«ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՆԱՆՈՒՆ ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆ Է. ԲԱՐԵՐԱՐՆ Է ՈՒ ԱՍՏՎԱԾ, ԴԱ ՄԱՐԴՈՒ ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆ Է ԱՍՏԾՈ ՀԵՏ» (այսօր մեզ մոտ ընդունված է հրապարակային բարերարությունը, որը վերածում են քաղաքական շահաբաժնի)

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է տնտեսական մշակութաբան, հրապարակախոս ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԴԱԴԱՅԱՆԸ
«ՄԵՐ ԳՐԵԹԵ ՈՂՋ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ԵՂԵԼ ԵՆՔ ԱՅՍ ԿԱՄ ԱՅՆ ԿԱՅՍԵՐ ՈՒ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ԴՈՒՌՆ ԸՆԿԱԾ»
-Պարո՛ն Դադայան, Ձեր մի հեռուստաելույթում Պետրոս Մեծին բնութագրելիս ասացիք, որ նրա ուշադրության կենտրոնում էր Հայկական հարցը: Որևէ գերտերության ղեկավարի համար որևէ ժամանակահատվածում Հայկական հարցի լուծումն ուրվագծվե՞լ է հայ ժողովրդի համար շահեկան դիտանկյունից:
-Լավ հարց է: Մեր գրեթե ողջ պատմության ընթացքում եղել ենք այս կամ այն կայսեր ու կայսրության դուռն ընկած: Դա մեր դժբախտությունն է ու բնական` 600 տարի պետականություն չունեցած ժողովրդի համար: Հայաստանն ասպատակել են հռոմեացիները, արաբները, մոնղոլ-թաթարները, հետո իշխանություն ենք կորցրել, եկել են պարսիկն ու թուրքը… Եվ մենք անընդհատ ստիպված ենք եղել օգնություն հայցել ինչ-որ մեկից: Դա մեր ազգի ստիպողական խեղճության գործոնն է, որը մտել է մեր գենետիկայի մեջ, դարձել գենետիկական հատկանիշ: Այսօր էլ ենք մենք անընդհատ սրան-նրան դիմում, չենք կարողանում (և քսան տարին շատ քիչ է կարողանալու համար) խնդրողի վիճակից դուրս գալ: Պյոտրից առաջ նրա հոր բարեհաճությունն էին հայցում հայ վաճառականները, հետո եկավ Լյուդովիկոս 14-րդը, հետո` ավստրոհունգարական կայսրերը, հետո` կուրֆյուրստը, հետո` էլի ու էլի... 20 տարում այս նկարագիրը թոթափելն անհնար է, բայց և ոչինչ չանել էլ չի կարելի: Եթե մենք բավարար ուժ, հզորություն, կամք, միասնություն գտնենք մեր մեջ, չենք դիմի օտարներին: Այն, որ դիմում ենք, արդեն իսկ վկայում է մեր թուլության մասին:
-Ձեր «Ալեքսանդր Մանթաշյանց» մենագրության մեջ առանձին բաժնով ներկայացված են մեծ բարերարի հովանավորած անձինք, որոնց թվում են Կոմիտասը, Ստ. Շահումյանը, Շիրվանզադեն, Գ. Կյուլպենկյանը: Այսօր շնորհալիների պակասո՞վ, թե՞ մեծահարուստների ժլատությամբ է պայմանավորված բարեգործության ինստիտուտի ոչ ներկայանալի պատկերը Հայաստանում:
-Ե՛վ մեկով է պայմանավորված, և՛ մյուսով: Մանթաշյանցի առաջին կենսագիրը` Ա. Սարուխանը, վկայում է, որ նա միայն 1000 հոգու բարձրագույն կրթության է տվել Ռուսաստանում ու Եվրոպայում: Իմ գրքով ես նպատակ եմ ունեցել Մանթաշյանցի անվան շուրջ եղած բոլոր լեգենդները, առասպելները լուսանցքում թողնել ու ներկայացնել զուտ պատմական ճշմարտությունը: Նա իր ողջության օրոք այնպիսի սեր ու հարգանք է վայելել, որ հենց այդ ժամանակ էլ ծնվել են բոլոր լեգենդները, առասպելները, զվարճախառն պատմությունները: Իսկ ճշմարտությունն ասելու համար հենվել եմ բացառապես փաստաթղթային հենքի վրա, և սրանով է բացատրվում իմ գրքում ընդամենը չորս բարերարյալի անուն հիշատակելու հանգամանքը: Մենք ունենք բարերարության 17-դարյա պատմություն, և սա մեր ազգի գերագույն արժեքներից մեկն է: Պաշտոնապես առաջին բարերարը համարվում է Ներսես Մեծ կաթողիկոսը` 4-րդ դարում: Այս մասին գրել է Խորենացին, ապա այդ թեզը զարգացրել է Լեոն: Խորենացին գրում է, որ մինչև Ներսես Մեծը մենք եղել ենք բարբարոսներ, իսկ Ներսես Մեծն ստեղծել է բուժարաններ, ապաքինարաններ, հյուրատներ, բորոտների կացարաններ: Հայերս ունենք 25 դարի կապիտալի գրավոր պատմություն: Մեր մասին առաջին հիշատակությունը «քաղաքակիրթ» լեզվով` հունարենով, արվել է Հերոդոտոսի գրքում` մ.թ.ա. 5-րդ դարում: Եվ այդ հիշատակությունն առևտրատնտեսական բնույթ ունի, վկայում է Արմենիայից մինչև Բաբելոն Եփրատ գետով գնացող ու 15 առևտրային կայան ունեցող հայերի մասին, որոնք Բաբելոնում վաճառելու էին տանում ցորեն, գինի, կաշի, ուռենու ճյուղեր, ապա վերադառնում ավանակներով, որոնք տանում էին Հայաստանից իրենց ծովային փոխադրամիջոցով` ուռենու ճյուղերից և կաշվից պատրաստված կլոր նավակներով: Ես մի շարք եմ գրել այդ մասին` «Հայեր և ծովեր» խորագրով: Մեր տնտեսական մշակույթն ունի վիթխարի պատմություն։ Ես ուսումնասիրել եմ 700 գիրք ու կոնսպեկտավորել, 4000 էջ փաստական նյութ եմ ժողովել, հրատարակել 10 գիրք, մի այդքան էլ կան անտիպ ձեռագրեր: Եթե մենք 600 տարի չենք ունեցել պետականություն, սփռված ենք եղել աշխարհում, պատմության թատերաբեմից չենք անհետացել, պահպանել ենք մեր լեզուն, հավատքը, ամենուր վարժարան ու եկեղեցի ենք հիմնել, ապա հարց է ծագում` էդ վարժարանն ու եկեղեցին ո՞վ է պահել: Պահել-պահպանել, նորոգել ու նորն են ստեղծել բարերարները, դրամատերերը` տնտեսական մշակույթի ներկայացուցիչները, որոնք մեր պատմության մեջ կոչվում են վաճառականներ: Ահա այդ պատմության բաղադրյալ մասն է բարերարությունը, որը նախ և առաջ բարոյական կատեգորիա է, բխում է քրիստոնեական արժեհամակարգից և առնչվում է մարդու խղճի հետ: Եթե մարդը խիղճ չունեցավ, չի կարող բարերար լինել: Որքան էլ հորդորես, բան չի ստացվի: Կոչերով բարերար չեն դառնում: Ես պատահականորեն չեմ գրել, որ Մանթաշյանցը բոլոր ժամանակների ամենախոշոր ձեռնարկատերն ու բարերարն է: Մարդը 45 տարի բարերարություն էր անում: Մենք բազմաթիվ այլ բարեգործներ ենք ունեցել, բայց Մանթաշյանցը մեծ էր նրանով, որ միշտ ունեցավ տնտեսական մեծ հաջողություններ և դրանք ծառայեցրեց բարերարությանը: Նրա բարերարությունը մեկանգամյա ակցիա չէր, դա մտածելակերպ էր, հոգեվիճակ:
«ԲՐԵՍՏ-ԼԻՏՈՎՍԿԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՄԵՋՔԸ ԿՈՏՐԵՑ»
-Մանթաշյանցի առևտրանշանը եղել է «Գառն Աստուծոն»` մեղքերը քավելու, ինքնազոհողության խորհրդանիշը: Փաստորեն, պարտադիր չէ՞ ֆինանսական աշխարհում, հասարակական կյանքում կարկառուն բարձունքներ նվաճելու համար ուղենիշ դարձնել թալանն ու գայլային օրենքները:
-Իհարկե պարտադիր չէ: Ես զբաղվում եմ ոչ թե բիզնեսի, այլ դրա արդյունքի` կապիտալի ուսումնասիրմամբ: Բիզնես կարող ես անել ցանկացածի, նույնիսկ թշնամուդ հետ: Բայց կարևորն այն է, թե ինչին ես ծառայեցնում այդ արդյունքը` ազգի՞դ, թե՞ միայն ստամոքսիդ:
-Գրում եք. «Ազգիս հանճարներից ոչ ոք չգիտեր, որ այդպիսին է, և ազգը ոչ ոքի կենդանության օրոք հանճար չի անվանել, քանզի ոչ թե կյանքը, մա՛հն է հանճարեղության կապարակնիքը, ու հետմահու կյանքը` հավաստագիրը»: Սա զուտ հայկակա՞ն երևույթ է:
-Չեմ կարծում: Բոլոր ազգերն ու ազգություններն ունեն իրենց չափորոշիչները: Պարզապես կան ժողովուրդներ, որոնք շատ արագ են ըմբռնում, թե ում հետ գործ ունեն, իսկ մենք դա ըմբռնում ենք հանճարի մահից հետո:
-Դուք երախտամոռությունը համարում եք մեզ համար «ազգային հավաքական աղետ»: Չե՞ք կարծում, որ սրանով ջուր եք լցնում մեր թշնամիների ջրաղացին:
-Բոլորովի՛ն: Ես պատրաստվում եմ գրելու մեր ազգի բոլոր հոռի բարքերի մասին: Երբ խոսում ես պատմական փաստերի վրա հիմնված քո թերությունների մասին, դա հենց քեզ, քո ազգին է օգտակար, և դա կարող է անել միայն ուժեղ ազգի ներկայացուցիչը: Թքած ունեմ, թե ինչ կմտածեն թուրքն ու ադրբեջանցին, ինձ իմ ազգն ու նրա ճակատագիրն են հետաքրքրում: Դարերով ասում ենք, թե մեզ նմանը չկա, մենք ամենասիրունն ենք, ամենախելոքն ենք: Պիտի մեկ անգամ էլ չվախենաս ու վատը մատնացույց անես: Հովհաննես Այվազովսկու եղբայր Գաբրիել արքեպիսկոպոսն ասում էր. «Հայերը ձի հեծնան, Աստծուն կմոռնան, ձիեն իջնան, ձիուն կմոռնան»: Մենք սա էլ ունենք: Վատ կողմեր էլ ունենք, որոնց մասին պիտի խոսենք: Մենք լիարժեք ազգ ենք, չի կարելի միայն լավի մասին խոսել: Բայց եթե մի բան ասում ենք, պիտի լինի ապացուցելի, փաստական, ոչ թե փողոցային խոսակցության մակարդակի: Չպետք է վախենալ ճշմարտությունից. մենք 21-րդ դարում ենք ապրում: Յուրաքանչյուրս, անկախ նրանից, թե ով ենք, ինչով ենք զբաղվում, ամեն առավոտ` լվացվելիս և հայելու մեջ մեզ նայելիս, պիտի գիտակցենք, որ սովորական մարդ ենք, ոչ ոքից բարձր չենք, վերից իջած արարածներ չենք: Բայց եթե կարող ես ազգիդ համար ինչ-որ բան անել, պիտի անես` առանց մտածելու գնահատվել-չգնահատվելու մասին: Մնայուն արժեքները պատվոգրերով, կոչումներով, շքանշաններով չեն չափվում: Այսօրվա շքանշանակիրներից, կոչումավորներից շատերը մեռնելու-գնալու են, վաղն անունները հիշող էլ չի լինելու: Երբ մնայուն արժեք ես ստեղծում, դա հավերժորեն օգտագործում է ժողովուրդը` հավաքական ուժը: Մանթաշյանցն ընդամենը երկու շքանշան է ստացել, բայց այսօր ո՞ւմ է հետաքրքրում` նա այդ շքանշաններն ստացե՞լ, թե՞ չի ստացել: Որպես երևույթ` նա դրանից ինչ-որ բան կորցրել կամ շահե՞լ է...
-Ինչո՞ւ են հայ մտավորականները, հասարակական-քաղաքական գործիչները, ֆինանսական մագնատներն այդպես ինտենսիվորեն ծաղկեցրել Թիֆլիսն ու Բաքուն: Սա հայի այլասիրության վկայությունը չէ՞ արդյոք:
-Այդ երևույթն ուներ զուտ տնտեսական դրդապատճառներ: Երևանի, Ալեքսանդրապոլի նահանգները ցարական իշխանությունները միշտ գնահատել են իբրև բուֆերային գոտի, որը կարող էր վերածվել ռազմական գործողությունների թատերաբեմի: ՈՒրեմն ինչո՞ւ պիտի այդ վայրերում ներդրումներ կատարեին: Թիֆլիսն ուներ Սև ծով ու ճանապարհ դեպ Եվրոպա, Բաքուն` Կասպից ծով ու նավթ: Հային ի՞նչ էր մնում անելու, եթե ոչ գնալ այնտեղ ու աշխատել: Աշխատում ու ապրում էր, ուստիև եկեղեցի, դպրոց, շենքեր էր կառուցում: Հայի համար, ըստ էության, նշանակություն չուներ` ինքը Բաքվում կապրեր, Թիֆլիսում, թե Երևանում: Նա ապրում էր այնտեղ, որտեղ լավ էր իր համար: Թիֆլիսը երբեք վրացական քաղաք չի եղել, մինչև 1919-ը մենք կազմել ենք բնակչության բացարձակ ու համեմատական մեծամասնությունը: Հայերը դարերով ապրում էին այնտեղ: Նույնը վերաբերում է նաև Բաքվին: Հայերը չունեին այն գիտակցությունը, թե օտար հողում են ապրում: Այդ բաներն սկսվեցին 1918 թվից. Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը մեր ժողովրդի մեջքը կոտրեց: Բաքուն և Թիֆլիսն ուրիշի քաղաքներ չեն եղել: Եթե հայն այդ քաղաքներում ամենահարուստն է եղել, ամենաշքեղ պայմաններում է ապրել, ամենակրթվածն է եղել, ինչո՞ւ պիտի իրեն օտար զգար: Մրցակցային միակ կռվանը մյուս ժողովուրդների հետ հայի համար եղել է կրթական մակարդակը, և հայն այս առումով միշտ առավելություն է ունեցել: Այն, որ բարձրագույն կրթության համար մենք մինչ օրս էլ կատաղի մրցակցություն ենք ունեենում, գալիս է գենետիկորեն: Արդեն չի էլ գիտակցվում, բայց գենետիկորեն կռիվ ենք տալիս կրթություն ստանալու համար: Եթե պատմական իրողությունները փորձենք տեղափոխել ներկա ժամանակներ, ապա պետք է փաստենք, որ այս կամ այն երկրում հայոց թվաքանակը այդ իսկ երկրի բարեկեցության չափորոշիչն է։ Հայը յուրատեսակ լակմուսային թուղթ է։
«ԱՊԱԳԱ ԲԻԶՆԵՍՄԵՆԻՆ, ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐՈՋԸ ՊԵՏՔ Է ՍՈՎՈՐԵՑՆԵԼ ԽԻՂՃ ՈՒՆԵՆԱԼ»
-Դուք հակադրում եք կապիտալիստի և «մամոնայի ստրուկ փողվորի» կերպարները: Այս տեսակներին պատկանել-չպատկանելը մարդու որակական հատկանիշներո՞վ է պայմանավորված, թե՞ իրավիճակով, մթնոլորտով, ժամանակաշրջանով:
-Ես հիմա մտածում եմ, որ գուցե դա գենետիկական նախասկիզբ ունի: Բայց կապիտալիստ կդառնաս, թե փողվոր, նախ պետք է կարողանաս զբաղվել բիզնեսով, տնտեսական գործունեությամբ: Չի կարելի յուրաքանչյուր հարուստ մարդու մեջ գող ու թալանչի տեսնել: Բիզնեսով զբաղվելը պահանջում է ուղեղի յուրատեսակ կառուցվածք: Ասենք, մենք` «հասարակ մահկանացուներս», նայում ենք որևէ տարածքի ու մտածում, որ ընդարձակ բակ է, իսկ բիզնեսմենը մտածում է` այդ տարածքում ինքը կարո՞ղ է խանութ դնել: Մեր երկրի այսօրվա դժբախտություններից մեկը համարում եմ մեր պատմական վիթխարի տնտեսական մշակույթի չիմացությունը: Եվ չեն էլ ուզում իմանալ: Մեր ներկայիս հասարակարգի հայտանիշը` բրենդը, Մանթաշյանցը պիտի լինի: Նա խղճատեր հարուստ մարդու խորհրդանիշ է: Մեր 25-դարյա տնտեսական և 17-դարյա բարերարության պատմության պարագաներում մենք չունենք որևէ հիմնարար տեսական աշխատություն: Այնպիսի ժողովուրդներ ունեն տնտեսության վերլուծաբաններ, որ մեզ նման պատմություն չեն ունեցել: Պահանջը միշտ է եղել, բայց քանի որ սփռված ենք եղել, չի հաջողվել: Հիմա ես դրանով եմ զբաղվում. շարժառիթը եղավ հոկտեմբերի 27-ը, որից հետո սկսեցի մտածել, թե ինչու ենք վատ ապրում, ինչու մեկը շատ փող ունի, մյուսը` ոչ: Այս մտածումներն ինձ բերեցին դեպի տնտեսական մշակույթ, դեպի Մանթաշյանցի կերպարը: Մանթաշյանցի օրոք բազում դրամատերեր կային, և իր օրինակով նա բոլորին ստիպում էր բարեգործությամբ զբաղվել: Իսկ ինչ վերաբերմունք է այսօր մեր մեծահարուստների կողմից: Եթե այսօրվա մեծահարուստները նրա մասին գիրքը կարդան, ուզած-չուզած, պիտի սկսեն նրան ընդօրինակել: Տեսեք, թելադրված բարերարություն են անում: Դա ինքնին վատ չէ: Բայց թելադրողն ինքը պիտի հասկանա, թե ինչ է թելադրում: Բարձրագույն բարերարությունն անանուն բարերարությունն է. բարերարն է ու Աստված, դա մարդու երկխոսությունն է Աստծո հետ: Բայց այսօր մեզանում ընդունված է հրապարակային բարերարությունը, որը վերածում են քաղաքական շահաբաժնի: Ինչպե՞ս կարելի է բարերարությունը զուգադրել քաղաքականության հետ: Ազգի իսկական բարերարը, իսկական կապիտալիստը և՛ տեր է, և՛ ծառա: Այսօրվա փողատերը միայն տեր է կամ իրեն տեր է զգում: Երբ նա, տեր լինելով հանդերձ, կսկսի իրեն զգալ նաև ծառա, կդառնա ժողովրդի աչքի լույսը: Տնտեսական մշակույթն ուսումնասիրել ու քարոզել է պետք: Եվ առաջին հերթին ապագա բիզնեսմենին, ձեռնարկատիրոջը պետք է սովորեցնել խիղճ ունենալ: Մեր տնտեսագիտական համալսարանում պետք է այս բաները սովորեցնել: Ոչ միայն պետք է սովորեցնել, թե ինչպես փող աշխատել, այլև այդ փողը նպատակային ու ճիշտ ծախսել, հիշել, որ ունեն բարեկամ, հարևան, ազգ, պետություն: Եթե սա չսովորեն, կլինի ավելի ահավոր իրավիճակ, քան այսօր է: Մեր փողվորն անկիրթ է, բայց փողվորն էլ է արժեք, և պետք է այդ փողվորին կրթել, դաստիարակել: Այլ հարց է` այնքան կի՞րթ է, որ ցանկանա դաստիարակվել...
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ