«ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀԱՍԿԱՆԱԼԻ Է, ՈՐ ՄԵՐ ՀՈՒՅՍԸ ԴՆՈՒՄ ԵՆՔ ՕԲԱՄԱՅԻ, ՔԼԻՆԹՈՆԻ ԿԱՄ ԲՈՒՇԻ ՎՐԱ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրը ամերիկաբնակ կինոսցենարիստ, պրոդյուսեր ՋԵՖ ԳԱԼՍՏՅԱՆՆ է:
«ՈՍԿԵ ԾԻՐԱՆԸ» ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՄԲ ՉԻ ԶԲԱՂՎՈՒՄ»
-Ջե՛ֆ, ամերիկյան «Այստեղ» ֆիլմը Բրեյդեն Քինգը նկարահանեց Հայաստանում: Դուք, որպես ֆիլմի պրոդյուսերներից մեկը, նպաստե՞լ եք, որ նկարահանումները կատարվեն այստեղ:
-Բրեյդենը մինչև ինձ հետ ծանոթանալն արդեն մի քանի անգամ եղել էր Հայաստանում և որոշել այստեղ նկարահանել: Բայց թե ինչպես, ում հետ աշխատել, դեռ այնքան էլ պարզ չէր նրա համար: Այս, ինչպես և սցենարը գրելու հարցում, ինձ թվում է, ես օգտակար եմ եղել նրան:
-Ի՞նչ ընթացքում են ամերիկաբնակ ռեժիսոր Էրիկ Նազարյանի նոր ֆիլմի աշխատանքները:
-Այս ֆիլմը կոնկրետ Հայաստանի հետ է կապված: Էրիկի ներկայացրած սցենարական պլանով հետաքրքրված են Հունաստանը, Բուլղարիան, Ֆրանսիան: Նրանց դուր է եկել նաև Էրիկի նախորդ ֆիլմը` «Ոսկե ծիրանի» արժանացած «Կապույտ ժամը»: Դեռ պարզ չէ, թե ինչպիսին կլինի Հայաստանի մասնակցությունը ֆիլմի աշխատանքներին: Եթե մասնակցի, եվրոպացիներն ավելի արագ ու հեշտ կֆինանսավորեն ֆիլմը: Առայժմ Հայաստանի կողմից կոնկրետ քայլ կատարված չէ: Մենք արդեն իսկ պատրաստ ենք սկսելու ֆիլմի աշխատանքները, սպասում ենք Հայաստանի պատասխանին:
-Ինչո՞վ էր առանձնահատուկ այս տարվա «Ոսկե ծիրանը»:
-Ամեն տարին իր առանձնահատկությունն ունի: Մի տարի հյուրերն են լավը, մյուս տարի` ցուցադրվող ֆիլմերը: «Ոսկե ծիրանը» տարեցտարի զարգանում է. առաջին տարիներին` ավելի արագ քայլերով, քան հիմա: Եվ սա նորմալ է: Կարևորն այն է, որ «մեքենան» գործի է դրված և ընթանում է առաջ, այն չի կարելի կանգնեցնել: Ինձ համար գեղեցիկ, կարևոր բան է «Ոսկե ծիրանը»: Կարող են և թույլ կողմեր ունենալ բոլոր փառատոները, բայց պետք է գիտակցել, որ մարդիկ մեծ գործ են անում, իրենց կյանքը մի ամբողջ տարի նվիրում են, որ յոթ օր Երևանում լինի «Ոսկե ծիրանը»:
-Հայերը չեն կարող միակարծիք լինել. ոմանք դատապարտում են, որ «Ոսկե ծիրանը» դարձել է թուրքական կինոյի պրոպագանդման ասպարեզ:
-Ես դատապարտելի ոչինչ չեմ տեսնում: Բայց հասկանում եմ դատապարտողներին: Թուրքական ֆիլմերը մեծ զարգացում են ապրում և լավ են ընդունվում ամբողջ աշխարհում: «Ոսկե ծիրանը» քաղաքականությամբ չի զբաղվում: Եթե շատ անկեղծ, թափանցիկ է ուզում լինել, ուրեմն պիտի ցույց տա թուրքական ֆիլմեր, որովհետև լավն են դրանք: ՈՒրախ եմ, որ «Ոսկե ծիրանը» փորձում է օգնել, որ հայերն ու թուրքերը ճանաչեն միմյանց: Հուսամ, որ ժողովուրդը կնայի այդ ֆիլմերը և ավելի լավ կհասկանա թուրքերին, նրանց արվեստը: Սա միայն մեր օգուտն է: Քաղաքականությունն էլի նույնն է մնում. մենք թշնամիներ ենք: Բայց մեր օգուտն է ճանաչել թշնամուն կամ հարևանին, բարեկամին:
-Կինոն նաև քաղաքականությո՞ւն է:
-Դժվար հարց է: Ինձ համար, այո՛, քաղաքականություն է:
-Մենք ունե՞նք հայկական ֆիլմեր, որոնք նաև քաղաքական արժեք ունեն:
-Դժբախտաբար, ո՛չ: Քաղաքականությունը ես ընկալում եմ շատ լայն իմաստով: Հիմա հայ կինոյի համար դժվար շրջան է: Դա կապված է և՛ գումարների, և՛ գաղափարների, և՛ այլ հարցերի հետ: Դժվարությունը միայն այն չէ, որ փողը քիչ է, այլև այն, որ մեկ աղբյուրից է գալիս` պետությունից: Իհարկե, լինում են անհատներ, որ ներդրում են անում կինոյում, բայց շատ հազվադեպ: Իսկ եթե փող չկա, ուրեմն չկան նաև լավ գաղափարներ: Երիտասարդները հույս չունեն, որ մի օր կկարողանան ստեղծել մի մեծ բան, ուրեմն չեն աշխատում նաև փոքրի վրա: Մի մթնոլորտ է ստեղծվել, որը չի տրամադրում կինոյի ուղղությամբ մտածելու: Հետևաբար, կինոյի հետ կապված գաղափարներ չեն ծնվում, եղածներն էլ շատ քիչ են, հասարակ, անհամ, մեր մշակույթից չեն բխում: Մեր երիտասարդությունը լսում է, որ Եվրոպայում, Ամերիկայում մեծ գումարներ են վաստակում կինոյի միջոցով: Բայց նույն Ամերիկայում կան մարդիկ, ինչպես, օրինակ, ես, Բրեյդեն Քինգը, որ Հոլիվուդում չենք աշխատում, չունենք մեծ եկամուտներ: Անկախ կինոարտադրություններում ավելի մեծ դժվարություններ ունենք, քան հայաստանցիք ու եվրոպացիք: Բայց գրում ենք, հորինում պատմություններ, նկարում, որովհետև մեծացել ենք այդ մթնոլորտի մեջ, և կա ցանկությունը: Ինձ թվում է, քանի որ այստեղ առաջ սովետական պետությունն էր հոգում ֆինանսական խնդիրները, մարդիկ (նույնիսկ նրանք, ովքեր ծնված չեն եղել սովետի շրջանում) իրենց մեջ պահում են այդ հիշողությունը և հույսը դնում միայն պետության վրա: Երբ կարողանան մոռանալ այդ ամենը, վիճակը կփոխվի, ինչպես, օրինակ, փոխվել է երաժշտության ասպարեզում: Մարդիկ գրում են, երգում, աշխատում սրճարաններում, ակումբներում, թեև հաստատ գիտեն, որ Լեդի Գագա չեն դառնա: Կինոյի մարդիկ նույնպես պիտի գործ անեն, մտածեն` անում ենք, որովհետև չենք կարող չանել:
«ԹՈՒՐՔԵՐԸ ՄՈՆՈԼԻՏ ՉԵՆ»
-Ի՞նչ եք կարծում, մեր ավագ սերնդի մեջ ավելի խո՞ր է նստած թուրքերի նկատմամբ թշնամանքը:
-Կան և՛ մեծեր, և՛ երիտասարդներ, որոնք շատ խիստ են մոտենում այդ հարցին: Եվ կան այնպիսիք, ինչպիսիք են հենց իմ տատիկն ու պապիկը, որ շատ հանգիստ են վերաբերվում: Նրանք ունեն իրենց կարծիքը, բայց այնպես չէ, որ կտրականապես մերժում են թուրքերի հետ շփումները, քանի դեռ չի ճանաչվել Հայոց ցեղասպանությունը:
-Եղե՞լ եք Արևմտյան Հայաստանում:
-Շատ անգամ: Հենց նոր եմ այնտեղից վերադարձել:
-Ի՞նչ զգացողություն եք ունենում այդ հողի վրա:
-Տարբեր են զգացողությունները: Առաջին անգամ եղել եմ 1992-ին, երբ շատ դժվար էր հայ լինել այնտեղ: Վախենում էի ասել, որ հայ եմ: Եվ չպետք է ասեի: Ահավոր վիճակ էր: Բայց շարունակեցի գնալ: Արդեն յոթ անգամ գնացել եմ: Հիմա կարող ես ազատ ասել, որ հայ ես: Նրանք ուզում են քեզ հետ խոսել ցեղասպանության, Հայաստանի, հայկական մշակույթի, սփյուռքի մասին: Հիմա էլ կան տարբեր շերտեր թուրքական հասարակության մեջ, բայց Հրանտ Դինքից հետո սկսել են տեսնել ժողովրդի խնդիրները: Շատ բաներ են բացահայտվել: Հրանտ Դինքն իր կյանքով այդ մեծ նվերը տվել է մեզ: Այդ ճեղքը միշտ էլ կար, բայց նրա մահով ընդարձակվեց այն, երևաց խոր անդունդը: Մինչև նրա մահն էլ կային մարդիկ, որ պայքարում էին հայերի, քրդերի, իրենց իրավունքների համար, հիմա էլ ես ծանոթներ, ընկերներ ունեմ, որ պայքարում են: Թուրքերը մոնոլիտ չեն, բոլորը միատեսակ չեն մտածում: Խնդիրներ, անշուշտ, շատ կան` կապված ցեղասպանության, հայկական հողերի և այլնի հետ: Բայց հիմա այդ խնդիրները մի քիչ այլ կերպ են ընկալվում: Ես սկսում եմ հասկանալ, թե ինչու այդ ժողովուրդը 95 տարի չէր ընդունում, որ կա այդ խնդիրը, ինչու տեղյակ չէր մեզ հետ կատարված ողբերգությանը: Ինձ թվում է, որ սա մեր սխալն է: Մենք միշտ պատնեշ ենք դրել մեր և թուրքերի միջև: Հասկանալի է, խոր ցավ ունեինք, բայց կարող էինք ավելի շուտ հասնել այս տեղին, որին հասել ենք այսօր:
-Խորհրդային Միության տարիներին դա մեզնից այնքան էլ չէր կախված:
-Այո՛: Բայց ես սփյուռքի մասին եմ խոսում: Սփյուռքը կարող էր, բայց ավելի ծայրահեղ էր: Ես, իհարկե, հասկանում եմ` ինչու: Բայց և ափսոսում եմ կորցրած ժամանակի համար:
-Ինչպե՞ս է վերաբերվում ամերիկահայ համայնքը Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների ընդհանուր պատկերին:
-Տարբեր է վերաբերմունքը: Կան այդ ամենը հասկացող, ընդունող մարդիկ: Բայց մերժողները մեծամասնություն են կազմում. չեն ուզում շփվել, չեն ուզում լսել ոչինչ:
-Երբ հայաստանցիներն Ապրիլի 24-ին սպասում են, թե Բարաք Օբաման կարտասանի «գենոցիդ» բառը, ի՞նչ են անում ամերիկահայերն այն ժամանակ:
-Ես միշտ զարմանում եմ, երբ ուշադրություն է դարձվում, թե ինչ կասի Օբաման: Իսկ ինչո՞ւ պիտի ասի: Ես ցինիկ չեմ, բայց և փորձում եմ հասկանալ այդ քաղաքականությունը: Եթե ասի, ի՞նչ կտա դա Ամերիկային: Երբեք չեմ զարմանում, որ չի ասում:
-Այսինքն` օրինաչա՞փ է, որ ԱՄՆ-ի նախագահները հայերի համար այդքան կարևոր բառը չեն ասում:
-Այո՛: Բայց ինձ համար անհասկանալի է, որ մեր հույսը դնում ենք Օբամայի, Քլինթոնի կամ Բուշի վրա:
-Իսկ ո՞ւմ վրա պիտի դնենք մեր հույսը:
-Լավ հարց է: Կարծում եմ` մեզ վրա: Ես հիմա ֆիլմ եմ նկարում Թուրքիայում հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին: Հարցախույզ եմ արել և տարբեր մարդկանց հարցել. «Թուրքիան երբևիցե կընդունի՞ Հայոց ցեղասպանությունը»: Մեծամասնությունը կարծում է, որ չի ընդունի: Բայց եթե այնտեղի հասարակությունն ընդունի, հետո կսկսենք մտածել Թուրքիայի կառավարության մասին: Հիմա առկա է այդ շարժը, որի արդյունքում հասարակությունը, թեև ոչ շատ ազատ, բայց սկսում է հասկանալ իրականությունը, կարդալ, լսել այդ մասին: Ես հույսս դնում եմ ժողովրդի վրա, ոչ թե որևէ պետության: Արդեն հարյուր տարի է, որ փաստեր ունենք, բայց պետությունը որևէ հարց չի լուծում: Լուծումը պիտի ժողովուրդը տա: Եթե ժողովուրդն իր համար լուծի այդ խնդիրը, հետո պետությունը, իշխանությունները կհասնեն լուծմանը:
-Այդ հարցի բարեհաջող լուծմանը կնպաստի՞ Հայաստանի տնտեսական վերելքը:
-Եթե մեր տնտեսությունը կապված է Թուրքիայի տնտեսությանը (իսկ որ կապված է, դա ակնհայտ է. ամբողջ Հայաստանը լցված է թուրքական ապրանքով), ուրեմն մենք ունենք տնտեսական շփումներ: Ես չեմ ասում, թե մենք պիտի մոռանանք մերը, բայց և շատ դրական եմ համարում ամեն տեսակի շփումները: Այդպես թուրքերը կտեսնեն, թե մենք ով ենք: Նրանք մեզ չեն ճանաչում: Շատ պարզունակ ու վատ գաղափարներ ունեն հայերի մասին: Խոսքս չի վերաբերում այն չնչին տոկոս կազմող մտավորականներին, որոնք գիտեն մեզ: Մեծամասնությունը, պարզ թուրքերն անտեղյակ են: Նույն կերպ և քրդերն էին մինչև վերջերս: Նոր-նոր են սկսել իմանալ ու հասկանալ, թե ինչ է կատարվել հայերի հետ: Նույնիսկ չգիտեն, որ մենք այնտեղ բնիկ ժողովուրդ ենք եղել, մտածում են, թե ինչ-որ հեռուներից, Կովկասի կողմերից եկած մարդիկ ենք եղել: Չեն հասկանում այսպիսի տարրական բաներ: Երբ առաջին անգամ գնացի Թուրքիա, քրդերն իրենց լեզվով չէին խոսում, արգելված էր: Մարդիկ, որ միշտ այնտեղ էին ապրել, իրավունք չունեին խոսելու իրենց լեզվով: ՈՒրեմն, ինչո՞ւ զարմանանք, որ ուրանում են մեր պատմությունը: Մինչև հիմա այնտեղ մարդիկ չգիտեն, թե մենք ինչ ենք տվել իրենց երկրին: Գրողներ, մշակույթ, թատրոն, ճարտարապետություն. այս ամենից անտեղյակ են: Հիմա են սկսում հասկանալ, թե որքան հայի արյուն կա իրենց մեջ: Սովետի նման մի բան էր Թուրքիան, ամեն ինչ փակի տակ էր պահում: Ինչ պետությունն ասում էր, դա էլ ընդունում էր ժողովուրդը: Նոր-նոր է ինչ-որ տեղաշարժ կատարվել:
«ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈՂՆ ԻՄ ՍՐՏՈՒՄ Է»
-Իբրև տնտեսագետ` Հայաստանի տնտեսությունը փակուղուց դուրս բերելու ինչ-որ ուղիներ տեսնո՞ւմ եք:
-Ես պատասխան չունեմ: Մի խոսքով չես պատասխանի այդ հարցին: Դա մի մեծ շղթա է: Շատ բան մեր ձեռքում չէ, մենք կախված ենք մեր հարևաններից: Այստեղի իշխանությունների մասին կարելի է լավ կամ վատ խոսել, բայց պիտի հասկանանք, որ նրանք շատ գործ ունեն անելու, մեծ դժվարությունների առաջ են կանգնած: ՈՒ նաև կարևոր հարց է` փորձո՞ւմ են ինչ-որ կերպ լուծել այդ հարցերը, թե ոչ:
-Անշուշտ, եղել եք Ղարաբաղում: Ինչի՞ց եք առավելապես տպավորվել այդ հողում:
-1992-ին եմ առաջին անգամ գնացել Ղարաբաղ: ՈՒրիշ մթնոլորտ էր, ժողովուրդը պայքարի մեջ էր: Պայքարը մինչև հիմա շարունակվում է: Արդեն ազատագրված էր Շուշին, մեծ գործ էին արել ժողովուրդը, զինվորները, ու կար հավատը, թե մի օր կունենանք Հայաստանին միացած Ղարաբաղ:
-Ձեր մեջ հայկական և ոչ հայկական գեներն ինչպե՞ս են համադրվում:
-Հայրս հայ է, մայրս` իռլանդացի: Հայրս հայերեն չգիտի: Ես այստեղ` Հայաստանում եմ սովորել հայերեն` մարդկանց հետ շփվելով: Իմ տատիկն ու պապիկն են հայերեն խոսում, բայց նրանք խոսում են սփյուռքերեն` արևմտահայերեն: Հաճնցի են: Հիմա ավելի շատ եմ լինում Հայաստանում:
-1992-ին հույսեր տածո՞ւմ էիք, որ Հայաստանը մի օր կդառնա այսպիսին:
-Իհարկե: Հույս ունեի և ինքս էլ աշխատում էի, պայքարում, որ հասնի այս վիճակին: Պետք չէ եղածով բավարարվել, պետք է դեռ պայքարել, որ ավելի լավ վիճակի հասնենք:
-Դուք, անշուշտ, ծանոթ եք հայոց Արշակ արքային հայկական հողով փորձելու ավանդապատումին: Ինքներդ, հայկական հողի վրա գտնվելով, ունենո՞ւմ եք այն ինքնավստահության, համարձակության զգացողությունը, որ ունեցել է մեր արքան պարսից շահի առաջ:
-Դա շատ հետաքրքիր գաղափարախոսություն է: Բայց պարտադիր չէ, որ իմ ոտքերը լինեն հայկական հողի վրա, որ ես ինձ ինքնավստահ ու համարձակ զգամ, որովհետև հայկական հողն իմ սրտում է, և ես որտեղ էլ լինեմ, նույն գաղափարներն ու ցանկություններն ունեմ: Երբ Հայաստանում չեմ, էլի զգում եմ նույն բանը:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ