին առաքելական պոետը: Մեր եկեղեցու պարգևին, կարծում եմ, նա արժանի էր ողջության օրոք: Ցավոք, արդեն ուշ է: Նրան նվիրած իմ բանաստեղծությունն աղոթք էր, որ նա հոգեվարքից դուրս գար. աղոթք առ Աստված: Նաև ողորմի՜ տանք բնիկ երևանցի բանաստեղծ Գագիկ Սահինյանին: Նրանց ստեղծագործությունները դեռ կբացահայտվեն ապագայում:
-Տարիներ առաջ թարգմանեցիր Բրոդսկի ու այլևս չանդրադարձար։ Ո՞վ էր նա։
-Ապրումի հոգեհարազատ մի ելևէջ ժամանակի ինչ-որ պահի քեզ ընկերակցում է, նրա հետ հայտնվում ես պոետիկ հավասարակշռության մեջ և ահա հենց նրան ու հենց այդ պահին պետք է թարգմանես: Այդ տարիներին մեզանում ուժգին էր նաև նահանջի ապրումը: Բրոդսկին տեսնում էր կայսրության քայքայումը, կրում էր այն որպես կյանք: Նա` երդվյալ այլախոհն ու ընդվզողը, ծանր էր տանում իմպերիայի փլուզումը: Եվ առհասարակ ներկա քաղաքակրթության նևրոզի թավջութակն է նա: Խոստովանեմ` ինձ բուժում են քրիստոնեական հոգևոր երաժշտությունը և հայ միջնադարյան պոեզիան:
-Գրողը նաև հանրային կյանքում մարդկային արժեհամակարգի բարձր աստիճանի չափանիշ է։ Սակայն մի բան է հասարակության պատկերացումը, երբեմն բոլորովին այլ բան` իրականությունը։
-Քանի որ հիշատակեցի Օկտավիո Պասին, նրա աֆորիզմով էլ եզրափակենք. «Գրողի բարոյականությունը ոչ թեմաների և ոչ էլ խոհականության մեջ է, այլ լեզվի հետ դեմ առ դեմ իր վարքում»:
Հարցազրույցը` Վրեժ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ