«ԱՅՍՕՐ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄԸ ՁԵՌՆՏՈՒ Է ԵՎ՛ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆԸ, ԵՎ՛ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹՅԱՆ ՄԻ ՀԱՏՎԱԾԻՆ` ՀԱԿ-ԻՆ»

«Իրատես de facto»-ի հարցերին պատասխանում է քաղաքական գիտությունների դոկտոր, ԱԺ պատգամավոր ՏԻԳՐԱՆ ԹՈՐՈՍՅԱՆԸ
(հարցազրույցի 1-ին մասը` նախորդ համարում)

-Ձեր կարծիքով` ՀԱԿ-ի վերջին հանրահավաքում իշխանության հետ երկխոսության կայացման համար առաջադրված 3 խնդիրները կլուծվե՞ն, և ի՞նչ է լինելու ապրիլի 29-ին:
-Նույնը` ինչ ապրիլի 19-ին, մարտի 14-ին կամ մայիսի 10-ին, որովհետև ո՛չ օրերն են որոշում երկրում կյանքի փոփոխությունը, ո՛չ հանրահավաքները: Դրանք միջոցներ են, ընդամենը` գործիքներ: Ոչինչ չէին փոխելու նաև արտահերթ ընտրությունները, որոնց մասին քանի տարի է` խոսում են: Քաղաքական համակարգը մեկ ամբողջություն է, և չի կարող բովանդակային տարբերություն լինել դրա հատվածների միջև` ինչպես ժամանակ առ ժամանակ փորձում են ներկայացնել իշխանությունները կամ ընդդիմությունը: Այսօր իրավիճակի պահպանումը ձեռնտու է և՛ իշխանությանը, և՛ ընդդիմության մի հատվածին` ՀԱԿ-ին, որն առավել ակտիվ է հանրային միջոցառումների անցկացման տեսակետից: Հենց դա է պատճառը, որ իշխանության սոսկ մեկ հայտարարությամբ, որ մարտի 1-ի գործը պետք լրջորեն ուսումնասիրել, ՀԱԿ-ն անմիջապես հայտարարեց, որ իր երեք պայմաններից մեկը կատարվել է: Թերևս այդ երկու կողմերն էլ ուժերի այս հարաբերակցությունն են ուզում պահպանել նախընտրական ժամանակահատվածում: Հավանաբար, երկուսն էլ ավելի կարևորում են նախագահական ընտրությունները` խորհրդարանականը համարելով միջանկյալ քայլ, քանի որ կարևորագույն քաղաքական խնդիրների լուծման վերաբերյալ նրանց պատկերացումները նույնն են` հիմնված կարծր, միակենտրոն կառավարման գաղափարի վրա: Առայժմ զսպում են փոխադարձ ատելությունն ու փորձում են մեկը մյուսին խորամանկել: Բայց այն դուրս կգա:
-Կարծում եք` ՀԱԿ-ը մինչև հերթական ընտրություններ կկարողանա՞ ժողովրդի ակտիվ վիճակը պահել:
-Մինչև 2012-ի մայիս շատ ժամանակ չի մնացել: Ակտիվանալու է ներկուսակցական աշխատանքը, ընտրական ցուցակներն են կազմվելու, և այլն: Մինչ այդ մեծածավալ քաղաքական գործողությունների համար շատ քիչ ժամանակ է մնացել` թերևս մինչև հոկտեմբեր-նոյեմբեր:
-Ժողովուրդը չի՞ հոգնել ընտրությունների դեժավյուներից, որտեղ ինքը ոչինչ չի որոշում:
-Ժողովուրդը կարող է որոշել, եթե իսկապես համարժեք վերաբերմունք ունենա ընտրություններին: Ընտրական ցիկլը վերածվել է արևելյան մեծ շուկայի: Գնվում և վաճառվում է ամեն ինչ` հանձնաժողովների տեղեր, հանձնաժողովների անդամներ, գրանցված կուսակցությունների անուններ, քվեարկության ձայներ, հեռուստատեսային ժամանակ և այլն: Դրան մասնակցում են գրեթե բոլորը` իշխող ու ընդդիմադիր կուսակցություններ, պաշտոնյաներ, միջնորդներ, ժողովրդի մի զգալի հատվածը: Եթե մարդիկ համաձայն են իրենց 5 տարվա կյանքը 5000 դրամով վաճառելուն, իրավունք չունեն բողոքելու, որ իրենցից ոչինչ կախված չէ:
-Մարդիկ էլ են ցինիկացել, իսկ ինչո՞ւ ոչ:
-Չարժե նրանց վրա բարդել սլաքավարի դերը: Իհարկե, հասարակությունն էլ ունի իր բաժին պատասխանատվությունը, բայց ակնհայտ է, որ դրա առաջին կրողները նրանք են, ովքեր ձևավորում են ավելի ակտիվ հատվածը` կուսակցությունները: Հասարակությանը հուսադրելու համար պետք է այլընտրանք առաջարկել, արդեն մի քանի անգամ ձախողված «այլընտրանքներով» ժողովուրդը չի կարող ոգևորվել: Կրակած փամփուշտներով չի կարելի գնալ պատերազմ: Մինչդեռ անգամ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հարցում Տեր-Պետրոսյանն ասպարեզ է բերում 1997-ին արդեն մերժված իր մոտեցումները:
-Լեռնային Ղարաբաղում և հարակից շրջաններում դաշտային փաստահավաք առաքելության վերաբերյալ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հաշվետվության մեջ նշված է, որ ստատուս քվոն արդեն անընդունելի է դարձել, իսկապե՞ս այդպես է:
-Համանախագահներն անկեղծ չեն, քանի որ հիանալի գիտեն` Լեռնային Ղարաբաղին, Հայաստանին ու Ադրբեջանին միաժամանակ բավարարող լուծում չկա: Բայց խնդրի կարգավորման ամենամեծ խոչընդոտներից մեկը հենց համանախագահող պետությունների, թերևս, ամենաանհաջող տարբերակն է, որովհետև ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հարավային Կովկասում կրկին արդիական դարձավ ազդեցության գոտիների բաժանման խնդիրը` Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի հիմնական դերակատարությամբ: Դրա ամենացայտուն դրսևորումն էր վերջին 3 տարիների զարգացումների վրա հսկայական ազդեցություն ունեցած 2008 թ. օգոստոսյան պատերազմը, որից հետո տարածաշրջանում ստեղծվեց աննախադեպ իրավիճակ: Վրաստանն ամբողջությամբ անցավ Արևմուտքի ազդեցության ներքո, և շատ կարևոր էր, թե Հայաստանը կամ Ադրբեջանը ևս կգնա՞ն այդ ճանապարհով: Որովհետև Հարավային Կովկասում լիարժեք ազդեցություն ունի նա, ով նման ազդեցություն ունի երեք երկրներից առնվազն երկուսում: Իրադարձությունների զարգացման հետագա ամբողջ ընթացքը` թե՛ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման, թե՛ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարթությունում, թելադրված էր այս իրողությամբ, որովհետև Հարավային Կովկասում նոր վերադասավորում հնարավոր է միայն որևէ լուրջ հարցի սրման արդյունքում: Կյանքը ցույց տվեց, որ ինչքան էլ ԱՄՆ-ը փորձեց մեկ կամ մյուս ուղղությամբ ակտիվությունը խթանել, այնուամենայնիվ Ռուսաստանին հաջողվում է զսպել այդ զարգացումները, առավել ևս, որ և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանն առանձնապես ցանկություն չունեն առաջ գնալու: Ստատուս քվոյի խախտման հավանականությունը պետք է դիտարկել հենց այդ տեսակետից: Այն ճանապարհները, որոնցով պետք է գնան կողմերը` ստատուս քվոն խախտելու համար, անընդունելի են կա՛մ իրենց, կա՛մ միջազգային հանրության համար: Ինչքան էլ Ադրբեջանն ավելացնի իր ռազմական բյուջեն, որևէ մեկը չի կարող երաշխավորել, որ տեսանելի ապագայում Բաքուն պատերազմը վերսկսելու դեպքում հաջողություն կունենա: Հակառակը, շատ մեծ է կրկին պարտվելու հավանականությունը, իսկ երկրորդ անգամ պատերազմ սկսել և պարտվել` Ալիևի համար նշանակում է ոչ միայն փակել ղարաբաղյան խնդիրը, այլև կորցնել իշխանությունը: Կա ստատուս քվոն խախտելու մեկ այլ ճանապարհ. Հայաստանը դա կարող էր անել` օգտագործելով երկու լուրջ հնարավորություն: Առաջինն ունի աշխարհաքաղաքական բնույթ և ձևավորվեց 2008-ի օգոստոսյան պատերազմից հետո` Հարավային Կովկասում վերոհիշյալ պատճառով Հայաստանի դերակատարության կարևորության աննախադեպ մեծացումով, բայց կյանքը ցույց տվեց, որ Հայաստանի իշխանություններն ընտրել են իրադարձություններին ամենապասիվ արձագանքելու տարբերակը: Ավելին, գործողության ժամկետը լրանալուց 11 տարի առաջ ստորագրելով և վավերացնելով Հայաստանում ռուսական ռազմաբազաների տեղակայման ժամկետը կրկնապատկելու մասին համաձայնագիրը, Հայաստանը կտրուկ սահմանափակեց իր գործողությունների ճկունությունը: Երկրորդ հնարավորությունն ուղղակի կապ ունի ղարաբաղյան խնդրի հետ և ստեղծվեց 2008-ի նախագահական ընտրություններից հետո: Մինչ այդ, 2007-ի նոյեմբերին Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի հայտնի 3 սկզբունքները, որոնց թվում` ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, արձանագրվեցին որպես խնդրի կարգավորման հիմք, և դրանից առաջ 1,5-2 տարի շարունակ ԼՂՀ իշխանությունները պնդում էին, որ որևէ փաստաթուղթ, որի մշակմանն իրենք չեն մասնակցի, իրենց համար կլինի անընդունելի: 2008-ի ընտրություններից հետո ՀՀ նորընտիր նախագահը պիտի հայտարարեր. քանի որ ԼՂՀ-ն այլևս չի ուզում, որ որևէ մեկն իրեն ներկայացնի Մինսկի խմբի բանակցություններում, և ազգերի ինքնորոշման իրավունքն էլ բոլոր կողմերն ընդունում են որպես կարգավորման հիմք, հետևաբար, բանակցություններում ինքնորոշվող ժողովուրդն իր ներկայացուցիչը պետք է ունենա: Դրանով կշտկվեր այն բացը, որը Ադրբեջանին հնարավորություն է տալիս նենգափոխելու հակամարտության ձևաչափը:
-Ժամանակը անդառնալի՞ է կորած:
-Այն ժամանակ կլիներ շատ ավելի ազդեցիկ: Առավել ևս, որ անցած 3 տարիներին համանախագահները ՀՀ իշխանություններին են մեղադրում, որ ԼՂ-ն դուրս է մնացել բանակցություններից:
-Գուցե չի արվում, որովհետև մեծ է վտանգը, որ Ադրբեջանը դուրս կգա բանակցություններից:
-Նման «փաստարկ» արդեն մի քանի անգամ բերվել է, բայց այն շատ թույլ է: Ե՛վ համանախագահները, և՛ Ադրբեջանն ու Հայաստանը բազմիցս հայտարարել են, որ ինքնորոշման իրավունքը պետք է լինի կարգավորման հիմքում: Բայց ինքնորոշվողը ո՛չ Ադրբեջանն է, ո՛չ Հայաստանը, այլ ԼՂՀ-ն: ՈՒրեմն ինչպե՞ս կարելի է ինքնորոշման խնդիր քննարկել առանց ինքնորոշվող ժողովրդի պաշտոնական ներկայացուցիչների: Հակառակ դեպքում ստացվելու է, որ կարգավորման սկզբունքը ոչ թե ինքնորոշման իրավունքն է, այլ Բաքվի շանտաժը, և Հայաստանն էլ դրան ենթարկվում է: Պատճառն այլ է` Հայաստանի իշխանությունները չունեն անհրաժեշտ կամք, գիտելիքներ` ինքնուրույն դիրքորոշումներ մշակելու և հիմնավորելու համար:
-Իսկ եթե համաձայն չէ Ռուսաստա՞նը:
-Մոսկվան չի կարող հրապարակավ հայտարարել, որ կարգավորման գործընթացում իր շահերն ավելի կարևոր են, քան դրա հիմք հռչակված ինքնորոշման իրավունքը, որը միջազգային իրավունքի բարձրագույն նորմի կարգավիճակ ունի: Իհարկե, ցանկալի է, որ հայկական կողմերի շահերը հնարավորինս համադրվեն ազդեցիկ երկրների շահերի հետ, բայց երբ դրանք չեն համընկնում, Հայաստանի իշխանությունները պարտավոր են պաշտպանել Հայաստանի և ԼՂՀ-ի շահերը:
-Ո՞Ւր է տանում գործընթացի տրամաբանությունը` բանակցությունները հանուն բանակցությունների՞, թե՞ հանգելու ենք որևէ որոշակիության:
-Վերջին երկու-երեք տարիներին բանակցություններն իրականում ոչ թե շարունակվում են, այլ խոր ճգնաժամի մեջ են: Ձևական հանդիպումներն ու «լավատեսական» հայտարարությունները շղարշ են` դա քողարկելու: Եթե համեմատեք համանախագահող երկրների նախագահների հայտարարությունները 2009 թ. հուլիսին և հաջորդ տարիներին, հեշտությամբ կնկատեք, որ մինչ այժմ ամեն ինչ նույն տեղում է մնացել: Որևէ առաջընթաց գոյություն չունի:
-Իսկ գուցե հենց դա՞ է նպատակը:
-Նախ, ճշտենք պատճառը, որ երեք բաղադրիչ ունի: Դրանցից մեկի` բանակցություններին ԼՂՀ-ի չմասնակցելու մասին արդեն ասացի: Երկրորդ պատճառն այն է, որ իրենց մանևրելու հնարավորությունները չսահմանափակելու նպատակով համանախագահները մինչ օրս համառորեն չեն ցանկանում ճշտել, թե ինքնորոշման իրավունքն ու տարածքային ամբողջականության սկզբունքն ինչ ձևով պետք է կիրառվեն կարգավորման համար` ըստ միջազգային իրավունքի նորմերի: Երրորդ պատճառը երկրորդի հետևանքն է: Ինչպես պարզ դարձավ «Մադրիդյան սկզբունքների» հրապարակումից, ընտրված է հիմնական հարցերի քննարկման և լուծման արհեստական և արատավոր հերթականություն, որի պատճառով ԼՂՀ կարգավիճակի հարցը թողնվում է վերջում: Մինչդեռ հենց այդ հարցն է առանցքային, մյուսներն ածանցյալ են: Կոսովոյի դեպքը ցույց է տալիս, որ կարգավիճակի հարցի հետաձգումը հղի է անկանխատեսելի հետևանքներով, իսկ երբ հստակեցվում է կարգավիճակը, գործընթացն ունենում է իրական զարգացում:
Հիմա նպատակի մասին: Իհարկե, օրինակ, Ռուսաստանի շահերից է բխում հենց կարգավորման ձգձգումը, չնայած Մոսկվան հրապարակավ ճիշտ հակառակ հայտարարություններն է անում: Մյուս միջնորդն էլ` Վաշինգտոնը, հետաքրքրված է սոսկ լարվածության մեծացմամբ: Բայց, կարծում եմ, մեզ առաջին հերթին պետք է հետաքրքրի, թե արդյո՞ք մեր նպատակը պետք է լինի բանակցությունների ճգնաժամը: Ոմանք համարում են, որ դա Հայաստանի օգտին է, բայց համոզված եմ, որ Հայաստանի համար այս իրավիճակը մեծ վտանգ է պարունակում: Փորձեմ հիմնավորել: Ինքնորոշման իրավունքն արձանագրվեց որպես կարգավորման հիմնական սկզբունքներից մեկը 2007-ի նոյեմբերին, թեև 2005 թ. երկու փաստաթուղթ ընդունվեց ԵԽ-ում, որոնցով ինքնորոշման իրավունքն արձանագրվել է որպես հիմք և անջատումն Ադրբեջանից որպես լուծման ճանապարհ: Մինչդեռ տարիներ շարունակ ինքնորոշման իրավունքը ո՛չ համանախագահները, ո՛չ Ադրբեջանը չէին ճանաչում որպես խնդրի կարգավորման հիմք, ավելին` այդ տարիներին օգտագործվում էր բանակցային տեսությունում հայտնի «գործարքի սկզբունք» կոչվող մոտեցումը, երբ պարզապես առևտուր են անում` սա քեզ, սա ինձ: Կարծում եմ` յուրաքանչյուր ողջամիտ մարդ հասկանում է, որ կարգավորման հիմնական` ԼՂՀ կարգավիճակի խնդիրն այդ սկզբունքով հնարավոր չէ լուծել: Միակ հնարավորությունը ինքնորոշման իրավունքի կիրառումն է: Բայց որևէ մեկը չի կարող երաշխավորել, որ ճգնաժամի մեջ հայտնված բանակցությունները չեն կարող տապալվել և դրանք շարունակելու համար ի հայտ չի գա բոլորովին այլ մի նախագիծ` առանց ինքնորոշման իրավունքի, ինչպես դա նախկինում արդեն եղել է մի քանի անգամ: Հետևաբար, Հայաստանի համար բանակցային գործընթացի ճգնաժամային իրավիճակը ձեռնտու չէ, և Հայաստանը պետք է իրական, միջազգային իրավունքի շրջանակներում անխոցելի ակտիվությամբ տեղից շարժի կարգավորման գործընթացը: Բայց, ցավոք, Հայաստանի իշխանությունները դրա համար ո՛չ բավարար գիտելիքներ, ո՛չ հմտություններ, ո՛չ էլ կամք ունեն: Ցավոք, անգամ ցանկություն չունեն: Մեկ փաստ միայն նշեմ, որը ցույց է տալիս մեր իշխանությունների լիակատար անտարբերությունը նման խնդիրների նկատմամբ: Կոսովոյի խնդիրը 2008 թ. սեպտեմբերին Սերբիայի նախաձեռնությամբ և ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի որոշումով հայտնվեց Հաագայի միջազգային դատարանում և 2 տարի գործի քննությունն էր տեղի ունենում, որին կարող էին մասնակցել ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր երկրները: Մասնակցեց 36 երկիր, որոնց թվում` ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի անդամները, Եվրամիության անդամ երկրները, Ալբանիան, Թուրքիան, Ադրբեջանը, բայց ոչ Հայաստանը: Մինչդեռ դա հիանալի հնարավորություն էր լիովին ուսումնասիրելու խնդրի իրավական լուծման կիրառական ճանապարհը: Վերջին 2-2,5 տարում Հայաստանի իշխանությունները, ղարաբաղյան խնդրով զբաղվող պաշտոնատարները պարբերաբար կրկնում են երկու միտք: Առաջին` ասում են, որ խնդիրը պետք է կարգավորվի ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա, բայց բացարձակապես չեն պատկերացնում, թե ինչ քայլեր պետք է արվեն դրան հասնելու համար: Նման հայտարարությունները զուտ քարոզչական նպատակ ունեն և որևէ լուրջ հետևանք չեն կարող ունենալ կարգավորման գործընթացում: Երկրորդ` նույն ձևով հայտարարում են, որ ԼՂ-ն պետք է մասնակցի բանակցություններին, բայց երբեք այդպիսի հարցադրում չեն ներկայացնում բանակցությունների սեղանի մոտ: Հետևաբար, կամա թե ակամա, նպաստում են ճգնաժամի պահպանմանը և վտանգում են կարգավորման ողջ գործընթացում միակ լուրջ ձեռքբերման` ինքնորոշման իրավունքը որպես կարգավորման հիմք արձանագրման հետագա պահպանումը:
Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ