«ԼԱՎ ԴԵՐԱՍԱՆԸ ՊԻՏԻ ԿԱՐՈՂԱՆԱ ԱՉՔԵՐՈՎ ԼՍԵԼ, ԱԿԱՆՋՆԵՐՈՎ ՏԵՍՆԵԼ»

ԺԱՆ-ՊԻԵՌ ՆՇԱՆՅԱՆ: Նույն ինքը` Ժանո: Դերասան: Բեմադրիչ: Ժամանակին Եգիպտոսից Հայաստան ներգաղթած ընտանիքի զավակ: 70-ականների վերջին` Հայաստանից արտագաղթած հայ: Գործունեության դաշտը` Ամերիկա և Հայաստան: Հարցազրույցներ չի սիրում: Ո՛չ հեռուստատեսությամբ, ո՛չ մամուլով, ո՛չ էլ զանգվածային լրատվության մեկ այլ միջոցով: Համոզված է` մարդու մասին արած գործը պիտի խոսի: Այնուամենայնիվ, մեզ հաջողվեց նրան «բացել»: Գուցե պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ գործի բերումով օտար երկրում էինք, և անդուր եղանակը երկուսիս էլ հարկադիր կալանքի էր մատնել տաքուկ սենյակում:
-Քեզ բախտավոր արվեստագետ համարո՞ւմ ես:
-Եթե արվեստագետ ես, արդեն բախտավոր ես:
-Բախտավոր լինելով հանդերձ` թատրոնում, կինոյում արածդ գործերն ինչպե՞ս ես գնահատում:
-Կարևորն իմ գնահատելը չէ: Մարդ կա, ասում է` իմ արածը հանճարեղ է, մարդ կա, ասում է` նորմալ է, մեկ ուրիշն էլ կարծում է, որ կարող էր ավելի լավ արած լինել: Իմ մոտեցումն այսպիսին է` արածդ ինչ-որ մեկին պետք եկե՞լ է: Եթե` այո, ուրեմն լավ է:
-ՈՒնեցե՞լ ես պարտադրված դերեր:
-Երիտասարդ տարիներիս թատրոնում դեր ստանալն արդեն էնքա՜ն մեծ բան էր: Ոչ թե էսօրվա պես: Դու պատկերացնո՞ւմ ես` բեմ բարձրանալ Ավետ Մարկիչի (Ավետիսյանի- Մ.Հ.), Խորեն Աբրահամյանի, Մհեր Մկրտչյանի, Սոս Սարգսյանի, Մետաքսյա Սիմոնյանի կողքին: Դեր ստանալը տոն էր, ի՞նչ պարտադրվածի կամ չպարտադրվածի մասին է խոսքը: Իսկ դեր տվողն ո՜վ էր, անձամբ ինքը` Վարդան Աճեմյանը։ Մնացածն արդեն Ամերիկայում եմ արել, ինքնուրույն, Շաքեի հետ (Թուխմանյանի, ով ոչ միայն բախտակիցն է մասնագիտության բերումով, այլև կողակիցը- Մ. Հ.), և ընտրության իրավունքն իմն էր: Մոտ երեսուն ներկայացում ենք բեմադրել: ՈՒնեցել եմ սիրած դերեր: «Կայսրում» խաղացի Վովա Մսրյանի ու Գուժ Մանուկյանի հետ, հետո Արմեն Խանդիկյանի բեմադրած «Չաոն» էր, Նիլ Սայմոնի «Վերջին տաքարյուն սիրահարը»: Վարդուհի Վարդերեսյանի հետ խաղացի «Տարօրինակ միսիս Սևիջ»-ում, Բեռնարդ Սլեյդի «Ռոմանտիկ կատակերգություն»-ում։ Ազգային խաղացանկից Սոս Սարգսյանի հետ խաղացի Երվանդ Ղազանչյանի բեմադրած «Պատվի համար»-ում: Իհարկե, եղել են դերեր, որ նայել եմ, ասել` լավ, է՛լի, էս ի՞նչ եմ արել: Հնարավոր չէ, որ ամեն ինչ լավ լինի: Ես միշտ էլ ասել եմ` արվեստը պահածոյի տուփ չէ, բացես` ամեն անգամ իկրա դուրս գա: Մեկ-մեկ էլ կիլկի է դուրս գալիս: Եվ դա լավ է:
-Ինչո՞վ:
-Չի թողնում լճանաս: Օգնում է, որ դերասանն իրեն հավաքի, աշխատի իր վրա, մտածի, որ դեռ շատ բան չգիտի: Տապալումն էլ, ձախողումն էլ դերասանի համար են: Կարևորը ճիշտ հետևություն անելն է ու առաջ գնալը:
-Հայ հանդիսատեսին շատ ավելի հայտնի դարձար վերջին տասնամյակում:
-ՈՒրիշ հնչերանգներ չդնեմ ասածիս մեջ, բայց ամբողջ երկու տասնամյակ հեռացած եմ եղել հայաստանյան հանդիսատեսից, թեպետ հիմա էլ կիսով չափ եմ լինում հայրենիքում:
-Քանի որ խոսվեց «կիսով չափից», ուզում եմ հարց տալ, որն առաջին հայացքից կարող է պարադոքսալ թվալ. Ամերիկա գնալ-գա՞լդ եղավ հայաստանյան հանդիսատեսին ավելի լայն առումով ներկայանալու երաշխավորագիր:
-Դու նկատի ունես կինոյում հայտնվելու պարագա՞ն:
-Նաև, որովհետև կինոն, հեռուստատեսությունն ավելի մեծ լսարան ունեն:
-Դա ծավալվելու թեմա է, բայց այդ մասին` հետո: Ասում ես` Ամերիկա գնալ-գալը... Գիտե՞ս, Գագարինն էլ թռավ տիեզերք, բայց դա նշանակում է, որ դարձավ դերասա՞ն: Ես էստեղ չէի, և դա էր գուցե պատճառը, որ ինձ չէին հիշում: Եվ հետո` ես չեմ էլ թաքցնում, որպես դերասան ավելի շատ ամբողջացել եմ այնտեղ` Ամերիկայում: Իհարկե, ունենալով Աճեմյանի դերասանական դպրոցի հիմքը:
-Եվ ինչպե՞ս ես գնահատում այն:
-Եթե չլիներ այդ հիմքը, մենք Ամերիկայում ոչ միայն չէինք մտածի թատրոն հիմնելու մասին, այլև չէինք կարողանա:
-Լավ, ի՞նչ էր տալիս Աճեմյանը, որ ուրիշները չէին կարող տալ կամ չկարողացան:
-Աճեմյանը տալիս էր ամեն ինչ: Նրա ամեն մի խոսքը մի դասախոսություն էր: Նրա լռությունն էլ դասախոսություն էր: Ոմանք կարծեցին, թե Աճեմյանը հնացել է, և, նրա հեռանալով, իրենք կստեղծեն նոր թատրոն:
-Իսկ ո՞րն էր Աճեմյանի հակադարձումը:
-Որ չկա հին ու նոր թատրոն: Կա ընդամենը լավ ու վատ թատրոն: Իմ կարծիքով` Աճեմյանով սկսվեց ու վերջացավ հայ թատրոնի պատմությունը: Ժամանակին կար «Սպարտակ» երևանյան թիմ: Հովիվյանը գոլ էր խփում, ազգով ցնծում էինք, սակայն թիմը պարտություն պարտության հետևից էր կրում, «ճ կլասի» խաղ էինք ցուցադրում, որովհետև կար Հովիվյան, չկար թիմ: Աճեմյանը և՛ խաղացող էր, և՛ թիմ: Ի դեպ, Սունդուկյանը հիմա էլ հետաճեմյանական ժամանակներն է հիշեցնում: Կան լավ դերասաններ, չկա թատրոն: Որովհետև չկա ուղղություն տվողը, քաղաքականություն ձևավորողը: Ով ինչ պիես դնում է թևի տակ, գալիս բեմադրում է, ու ոչ մեկին չի հետաքրքրում` այդ ներկայացումը քանի՞ հանդիսատես ունեցավ, պետության տված փողերը նպատակին ծառայեցի՞ն, տվյալ ներկայացումը թատրոնին պե՞տք Էր… Էդպես չի լինում:
-Դիտարկումդ ամերիկյա՞ն «դասերից» է:
-ՈՒզում ես էդպես հաշվել` հաշվիր: Էնտեղ, որ մենք ներկայացում էինք բեմադրում, բերած փողը հաշվում էինք, բա ի՞նչ էինք անում: Եթե չհաշվեինք, հաջորդ ներկայացումը բեմադրելու հնարավորություն չէինք ունենա: Մենք, էստեղի պես, մեր թիկունքում պետություն հո չունեի՞նք: Ո՞վ էր մեր տերը:
-Մեկնեցիք Ամերիկա և թատրոն հիմնեցիք: Ի՞նչ է, մինչև Ձեր գնալը համայնքը չունե՞ր թատրոն:
-Խոշոր հաշվով, կուսակցություններին, միություններին կից խմբակներ էին, գործից հետո գալիս էին ակումբ ու դեր արտասանում: Մենք պրոֆեսիոնալիզմ բերեցինք` սկսած դերասանական խաղից մինչև դեկորներ, հագուստ և այլն: Վարագույրը բացվում էր, մարդիկ զարմանում էին` սիրողական հիմքերով գործող թատրոնը ո՞նց է նման բաներ անում: Մենք այդպես էինք անում ոչ նրա համար, որ եղածներից լավն էինք կամ ուզում էինք դրանով առանձնանալ: Ո՜չ: Մենք թատրոնի նկատմամբ պրոֆեսիոնալ վերաբերմունք էինք տեսել մեր երկրում, մեր թատրոնում, և այլ կերպ չէր կարող լինել: Սակայն մերը գիտնականի պահվածք չէր: Մենք մեր իմացածի վրա ինտենսիվորեն ավելացնում էինք այնտեղ յուրացրածը, իսկ դա մեծ դպրոց էր, շա՜տ մեծ դպրոց:
-Ձեր հիմնադրածը խաղացանկայի՞ն թատրոն էր:
-Այդ մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել, որովհետև, ինչպես ասացի, մեր հետևում պետություն չկար: Խաղում էինք երկու-երեք անգամ: Եթե Երևանում մեկ միլիոն մարդ կա, դրա մի տոկոսն էլ գա, 10 հազար հանդիսատես կունենաս: Հիմա էդ հաշվարկը վերաձևիր հարյուր հազարի վրա, կստանաս հազար հանդիսատես:
-Ի՞նչ էիք բեմադրում:
-Առաջինը «Պարտեզում ոտաբոբիկ»-ն էր, որտեղ խաղացին Շաքեն ու Ֆոդուլյան Հարությունը` հիմա էլ մեր թատրոնի համար շատ պետքական մարդ, տաղանդավոր դերասան: Ես վերաբեմադրեցի իմ դիպլոմային աշխատանքը` Աճեմյանի «Ատամնաբույժն արևելյանը»: Հետո «Սեր ու ծիծաղն» էր, «Հարսնացու հյուսիսիցը», «Մադամ Սանժենը»... Ո՞ր մեկն ասեմ: Ամերիկայում մեր արածի մեջ ամենակարևորն այն էր, որ մենք հանդիսատես ձևավորեցինք, էն հանդիսատեսը, որ կար այնտեղ:
-Դառնանք կինոյին:
-Առաջինը Վիգեն Չալդրանյանի «Լռության սիմֆոնիան» էր: Հետագայում Քոչարի «Հերոստրատն» էր, «Մետամորֆոզը», Միքայել Դովլաթյանի «Սողանքը», Սուրեն Բաբայանի «Ժանոն», «Մի՛ նայիր հայելուն»:
-Դրանք` Հայաստանում:
-Ամերիկյան կինոյում հայտնվելս զուտ պատահական եղավ: Կինոստուդիա էի գնացել ընկերներիս հետևից: Տեսան` առաջարկություն արեցին: Ասացի, որ պրոֆեսիոնալ դերասան եմ և եթե խոսքով դեր եք տալու, կհամաձայնեմ: Ինչևէ, մի երկու նախադասություն մոգոնեցին, ու էդպես գնաց:
-Ի՞նչ էր տալիս խոսքով դերը:
-Այնտեղ, եթե ուզում ես դերասանական գիլդիայի անդամ դառնալ, երեք դեր պիտի խաղացած լինես: Իրենք դերը հաշվում են խոսքով: Այսինքն` ֆիլմում խոսք պիտի ունենաս:
-Փաստորեն, ամերիկյան կինո նորամուտդ Գերի Գրեյի «Եղիր զգաստ» կինոնկարում էր:
-Այո: Այնուհետև նկարահանվեցի Մայքլ Զինբերգի «Աչքեր» ֆիլմում: Երրորդն ինձ ու Շաքեի համար առանձնացավ նրանով, որ նույն խաղահրապարակում էինք համաշխարհային կինոյի մյուս գերաստղի` Նիկոլաս Քեյջի հետ:
-Առաջի՞նն ով էր:
-Թրավոլտան էր` «Եղիր զգաստ» ֆիլմից: Վերջին կինոնկարը Մայքլ Զիմբերգի «Ի» օպերացիան» էր, որտեղ եղել եմ Բենջամին Բրեդի խաղընկերը: Այս դերերն ինձ շատ բան տվեցին:
- Կոնկրետ ի՞նչ:
-Հենց թեկուզ միայն այն, որ կրկին համոզվեցի` եթե ուզում ես լինել դերասան, պիտի կարողանաս աչքերով լսել, ականջներով տեսնել: Մնացածի մասին չպիտի անհանգստանալ. ընթացքում ինքն իրեն կգա:
-Ինչպե՞ս թե` ինքն իրեն կգա: Բա մասնագիտական կրթությո՞ւնը:
-Ես չեմ ուզում ոմանց անպատասխանատվությունը վերցնել ինձ վրա: Ես խոսում եմ դերասանությունը որպես մասնագիտություն ընտրածների մասին:
-Ովքե՞ր են այդ ոմանք:
-Մարդիկ, ովքեր, մի անգամ կինոխցիկ ձեռքը վերցնելով, իրենց ռեժիսոր են համարում, մարդիկ, ովքեր կադրում մի անգամ հայտնվելով, իրենց դերասան են համարում: Տեսեք, մեր սերնդի բարեբախտությունն էր, որ, մասնագիտական կրթություն ստանալուց զատ, հասակ էինք առնում մեծերի կողքին: Անունները նորից չթվարկեմ: Իրենք էլ հասակ էին առել իրենցից մեծերի հետ խաղալով: Ցավոք, եկավ մի շրջան, երբ սերունդների միջև անդունդ գոյացավ: Այդ բացը պիտի լրացնել ու հնարավորինս արագ: Սակայն ի՞նչ է կատարվում մեզանում: ՈՒնենք ինստիտուտ, որտեղ դասավանդում են մարդիկ, որոնք ո՛չ կարգին դերասան են, ո՛չ էլ ռեժիսոր: Իհարկե, կան և հաստատվածները, բայց իրենք էլ սովորելու կարիք ունեն: Եվ ընդհանրապես, արվեստը մի դպրոց է, որտեղ միշտ աշակերտ պիտի լինես: ՈՒսուցման ձևն ու կարգը պիտի փոխվեն մեզանում: Ամերիկայում դրա համար ամուր հիմքեր են ստեղծված: Եղած դասագրքերը, հատուկ այդ նպատակով ստեղծված տեսաֆիլմերը պիտի վերցնել ու առանց ամաչելու թարգմանել, գործադրել ուսուցման մեջ: Չէ՞ որ ամբողջ աշխարհը շարժվում է հանճարեղ Ստանիսլավսկու ու Միխայիլ Չեխովի ուսմունքով: Պարզապես մոտեցումն ու ընկալումն են տարբեր:
-Բա հեծանիվ չհորինե՞նք:
-Մեր հորինածը հեծանիվ էլ չէ: «Սամակատ» է։
-Մի փոքր էլ առտնին հարցերից խոսենք։ Ինչպե՞ս ես վերաբերվում հանրաճանաչությանը:
-Մի առիթով հայտնի դերասաններից մեկն ասել է. «Ճանաչված լինելն ու հանրաճանաչ լինելը տարբեր բաներ են: Եթե վաղը իմ հետույքը մեկ ամիս հեռուստատեսությամբ ցույց տան, հանրաճանաչ չեմ դառնա: Ընդամենը կլինեմ ճանաչելի»: Այնպես որ, նորմալ եմ «տանում» հանրաճանաչությունը, առանձնապես հիացքի մեջ չեմ ընկնում: Անկեղծորեն ասած` էնքան եմ ուրախանում, որ էկրանում ինձ տեսնող մարդիկ փողոցում չեն ճանաչում: Դա մեծ առավելություն է դերասանի համար:
-Ինչո՞ւ:
-Որովհետև դուրս է գալիս` էնպես ես խաղացել, որ քեզ չեն նույնականացնում քո հերոսի հետ: ՈՒրիշ մարդ ես դարձել: Սրա մեջ է արվեստի հրաշագործ հմայքը:
-Ո՞Ւմ ես համարում քո ուսուցիչը:
-Թատրոնում` Վարդան Աճեմյանին, կինոյում` Սուրեն Բաբայանին, տանը` կնոջս` Շաքեին:
-Իսկ ամենամեծ քննադա՞տդ:
-Տղաս` Արմանը, ով այդպիսին լինելու բոլոր հիմքերն ունի, որովհետև անցել է թատերական, երաժշտական մեծ դպրոց:
-Ժանո, փաստորեն, հնարավոր ամեն ինչից խոսեցինք, բացի մեկից:
-Ո՞րն է այդ մեկը:
-Երևանը:
-Միանգամից ասեմ` սիրո ու նվիրումի ձոներ չակնկալես:
-Ինչո՞ւ:
-Որովհետև այն ինձ համար մասնագիտություն չէ:
-Հասկացա ենթատեքստը: Այդ դեպքում ի՞նչ է:
-Ճակատագիր:
Անկաշկանդ զրույցը` Մարտին ՀՈՒՐԻԽԱՆՅԱՆԻ
Բուխարեստ

Մեկնաբանություններ