«ԱՅՆ ԵՐԿԻՐԸ, ՈՐ ՈՒՆԻ ՕՐԵՆՔԻ ԴԻԿՏԱՏՈՒՐԱ, ԿԱՊՐԻ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրը գրող ՎԱՐԴԱՆ ՎԱՆԱՏՈՒՐՆ է:
«ԻՐԱՐ ԿՈՂՔԻ ԱՊՐՈՂ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԸ ՊԻՏԻ ՄԻՇՏ ՀԱՇՏ ՈՒ ԽԱՂԱՂ ԼԻՆԵՆ»
-Վանատո՛ւր, ի՞նչ եք կարծում, Սաակաշվիլու պաշտոնական այցը Հայաստան որևէ դերակատարություն կունենա՞ Ձեր համերկրացիների` ջավախահայերի կյանքում:
-Սաակաշվիլին Ջավախքում հաճախ է լինում, և ջավախահայերի մեծամասնությունը նրանից շատ գոհ է: Ախալքալաքի փողոցներն է ասֆալտապատել, Ջավախքի ճանապարհներն է բարեկարգել: Իհարկե, կան նաև խոսակցություններ, թե Սաակաշվիլին Ջավախքում ուզում է բնակեցնել մեսխեթցի թուրքերի, և կարծում եմ, որ այս թեման ևս քննարկած կլինեն երկու նախագահները: ՈՒզենք, թե չուզենք, Սաակաշվիլին նաև Ջավախքի տարածաշրջանի նախագահն է: ՈՒրեմն, պիտի հետաքրքրվի նաև ջավախահայության խնդիրներով, կյանքի պայմաններով, ներքին անցուդարձերով: Ջավախահայության մի մասը դժգոհում է, որ իրեն պարտադրում են սովորել վրացերեն: Իսկ այլ կերպ հնարավո՞ր է, եթե դու ապրում ես այդ պետության մեջ: Եթե հայերը գնում են Միացյալ Նահանգներ, պիտի սովորեն անգլերեն: Հակառակ դեպքում չեն կարողանա ապրել այնտեղ, աշխատանք ունենալ: Նույն բանն էլ Ջավախքի դեպքում է: Իհարկե, հայերենն առաջին տեղում է, մեր ազգի գրականությունը, պատմությունը, մշակույթն իմանալը ամենակարևորն է, հատկապես երեխաների համար: Ես մինչև Երևան գալը, համալսարան ընդունվելն եմ շատ բան իմացել, գրաբարով տեքստեր էի կարողանում վերծանել, մի բան, որ շատ էր զարմացրել իմ դասախոս Շարաբխանյանին: Նա նույնիսկ ինձ առաջարկեց լրջորեն զբաղվել գրաբարով, դառնալ դասախոս: Բայց ես ամուսնացած էի և չէի կարող ինձ նման շռայլություն թույլ տալ. պետք էր աշխատել: Սաակաշվիլու այցի վերաբերյալ ասեմ, որ այն շատ եմ կարևորում: Իրար կողքի ապրող ժողովուրդները պիտի միշտ հաշտ ու խաղաղ լինեն: Եթե քո մերձավոր հարևանի հետ լավ հարաբերություններ ունես, քո նեղության պահին վստահաբար կարող ես դուռը ծեծել ու քեզ անհրաժեշտ բանը խնդրել: Չէ՞ որ կարիքի դեպքում հենց նրան ես դիմում, ոչ թե քեզնից կիլոմետրերով հեռու ապրող մեկին: Այսպիսի բաները պետք է գիտակցել: ՈՒ գիտակցելով է, որ ես հոգեպես ինձ շատ բավարարված եմ զգացել Սաակաշվիլու այցով: Թեև վրացիները ներքին ինչ-ինչ խնդիրներ ունեն մեզ հետ, որոնց մասին չեն բարձրաձայնում, բայց նրանց նախագահի գալը, իմ կարծիքով, մերձեցրեց երկու ազգերին:
-Ի՞նչ է ակնկալում սովորական, առօրյա հոգսով ապրող ջավախահայությունը Վրաստանի և Հայաստանի իշխանություններից:
-Հայաստանի իշխանությունից առաջին հերթին ակնկալում են, որ ապահովի իրենց հաճախակի շփումները հայ մտավորականների, արվեստի գործիչների հետ: Նրանք ուզում են զգալ, որ, ի դեմս Հայաստանի իշխանության, իրենց թիկունքում պետություն, ուժ է կանգնած` հայերի պետությունը: Վրաստանի պետությունն է Ջավախքի պաշտոնական տերը, բայց ջավախահայի համար շատ մեծ հենարան է Հայաստանի Հանրապետությունը: Ջավախքում կան մարդիկ, որոնք պայքարում են Ջավախքը Վրաստանից անջատելու և Հայաստանին միացնելու համար: Բայց անձամբ ես դրան դեմ եմ, որովհետև մենք իրարից ոչ փշալարերով ենք տարանջատված, ոչ որևէ բան արգելում է մեզ միմյանց հետ շփվելու: Ջավախքը Հայաստանին կպած մեկ ուրիշ Հայաստան է: Իհարկե, կան վրացի ազգայնամոլներ, ովքեր խանգարում են, որ Հայաստանից գրականություն հասնի Ջավախք, փորձեր են անում սեփականելու մեր կոթողները: Բայց նրանք վաղ թե ուշ պիտի գիտակցեն, որ մենք նույն քրիստոնյա ազգն ենք, ինչպես իրենք, որ մեր միջև թշնամանքն ու կեղծիքը տեղ չունեն: Այսպիսի մտածողություն ունեին նաև խորհրդային տարիների կուսակցական պաշտոնյաները: Դրանցից մեկին` Թամարա Լազարաշվիլուն, շատ լավ հիշում եմ: Ջավախքում շրջկոմի երկրորդ քարտուղար էր, ապա գործկոմի նախագահ: Ծագումով հույն էր, բայց վրացական ազգանուն էր կրում: Մի անգամ ես ու Թաթուլ Բոլորչյանը գնացել էինք Ջավախք, այդ կինը մեզ մեքենայով ման ածեց Ջավախքի տարբեր վայրերով ու ցույց տալով հայկական եկեղեցիները` հայտարարում էր, թե դրանք բոլորը վրացական են: Ես նրան ասացի, որ այդ տարածքում վրացիներ չեն ապրել, և այդտեղի բոլոր եկեղեցիները կառուցել են հայերը: ՈՒ բոլոր եկեղեցիների վրա էլ կան հայատառ արձանագրություններ, այնտեղ պահպանվել են նշանավոր հայերի շիրիմներ: Ես հասկանում էի, որ այդ կինը լրտեսի դեր է կատարում, Ջավախքում տեղի ունեցող ամեն մի մեծ ու փոքր դեպքի մասին զեկուցում է Մոսկվային: Այո՛, այսպիսի բաներ միշտ են եղել:
-Մենք բողոքում ենք, որ օտարները պղծում են մեր մշակութային շինությունները, նենգափոխում պատմական փաստերը: Ըստ Ձեզ` մենք մեր հողում գտնվող արժեքների նկատմամբ բավականաչափ սրտացա՞վ ենք: Պատասխանի շրջանակներում կխնդրեի չշրջանցել նաև մեր դասականի` Դերենիկ Դեմիրճյանի տապանաքարը թալանելու միջադեպը:
-Այո՛, շատ ենք խոսում, որ մեր հուշարձաններն օտարները ոչնչացնում են: Իսկ մենք դրանք պահպանո՞ւմ ենք: Շատ կոթողներ ունենք, որ ուղղակի կանգնած են փլվելու վտանգի առաջ: Դրանցից մեկը հենց Ամբերդն է: Իսկ Դեմիրճյանի շիրմաքարի պատմությունից ուղղակի ապշած եմ: Դա սրբապղծություն է: Եվ հանուն ինչի՞ են գնում այդ սրբապղծությանը. մի հարյուր կիլոգրամ մետաղ չէ՞ր եղածը:
-Կոնկրետացնեմ` 250 կգ:
-Թող 250 լինի: Թեկուզ` 500: Կարելի՞ է դրա համար գնալ այնպիսի սրբապիղծ քայլի, որն անվայել է ողջ ազգի համար: Ազգը հոգով պիտի սիրել, եթե հոգին չի աշխատում, մարդուց ամեն բան կարելի է սպասել: ՈՒ էդպիսի մարդկանց ազգից ուղղակի պետք է վտարել: Ես հիմա խոսում եմ ոչ թե իբրև այս ազգի գրող, այլ մի սովորական հայ մարդ: Եթե ես իմ ազգի հոգս ու ցավով չեմ ապրելու, ուրեմն իմ ապրելն արժեք չունի:
«ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԸ ՊԻՏԻ ԲՈԼՈՐԻՆ ՆԱՅԻ ՀԱՎԱՍԱՐ ԱՉՔՈՎ»
-ՀԳՄ վերջին համագումարում հայ գրողները խիստ երկփեղկված էին դիմություն-ընդդիմություն բանակների: Դուք մեկն էիք քչերից, որ փորձեցիք հնչեցնել երկու թևերի ծայրահեղական տեսակետներից տարբերվող խոսք, գնահատել պահն ու իրադրությունը` ըստ էության: Սա Ձեր համոզմունքներո՞վ էր պայմանավորված, թե՞ զուտ դիվանագիտական քայլ էր` գրողների երկու բանակները հաշտեցնելուն ուղղված:
-Ես բնավորությամբ այնպիսին եմ, որ ոչ մեկին վատ բան չեմ ցանկանում: Գրողների ընտանիքի համերաշխ լինելն էլ, չլինելն էլ պայմանավորված են նախագահով: Ընտանիքը միասնական պիտի լինի, զերծ բամբասանքներից, չարությունից: Գրիչ վերցնող մարդը պիտի շատ պարզ ու մաքուր լինի, ինչպես Չարենցը, Շիրազը, Պարույրը, Համոն: Որպեսզի գրողների ընտանիքում մեկը մյուսից չզանազանվի, գրողների միության նախագահը պիտի բոլորին նայի հավասար աչքով: Գրականությունը մեծ ուժ է, պետք է ճիշտ օգտագործել այն: Որպեսզի ասածս անհիմն չլինի, պատմեմ մի դեպք: Որդիս ծառայում էր խորհրդային բանակում` Բաքվից մի քանի կիլոմետր հեռու գտնվող զորամասում: Գնացել էի նրան տեսնելու: Այնտեղ ծանոթացա ադրբեջանցի բանաստեղծ (ի դեպ, վատ բանաստեղծ չէր) Իսա Իսմայիլզադեի հետ: Նրա միջոցով էլ ծանոթացա Ադրբեջանի անվանի գրողներից մեկի` Բախտիար Վահաբզադեի հետ: Վերջինս ինձ և Իսային հրավիրեց իր տուն, շատ ջերմորեն ընդունեց, հյուրասիրեց, ապա ինձ ցույց տվեց իր 500 էջից բաղկացած գիրքն ու ասաց. «Շատ կցանկանայի, որ գիրքս թարգմանվեր ու տպագրվեր հայերեն, որովհետև հայերը հին կուլտուրա ունեցող, մեծ ժողովուրդ են: Մենք` ադրբեջանցիներս, էդպիսին չենք»: Հետո ասաց, որ ինքը թարգմանել է Սևակի բանաստեղծությունները, բայց Ադրբեջանում չեն համաձայնի տպագրել, որովհետև նրա «Եռաձայն պատարագում» անընդունելի բաներ են գրված թուրքերի մասին: Ես որոշեցի չլռել և նրա երեսին ասել դառը ճշմարտությունը. «Զարմանալի է, որ չեք ուզում ընդունել հայկական եղեռնի փաստը: ՉԷ՞ որ բոլորդ էլ գիտեք, որ այն եղել է: Եթե մի հայ մի թուրքի սպանի, դուք փոխարենը հարյուր հայի կսպանեք: Այդպես չէ՞: Թուրքերը մոտ երկու միլիոն հայի են կոտորել, տանջահար արել աքսորի ճանապարհներին, Դեր Զորում: Դուք այդ մասին չգիտե՞ք: Շատ լավ էլ գիտեք: ՈՒ ամբողջ աշխարհը գիտի»: Ապա հույս հայտնեցի, որ նա չի վիրավորվի իմ այս խոսքերից, որովհետև ես միայն ճշմարտությունն եմ ասում: Իսան զարմացած նայում էր ինձ, իսկ Բախտիարը թփթփացրեց մեջքիս ու ասաց. «Քաջ ես դու»: Ահա թե ինչպես կարող են երկխոսել գրականության մշակները:
«ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՈ ՓՈՂՈՑ ՉԷ՞, ՈՐ ԻՆՉՊԵՍ ՈՒԶԵՆ, ԽՈՍԵՆ»
-Անդրադառնանք քաղաքական դիմությանն ու ընդդիմությանը: Տիգրան Կարապետիչին քաղաքական ընդդիմադիր գործի՞չ եք համարում, թե՞ գործազուրկ «օբիժնիկ»: (Վերջին բառի համար ներողություն եմ խնդրում Ձեզնից և ընթերցողից. սա իմ հակաոճն է, բայց շատ հարմար «տերմին» է տվյալ իրադրության համար):
-Տիգրան Կարապետիչին լավագույնս բնորոշեց կինս` «Հորհոր աղա»: Տիգրան Կարապետիչի հեռուստաալիքի գործունեության մեջ մի բան կար, որ ինձ դուր էր գալիս. ունեին բժշկական, գիտահանրամատչելի հաղորդումներ, որոնք շատ ուսանելի էին հեռուստադիտողի համար: Մի անգամ էլ ինձ էին հրավիրել եթերում հարցազրույց տալու: Տիգրան Կարապետիչի ալիքը փակել-պրծել են, էլ ի՞նչ պիտի անի: Եթե իմ կարծիքն եք հարցնում, կասեմ, որ գոյություն ունեցող բոլոր հեռուստաալիքներն էլ փակելու ենթակա են:
-Առանց բացառությա՞ն:
-Առանց բացառության: Որովհետև ոչ մեկն էլ մի արժեքավոր բան չի ցուցադրում: Միայն տաշի-տուշի է, սերիալներ, որոնց լեզուն խայտառակություն է: Ի՞նչ է նշանակում «տղես», «կրկնվեմ», «չկրկնվեմ»… Հանրային հեռուստատեսության լեզուն պիտի լինի մաքուր գրական: Երեխան պիտի նայի ու սովորի գրագետ հայերեն խոսել: Հեռուստատեսությունը հո փողոց չէ՞, որ ինչպես ուզեն, խոսեն: Մարդը պիտի պատկառանք զգա այն ասելիքի նկատմամբ, որ հնչում է հեռուստատեսությամբ: Սովետից բողոքում ենք, բայց սովետի օրոք ոչ մի սխալ խոսք, ոչ մի գռեհիկ արտահայտություն չէիր լսի եթերից: Վա՞տ էր: Իհարկե ո՛չ: Այո՛, հետևում էին, վերահսկում: Բայց գործ անողն իր գործն անում էր, ոչինչ էլ նրան չէր կանգնեցնում: Պարույրին չէի՞ն հետևում, մյուսներին չէի՞ն հետևում: Բոլորին էլ հետևում էին, բայց նրանք գրականություն ստեղծեցին: Սովետի տարիներին մենք գրականության, երաժշտության, մյուս բնագավառներում ունեցել ենք աշխարհի մասշտաբով մեծ դեմքեր: Հրանտ Մաթևոսյան չունեցա՞նք: ՈՒնեցանք: Հիմա ի՞նչն է խանգարում, որ այդպիսի անուններ ունենանք: Ժամանակ է տրված, թող գրեն, կայանան: Այն երկիրը, որ ունի օրենքի դիկտատուրա, կապրի: Ես զարմանում եմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչ է կատարվում մեր շուրջը: Ինքս որբ եմ եղել ու չեմ կարողանում հասկանալ, երբ խլում են որբի հացը: Էդ հացը կարելի՞ է ուտել: Երկրի ղեկավարը մեծ գործ ունի անելու այս իմաստով: Պետք է այնպիսի պայմաններ ստեղծի, որ հայ մարդը, հայ երեխան ապրեն իրենց հողի վրա, չելնեն-գնան օտար երկրներ: Այս ցավի դեմն առնելը առայժմ դժվար է: Մենք պետություն ենք, ունենք պետականություն, բայց այն դեռևս չկայացած է: Երբ կայանա, ես առաջին ուրախացողը կլինեմ: Սովետական իշխանության 70 տարիներին Հայաստանը դարձել էր կայացած, ծաղկուն պետություն, իսկ անկախությունից հետո եկած իշխանավորները մեր երկիրը դարձրին չգիտես թե ինչ: Էս մասին էնքան շատ է խոսվել, որ չեմ ուզում հազար անգամ ասած բաները կրկնել: Մարդը պիտի սրտացավորեն նայի իր հողին:
-Ի՞նչ կպատմեք Ձեր ստեղծագործական պլանների մասին:
-Կազմել եմ Ջավախքի 10 արձակագիրների պատմվածքների ժողովածուն` սկսած Դերենիկ Դեմիրճյանից վերջացրած Վահան Սաղաթելյանով: Պատրաստվում եմ տպագրել հայ բանաստեղծների երկերը` նվիրված Ջավախքին: Այս տարի կտպագրվի իմ երկերի նոր ժողովածուն, որում զետեղված կլինեն վերջին երկու տարիներին գրածս գործերը` բանաստեղծություններ, պոեմ: Գրել եմ նաև մի ինքնակենսագրական վիպակ` «Ձմեռնաշունչ մանկություն» վերնագրով, որի վրա դեռևս աշխատանք ունեմ անելու: Մյուս բաների մասին առայժմ կլռեմ:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ