«ՆԺԴԵՀԸ ՀԱՅ ԱԶԳԻ ԵՐևԵԼԻՆԵՐԻՑ ՄԵԿՆ Է, ԵԹԵ ՆԱ ՉԼԻՆԵՐ, ՄԵՆՔ ԱՅՍՕՐ ՀԱՅՐԵՆԻՔ ՉԷԻՆՔ ՈՒՆԵՆԱ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գեղանկարիչ ՌԱՖԱՅԵԼ ԱԹՈՅԱՆԸ, ով մեր ժողովրդին առավելապես հայտնի է Հրաչյա Քոչարի ստեղծագործության հիման վրա Ֆրունզե Դովլաթյանի նկարահանած «Կարոտ» ֆիլմում մարմնավորած Առաքելի կերպարով: Նա իր ծննդյան 80-ամյակը նշեց հայրենիքում` Հայաստանի ազգային պատկերասրահում բացված անհատական ցուցահանդեսով: Շնորհավորում ենք հոբելյարին և ներկայացնում նրա հետ ունեցած զրույցը:
«ԱՅՆՔԱՆ ՀԱՅ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳԼՈՒԽ ԿԵՐԱՆ ԲԵՐԻԱՆ ՈՒ ՍՏԱԼԻՆԸ, ՈՐ ԴԱ ԱՐԴԵՆ ՄԵԾ ՀԱՐՎԱԾ ԷՐ` ՈՒՂՂՎԱԾ ԲՈԼՈՐԻՍ»
-Պարո՛ն Աթոյան, որքա՞ն ժամանակ է, որ ապրում եք Ամերիկայում:
-Համարյա 16 տարի է:
-Ի՞նչ զգացողություններ եք ունենում, երբ վերապրում եք «Կարոտ» ֆիլմում Ձեր խաղացած կերպարը: Ձեր կինոհերոսը և Դուք ավելի՞ եք հարազատացել, երբ տարիներով կտրված եք հայրենիքից և իրական կյանքում եք ապրում կարոտի զգացումն օտար ափերում:
-Նախ` ասեմ, որ «Կարոտը» Ամերիկայում ավելի հաճախ են ցուցադրում, քան Հայաստանում: Ամիսը մեկ անպայման ցուցադրում են, իսկ այստեղ մարդիկ կան, որ չեն էլ տեսել այդ կինոնկարը: Ինչ վերաբերում է իմ ու Առաքելի կարոտներին, ապա տարբեր կարոտներ են դրանք: Իմ դեպքում ես հայրենիք չեմ կորցրել: Հայրենիքից հեռացել եմ: Իսկ Առաքելը հայրենիք էր կորցրել: Տարբեր են կարոտների ձևերը: Բայց, անշուշտ, կարոտը կարոտ է մնում: Շատ հարազատներ, ընկերներ ունեմ այստեղ, որոնց կարոտում եմ անչափ: Հեռաձայնում ենք, խոսում ենք երբեմն, բայց ուրիշ է, երբ շփվում ես անձամբ: Այդ պատճառով էլ 80-ամյակիս առթիվ ցանկացա անպայման գալ Հայաստան և անել ցուցահանդես: Մեկ էլ, ո՞վ գիտի, կկարողանա՞մ գալ, թե՞ չէ:
-Ստալինյան ժամանակների հետ առնչությունները միայն «Կարոտ» ֆիլմո՞վ են սահմանափակվում, թե՞ Ձեր անձնական կյանքում էլ են դրանք դառը հիշողություններ թողել:
-Մեր ընտանիքից Ստալինը ոչ ոքի չի աքսորել կամ սպանել: Բայց այնքան շատ հայ մտավորականների գլուխ կերան Բերիան ու Ստալինը, որ դա արդեն մեծ հարված էր` ուղղված բոլորիս: Օրինակ` Գարեգին Նժդեհի մասին շա՜տ մակերեսային պատկերացումներ ունեինք, գիտեինք ընդամենը, որ Զանգեզուրն է պաշտպանել, գեներալ է եղել: Իսկ թե Զանգեզուրն ինչ վիճակում է եղել, ինչ գործեր է կոնկրետ արել այնտեղ Նժդեհը, մանրամասնորեն հո չգիտեի՞նք: Չարենցի մասի՞ն ինչ գիտեինք: Միայն այն բանից հետո, երբ նրան արդարացրին, կարողացանք ազատ կարդալ: Իհարկե, մինչ այդ հանրակացարանում կարդում էինք թաքուն, բայց Նժդեհի մասին այդքանն էլ չէինք իմանում: Գիտեինք միայն անունը, այն էլ շշուկով էինք արտասանում: Գիտեինք, որ դաշնակ է եղել, իսկ մենք դաշնակներից փախչում էինք: Բայց հետո հասկացանք, որ Նժդեհը հայ ազգի երևելիներից մեկն է: Եթե նա չլիներ, մենք այսօր հայրենիք չէինք ունենա: Հարյուր տոկոսով եմ ասում: Նժդեհն ասում էր, որ Զանգեզուրը Հայաստանի ողնաշարն է, և ինքն ամեն գնով այն կպահի: ՈՒ երբ սովետի տարիներին հայտարարում էին, թե Զանգեզուրն ազատագրել է 11-րդ Կարմիր բանակը, Նժդեհը հեգնանքով ժխտում էր այդ լուրերն ու ասում, որ 11-րդ բանակի բոլոր զինվորներին ինքը կոտորել, ձորն է լցրել, նրանցից ոչ մեկը կենդանի չի մնացել, ինչպե՞ս կարող էր այդ բանակը Զանգեզուր ազատագրել: Եվ էն ժամանակ թուրքերը, ադրբեջանցիները, նաև` ռուսները, մի ծրագիր ունեին. Զանգեզուրը, Ղարաբաղը և Նախիջևանը տալ Ադրբեջանին: ՈՒ միայն Նժդեհի շնորհիվ էր, որ գոնե Զանգեզուրը փրկվեց: Արարատյան դաշտն ու Շիրակն էլ օգտվեցին դրանից: Եթե թուրքն ազատ անցուդարձի գոտի ձեռք բերեր մինչև Ադրբեջան, ապա արդեն Հայաստանը կդադարեր գոյություն ունենալուց:

«ԵԹԵ ԱՄԵՐԻԿԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻՆ ՁԵՌՔԻՑ ԲԱՑ ԹՈՂՆԻ, ԱՊԱ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԴԵՄ ՈՒՂՂՎԱԾ ԻՐ ՈՒԺԸ ԿԹՈՒԼԱՆԱ»
-Ի՞նչ եք կարծում, Բարաք Օբաման «ցեղասպանություն» բառն ինչո՞ւ չի արտասանում. որովհետև հայե՞րն են այդ ուղղությամբ վատ աշխատում, թե՞ թուրքերը` լավ:
-Էնքա՜ն վատ բան է քաղաքականությունը: Օբաման, Ամերիկան շան նման ռուսից վախենում են: Որովհետև Ռուսաստանը հզոր պետություն է: Եթե Ամերիկան Թուրքիային ձեռքից բաց թողնի, ապա Ռուսաստանի դեմ ուղղված իր ուժը կթուլանա, ինքը շատ վտանգավոր վիճակի մեջ կընկնի: Դրա համար էլ Օբաման չի կարող հայերին օգտակար լինել: Դա այն պատճառով չէ, որ ուզում է հայերին վատություն անել, այլ քաղաքական մեծ շահերից ելնող հարց է:
«ԿՊԱՅՔԱՐԵԻ ԲՈԼՈՐ ԱՅՆ ՄԵԾԱՀԱՐՈՒՍՏՆԵՐԻ ԴԵՄ, ՈՎՔԵՐ ԿՈՂՈՊՏՈՒՄ ԵՆ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»
-Տասներեք տարի չէիք եղել Հայաստանում: Այս մեծ բացակայությունից հետո տեսնելով հայրենիքը` ի՞նչ կցանկանայիք փոխել նրանում:
-Կպայքարեի բոլոր այն մեծահարուստների դեմ, ովքեր կողոպտում են ժողովրդին: Գոնե կաշխատեի այնպես անել, որ ժողովուրդն այսքան խեղճ չլիներ, որ ուշադրության արժանանային ծերերը, թոշակառուները: Ժողովրդի վիճակը շա՜տ-շատ վատ է: Ընդամենը հինգ տոկոս են կազմում ժողովրդին կողոպտողները: Նժդեհն ասում է. «Եթե մի ազգ չի կարողանում հաղթել իր ներքին թշնամուն, արտաքին թշնամուն երբեք չի հաղթի»: Հիմա մեր ներքին թշնամին մեր ղեկավարությունն է, որ թալանում, խեղդում է ժողովրդին: Մեր ժողովուրդը պիտի կարողանա՞ իրոք իր ներքին թշնամուն հաղթել, չգիտեմ: Միայն այս կերպ վիճակը կլավանա: Ես հիշում եմ, որ 1960 և 1968 թվականներին Վիլյամ Սարոյանը եկել էր Հայաստան: Երբ հարցրել էին, թե ինչ փոփոխություն է տեսնում Հայաստանում այդ ութ տարիների ընթացքում, նա ասել էր, որ նկատում է մի թեթև փոփոխություն. առաջին այցելության ժամանակ հայ ժողովրդի երեսին բոլորովին ժպիտ չի տեսել, իսկ երկրորդի ժամանակ մարդիկ ժպտում են: Հիմա ես էլ եմ նկատում, որ մեր ժողովրդի դեմքից ժպիտը կորել է: Մեղք են մարդիկ, վատ են ապրում: Ազգի մեկ երրորդը դուրս գնաց Հայաստանից: Փոխարենն այստեղ լցվեցին պարսիկները, հնդիկները, ուրիշներ: Սա ի՞նչ վիճակ է: Հետո շատ ցավալի է, որ ինտելիգենցիային տեր չեն կանգնում: Դա է ժողովրդի սերուցքը: Ակադեմիկոսները, մտավորականները, արվեստագետները անտարբերության են մատնված: ՈՒ ամենացավալին հենց նրանց հեռանալն է Հայաստանից:
-Ազդեցիկ օլիգարխներից մեկը փորձում է Ձեր նշած խավը ներառել իր հովանավորության դաշտում: Կարո՞ղ է լինել արդյունավետ փոխըմբռնում այս երկու կատեգորիաների միջև:
-Ես մի քիչ հեռու եմ հայաստանյան կռիվներից. գնացած մարդ եմ: Չեմ կարող այդքան նրբությամբ վերլուծել երևույթը: Բայց, համենայն դեպս, ցանկությունս է, որ մեր ժողովուրդը մի քիչ լավ ապրի: Թող ճանապարհները վերանորոգվեն: Էս ի՞նչ է կատարվում: Քաղաքի կենտրոնական մասերում մի քիչ բարվոք վիճակ է, բայց կենտրոնից մի փոքր հեռանում ես թե չէ, պատկերը փոխվում է:

«ԱՄԵՐԻԿԱՑՈՒ ՀԱՄԱՐ ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ Է` ԻՐ ՏԱՆԸ ՊԻԿԱՍՈՅԻ՞ ՆԿԱՐԸ ԿԱԽՎԱԾ ԿԼԻՆԻ, ԹԵ՞ ՄԻ ԱՆԱՆՈՒՆ, ԱՆՀԱՅՏ ՆԿԱՐՉԻ»
-Դուք Գյումրիում որմնանկարներ ունեք: Այսօր շատ հրատապ հարց է դարձել դրանց փրկությունը: Որևէ քայլ ձեռնարկվո՞ւմ է այս ուղղությամբ:
-Մինասի տղայից` Արման Ավետիսյանից իմացա, որ Լենինականի «Ստրոմմաշ» գործարանում երկու փոքր պատի վրա արված իմ որմնանկարներն ամենալավ պահպանվածներն են: Մինասինը նույն գործարանի երկու մեծ պատերն են զբաղեցնում: Մեկ որմնանկար էլ ունի Հակոբ Հակոբյանը: Արմանն ասաց, որ ուզում են տեղափոխել ոչ միայն Մինասի, այլև իմ և Հակոբի որմնանկարները: Բայց ես ստույգ չգիտեմ, թե ինչպես կվճռվի հարցը, ով և ինչ միջոցներով կտնօրինի այդ որմնանկարների ճակատագիրը:
-Պատկերասրահում բացված Ձեր ցուցահանդեսը տվե՞ց սպասված արդյունքը, այցելուների հոսք արձանագրվե՞ց: Կարելի՞ է ասել, որ մենք արվեստ սիրելու մեր հատկությունը չենք կորցրել:
-Ես 1990-ին ցուցահանդես արեցի Բոստոնում: Երբ ցուցահանդեսը բացելու նպատակով նամակ գրեցի Բոստոնի թանգարանի տնօրենին, ինձ պատասխանեցին, որ տեղի ժողովուրդը նկարչությամբ չի հետաքրքրվում: Հետաքրքրվում են միայն Հայաստանից, Երևանից եկածները: Ամերիկան սառը երկիր է: Այնպես, ինչպես Հայաստանում կամ առհասարակ Սովետական Միությունում էին սիրում արվեստը, Ամերիկայում չեն սիրում: Այն ձգտումը, որ կա մեզ մոտ` ունենալու արժեքավոր գեղարվեստական աշխատանքներ, Ամերիկայում գոյություն չունի: Ամերիկացու համար միևնույն է` իր տանը Պիկասոյի՞ նկարը կախված կլինի, թե՞ մի անանուն, անհայտ նկարչի:
-Արևմուտքը, գլոբալիզացիան քայլարշավում են ազգային ինքնության, գերազանցապես ազգային արվեստի որակական հատկանիշների վրա: Ձեր ամերիկյան շրջանի գործերին նայելիս ես դա չեմ զգում: Ապրելով Ամերիկայում` ինչպե՞ս եք կարողացել շրջանցել այդ խոչընդոտը:
-Ես Ամերիկայում արտաքին աշխարհի հետ չեմ շփվում: Ճիշտ է, այնտեղ մի տասը ցուցահանդես արել եմ տարբեր քաղաքներում, բայց ես հիմնականում տանն եմ լինում, իմ ներքին աշխարհում: Տարիքս մեծ էր, երբ գնացել եմ: Չեմ կարողանում լեզու սովորել: Եվ ձգտում էլ չունեմ սովորելու: Ինձ համար շփումը սահմանափակվում է կնոջովս: Տանը միայն նրա հետ եմ շփվում ու իմ նկարների. միայն նկարում եմ: Նկարում եմ գրեթե ամեն օր: Եվ նկարում եմ այն, ինչ սկսել եմ Հայաստանում: Հայաստանն եմ նկարում: Կիսատ թողած աշխատանքներս եմ ավարտում: Ամերիկան չի կարող ինձ վրա ազդել, որովհետև ես բուն Ամերիկայի հետ չեմ շփվում: Իսկ տղաս, որ այնտեղ բարձրագույն նկարչական կրթություն է ստացել, լրիվ ուրիշ ձևով է նկարում` ամերիկյան ձևով: Աբստրակտ նկարչություն է անում, նկարչության մի տեսակ, որը ես երբեք չեմ փորձել և հետագայում էլ երբեք չեմ ցանկանա փորձել:

«ՈՒԶՈՒՄ ԵՄ ՏԵՍՆԵԼ ՈՒՐԱԽ ԳՅՈՒՄՐԻՆ` ԻՐ ՍՐԱՄԻՏ ԺՈՂՈՎՐԴՈՎ »
-Ձեր աշխատանքներում զգալի տեղ են գրավում լենինականյան բովանդակությամբ նկարները, բայց դրանք բոլորը թվագրված են մինչև 1988-ը: Հետերկրաշարժյան Գյումրին ինչո՞ւ է բացակայում:
-Ես չեմ ուզում ցավալի բաներ նկարել. ծռված հուշարձաններ, փլված տներ: Երկրաշարժի հենց առաջին օրվանից փլատակների մեջ եմ եղել: Այնտեղից դուրս էի գալիս և ուզում մոռանալ տեսածս: Չեմ կարող այդպիսի բաներ նկարել: Հայրենական պատերազմի ամբողջ ընթացքում տարբեր նկարիչներ տարբեր աշխատանքներ են կատարել պատերազմական թեմաներով: Իսկ ի՞նչ է արել Սարյանը. միայն ծաղիկներ է նկարել: Մարդու տեսակ կա, արվեստագետի տեսակ կա, որ իր ձևով է արձագանքում կատարվող իրադարձություններին: Իմ տեսակն էլ սա է. չեմ սիրում նկարել տխուր տեսարաններ, մահացած մարդկանց, ավերակներ: Ցանկանում եմ ուրախ բաներ նկարել` արև, նատյուրմորտներ, միրգ… այն ամենը, ինչ տեսնում եք իմ նկարներում:
-Ի՞նչ եք մաղթում մեր ժողովրդին: Ձեր հաջորդ այցելության ժամանակ ի՞նչ կցանկանայիք տեսնել մեր հայրենիքում, մեր մայրաքաղաքում:
-Կցանկանամ, որ մեր ժողովրդի վիճակը լավացած լինի: ՈՒ ես էլ կրկին հիշեմ Սարոյանին ու նրա նման կարողանամ ասել, որ մեր ժողովուրդն ավելի ուրախ է, որ մարդիկ ավելի շատ են ժպտում, քան իմ նախկին այցելության ժամանակ: Եթե մարդը մի քիչ լավ է ապրում, չի մտածում տնտեսական, կենցաղային հարցերի մասին, ինքնըստինքյան անհոգ է լինում, ուրախ է լինում: Ես էդ ուրախ Հայաստանն եմ ուզում տեսնել հաջորդ և մյուս բոլոր այցելություններիս ժամանակ: ՈՒզում եմ տեսնել ուրախ Գյումրին` իր սրամիտ ժողովրդով: Հիմա այդ քաղաքը մարել է: Ամեն ինչ խորտակվել-գնացել է: Երկու օր Գյումրիում մնացի այցելությանս ընթացքում, տեսա հարազատներիս: Խղճալի վիճակի մեջ են: Շատերը գնացել են Ռուսաստան կամ այլ երկրներ: Ովքեր էլ այստեղ են, չեն կարողանում իրենց չորս-հինգ հոգուց բաղկացած ընտանիքը պահել, կերակրել: Աշխատանք չկա: Ինչպե՞ս պահեն, ինչո՞վ իրենց երեխաներին կերակրեն: ՈՒզած-չուզած պիտի դուրս գնան Հայաստանից և այլ երկրներում աշխատանք ճարեն: Հայաստանից հեռանալու հիմնական պատճառը աշխատանք չունենալն է: Էդ խոպան ասված բառը սարսափեցնում է: Դա բոլորովին անվտանգ չէ: Շատերն այնտեղից չեն վերադառնում: Կա՛մ սպանում են, կա՛մ հայտարարում, թե պատահաբար քար է ընկել գլխին, կա՛մ մեկ այլ պատճառ են հորինում, որ աշխատեցնեն ու փողը չտան: Էնպես որ, խոպանն էլ բոլոր հարցերի լուծումը չէ: Ցավալի վիճակ է: Կցանկանայի, որ այս բաները վերանային, որ մեր ժողովուրդը ուրախ ապրեր:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ