ՀՅԴ հիմնադիր սերնդին պատկանող (1893թ․), ՀՅԴ արեւելեան բիւրոյի անդամ, Հայաստանի առաջին հանրապետութեան առաջին վարչապետ (1918-1919թթ․), ճարտարապետ (1893թ․), պրոֆեսոր (1930թ․), տեսաբան՝ Յովհաննէս Քաջազնունին (1868-1938թթ․) իր «Ի՞նչ պիտի լինի Դաշնակցութիւնը» վերնագրով բովանդակալից յօդուածաշարում, 1907թ․, էական եւ խորքային բնորոշումներ է տուել ՀՅ Դաշնակցութեան գոյութեան ու լինելութեան մասին։ Յօդուածաշարի վերջաբանում, Քաջազնունին գրում է․

Երևի նկատել եք՝ ամեն առիթով ես շեշտում եմ, որ պետություն չունենք և չենք ունեցել։ Արդեն 3 տասնամյակ նրա տեղը նեոգաղութային խղճուկ և ողորմելի գոյացություն է։ Սրանք զգացական գնահատականներ չեն, որոնք ես տալիս եմ բարկացած ժամերին։ Առավել քան սթափ գնահատականներ են։

- Ա՛յ տատ, դե, էս կնոպկե՛ն սըղմի, է՛լի, չես ֆայմու՞մ, պարզ ասում ա՝ թափ դը փիքթուր էնդ տալք լոուդլի։ «Ես գիտեմ, որ ոչինչ չգիտեմ». Սոկրատի խոսքերն են՝ մի մարդու, որի իմաստնությունն ու խորը գիտելիքները նրա առաջ բաց են արել տիեզերքի անսահմանությունն ու ցույց տվել մարդ արարածի չնչինությունը։ Սոկրատը մարդկության համար գիտելիքի ու իմաստնության գագաթնակետն ա։

Ամեն տեղ փրկություն ենք փնտրում, հույս ենք փնտրում, ամեն տեղ ու ամենքի մեջ, բացի իրական տեղից։ Մեկ դեպի Ամերիկա ենք նայում, մեկ՝ Եվրոպա, մեկ՝ Ռուսաստան, մեկ՝ օտար երկրի գործող իշխանությանը, մեկ՝ ընդդիմությանը, մեկ՝ անվանի ֆուտբոլիստին, մեկ՝ անվանի երաժշտին, մեկ պատմությանն ենք նայում, մեկ՝ գալիքին, այդպես էլ իրական տեղում չփնտրելով:

Այստեղ ընտրություններում կարող է հաղթել մեկը, որը բացարձակ կապ չունի գործող վերնախավիի հետ, ավելին՝ ծայրահեղ ընդդիմադիր է և անհանդուրժող: Նման բան հնարավոր չէ ոչ Եվրոպայում, և ոչ էլ Ռուսաստանում: Հայաստանի մասին ավելորդ է խոսելը, մենք այս մոլորակից դուրս , կամ իջած երկիր ենք:

«Սիրո համար ենք ապրում և մեռնում։ Սերն Աստված է և Աստված սեր է»:

«Պետք է անմիջապես ըսեմ, որ ես դեմ չեմ համամարդկային գաղափարներուն, բայց սա ևս ճշմարիտ է, որ համամարդկային գաղափարներն Եվրոպային մեջ իսկ իրենց թեորիական շրջանին մեջ են, և ընկերվարական առաջնորդներն անգամ հայրենիքի գաղափարը չեն ժխտեր․- «այն օրը, որ հայրենիքիս վտանգ սպառնա օտարեն՝ կը մոռնամ ամեն բան և հրացան վերցնելով կռվի դաշտ կը հառաջանամ»։

Երբ դուք ապրում եք Իմ մեջ և ցանկանում կատարել Իմ կամքը և Իմ գործը, այդ ժամանակ Իմ հոգին ձեր կյանքի միջով անցնում է ուրիշներին:

Յարեւելից մինչեւ ի մուտս արեւու օրհնեալ ես, Տէ՛ր, վասն զի Թագաւոր քաղցր ես, եւ անուն Քո ահեղ է ընդ ամենայն տիեզերս:

Ամերիկան սիրում է չհանձնվողներին: Այսօրվա ընտրությունները դրա ապացույցն էին: