ԴԵՊԻ ՄԻՋՆԱԴԱ՞Ր, ԹԵ՞ 21-ՐԴ ԴԱՐ (21-րդ դար մտնելու միակ ճանապարհն իր պատմությանը բաց աչքերով նայելն է, այն, ինչ Թուրքիայից ակնկալում ու պահանջում է քաղաքակիրթ աշխարհը)

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Սևծովյան տնտեսական համագործակցության (ՍԾՏՀ) ԽՎ-ում ՀՀ ԱԺ պատվիրակության ղեկավար ԳԱԳԻԿ ՄԻՆԱՍՅԱՆԸ
-Հայկական պատվիրակությունն օրերս է վերադարձել Ստամբուլից, ինչո՞ւ էր այնտեղ հրավիրվել ՍԾՏՀ ԽՎ Մշտական կոմիտեի արտահերթ նիստ:
-2011 թ. նոյեմբերին Տիրանայում հրավիրվեց ՍԾՏՀ ԽՎ 38-րդ հերթական վեհաժողովը, սակայն ալբանական պատվիրակության ղեկավարի ապակառուցողական կեցվածքի պատճառով վեհաժողովը, ըստ էության, նախատեսված ընթացք չունեցավ:
-Ինչո՞վ արտահայտվեց ապակառուցողական վերաբերմունքը:
-Կառույցում նախագահողը Ալբանիան էր: Ալբանիայի խորհրդարանի նախագահ տիկին Ժոզեֆինա Տոպալին, ելնելով նախագահի իր իրավունքներից` հրավիրել էր Կոսովոյի խորհրդարանի նախագահին, որպեսզի նա ողջույնի խոսքվ հանդես գա վեհաժողովի բացման ժամանակ: Այս փաստը բավականին մտահոգիչ էր ՍԾՏՀ ԽՎ անդամ մի շարք երկրների համար, որովհետև տարածաշրջանում կան բազմաթիվ չճանաչված երկրներ, և այդ փորձը կարող էր վարակիչ լինել:
-Ինչո՞վ էր մտահոգիչ:
-Եթե ստեղծվեր նախադեպ, տարբեր երկրներ իրենց նախագահության ընթացքում այդ հիմքով կարող էին հրավիրել չճանաչված պետությունների ներկայացուցիչներին, ինչը լուրջ խնդիր կարող էր դառնալ կառույցի գործունեության համար: Այդ մտահոգությունից ելնելով` պատվիրակությունները ստորագրեցին մի փաստաթուղթ, որի կազմման մեջ լուրջ դերակատարություն ունեցավ մեր պատվիրակությունը, որ ներկայացնում էինք ես և Արեգ Ղուկասյանը: Ի տարբերություն այլ պատվիրակությունների դիրքորոշումների` մեր նպատակն էր փաստաթուղթն այնպես ձևակերպել, որ տարածաշրջանի այլ հակամարտությունների ու չճանաչված պետությունների մասին գնահատականներ չլինեն: Միաժամանակ մենք առաջարկում էինք ոչ թե ընդհանրապես մերժել Կոսովոյի ներկայությունը վեհաժողովում, այլ թույլատրել ըստ միջազգայնորեն ընդունված կարգավիճակի: Արդյունքում ընդունվեց մեր դիրքորոշումներին համահունչ փաստաթուղթ, սակայն ալբանական կողմը մնաց անդրդվելի, ի պատասխան մյուս երկրները դեմ քվեարկեցին օրակարգին, և վեհաժողովը տեղի չունեցավ:
-Որքան հիշում եմ` Ալբանիան կառույցում նախագահությունը փոխանցում է Հայաստանին, եթե վեհաժողովը չկայացավ, նախագահողը մնում է Ալբանիա՞ն, թե՞ Հայաստանը ստանձնել է իր պարտականությունները:
-Իրավաբանական տեսակետից հարցը լուծում ունի` Հայաստանն է հիմա կառույցում նախագահող երկիրը` իրավունքի ուժով, 6 ամիս հետո մեր լիազորությունները կհանձնենք Ադրբեջանին: Փաստորեն ՍԾՏՀ ԽՎ նախագահը հիմա ԱԺ նախագահ Սամվել Նիկոյանն է: Սակայն Տիրանայում չավարտված վեհաժողովը մի շարք խնդիրներ առաջացրեց. մասնավորապես չհաստատվեց 2012 թ. բյուջեի նախագիծը: Արդյունքում անհրաժեշտություն առաջացավ Ստամբուլում հրավիրելու ՍԾՏՀ ԽՎ Մշտական կոմիտեի նիստ, որը պիտի կարգավորեր առաջացած բոլոր խնդիրները: Այդ նիստի աշխատանքները չափազանց արդյունավետ էին, ինչը մեծապես պայմանավորված էր այն փաստով, որ նիստը հմտորեն ղեկավարում էր ՍԾՏՀ ԽՎ նախագահի տեղակալ Արեգ Ղուկասյանը:
-Այս ընթացքում ընդունված որոշումները իրավազո՞ր են, և ի՞նչ հարցեր էին մշտական կոմիտեի նիստի օրակարգում:
-Իհարկե իրավազոր են: Մշտական հանձնաժողովի նիստում լուծում ստացան բոլոր այն խնդիրները, որոնք Տիրանայից հետո բաց էին մնացել: Մի շատ կարևոր խնդիր ևս քննարկվեց. արդեն երկրորդ տարին է շրջանառվում ՍԾՏՀ կանոնակարգում փոփոխությունների մի նախագիծ, որի ընդունման դեպքում վեհաժողովի անդամ բոլոր երկրները, անկախ պատվիրակությունների մեծությունից, կունենան վեհաժողովի մարմիններում ընտրվելու հավասար հնարավորություն: Այս հարցի վերաբերյալ մեր պատվիրակությունն ուներ 6 առաջարկ:
-Ընդունվեցի՞ն մեր առաջարկները:
-Նախորդ քննարկումներում մեր առաջարկներին դեմ էր հանդես գալիս հիմնականում թուրքական պատվիրակությունը: Այս նիստից առաջ պարոն Արեգ Ղուկասյանը և ես քննարկեցինք հարցը Թուրքիայի պատվիրակության նոր ղեկավարի հետ, ներկայացրինք մեր հիմնավորումները: Արդյունքում թուրքական պատվիրակությունը չխոչընդոտեց մեր առաջարկների ընդունմանը, և 6-ից 4-ն արդեն կանոնակարգի մաս են:
-Ի՞նչը չի ընդունվել:
-Մնում է կանոնակարգում ճշտել գլխավոր քարտուղարի տեղակալի և հանձնաժողովների քարտուղարների ընտրություններին առնչվող հարցերը:
-Իսկ այդ հարցերը ե՞րբ են կարգավորվելու:
-Մարտի 16-ին Ստամբուլում աշխատանքային խմբի ևս մեկ նիստ կհրավիրվի այդ խնդիրների լուծման համար:
-Տարբեր միջազգային կազմակերպություններ, որ արդեն 20 և ավելի տարիների պատմություն ունեն, և՛ ձևաչափի, և՛ կանոնադրական փոփոխությունների անհրաժեշտության առաջ են, ինչը հետևանք է փոփոխվող աշխարհին համընթաց գնալու անխուսափելիության, այլապես վտանգվում է նրանց բուն առաքելության կատարումը: ՍԾՏՀ-ում նախատեսվո՞ւմ են փոփոխություններ:
-ՍԾՏՀ ԽՎ-ի կառուցվածքը բավականաչափ ունիվերսալ է, պրոբլեմներ մշտապես առաջացրել է ընտրությունների մեխանիզմը, և այդ պրոբլեմները միշտ ավելի սուր են եղել որևէ այլ հարցի քննարկումից: Իսկ դա վեհաժողովին պատիվ չի բերում, այդ հարցերը մեծ ինտրիգներ չպիտի առաջացնեն, որովհետև կառույցն ունի տարատեսակ հրատապ խնդիրներ: Այս տեսակետից` կատարված փոփոխությունները ոչ միայն փոքր երկրների շահերն են պաշտպանում, այլև բուն վեհաժողովի, հակառակ պարագայում ինտրիգները, երկրների միջև համաձայնությունների կայացումն ու չկայացումն այնքան կարևոր են դառնում, որ ստվերում են բուն աշխատանքը:
-Նոր անդամների ընդգրկում հնարավոր համարո՞ւմ եք:
-Իհարկե, կան երկրներ, որոնք հետաքրքրություն ցուցաբերում են, հատկապես Մակեդոնիան, որը դիտորդի կարգավիճակ ունի և լիարժեք անդամ դառնալու քայլեր է կատարում:
-Ստամբուլում առիթներ ունեցե՞լ եք հայ համայնքի հետ շփվելու կամ ավանդական հայկական հետքերով անցնելու:
-Ցանկացած հայի համար Կոստանդնուպոլիսը առանձնահատուկ նշանակություն ունի: Մինչև Հայաստանի առաջին հանրապետությունը տարածաշրջանում մշակութային երկու հիմնական կենտրոններ կային` Թիֆլիսը և Կ. Պոլիսը: Մշակութային կյանքը մեծապես այս կենտրոններում էր զարգանում. տպագրվում էին տասնյակ թերթեր ու ամսագրեր, գրքեր էին լույս ընծայվում, գործում էին դպրոցներ, թատրոններ: ՈՒ յուրաքանչյուր հայ, հայտնվելով այդ տարածքում, ձգտում է տեսնել այն, ինչ այդ ժամանակներից պահպանվել է: Մեր պատվիրակությունը եղավ հայաստանյան միակ գործող կառույցում` Սևծովյան տնտեսական համագործակցության ներկայացուցչությունում, որի վրա Թուրքիայի տարածքում Հայաստանի Հանրապետության միակ դրոշն է ծածանվում: ՍԾՏՀ մեր գործընկերների հետ քննարկեցինք իրենց գործունեության ուղղությունները, ՍԾՏՀ-ի և ՍԾՏՀ ԽՎ-ի մեր պատվիրակությունների ընդհանուր խնդիրները:
-Է, Պոլսո թաղերուն մեջ պտույտ մը չըրի՞ք:
-Հարկավ, հարկավ, թեպետ Հակոբ Պարոնյանի ժամանակներից շատ քիչ հետքեր են պահպանվել Պոլսո թաղերուն մեջ: Եղանք հայտնի Թաքսիմ հրապարակում, որտեղ վերջին մի քանի տարիներին ապրիլի 24-ին հավաքվում են թուրք մտավորականներ և իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացնում իշխանության առաջ` պահանջելով ճանաչել ցեղասպանությունը, դառնալ ազգ, որ իր պատմության մեջ չունի մութ էջեր:
-Ինչո՞վ եք բացատրում, որ Թաքսիմ հրապարակում և՛ «Բոլորս հայ ենք, բոլորս Հրանտ ենք» կոչեր են հնչում, և՛ Խոջալուի չեղած «ցեղասպանությունը» ճանաչելու:
-Խնդիրը Թաքսիմը չէ, ամբողջ քաղաքը մեր այնտեղ գտնվելու օրերին ողողված էր պաստառներով, որոնք «հայերի ստին լուռ չմնալու» կոչեր էին անում և հրավիրում էին հանրահավաքի, որպեսզի Խոջալուի «ցեղասպանությունը» չկրկնվի: Հայտնի է, որ «Խոջալուի» կազմակերպիչները հենց ադրբեջանցիներն են եղել. այդ մասին նույնիսկ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Այազ Մութալիբովն է ասել տարբեր լրատվամիջոցներով: Ստամբուլում Խոջալուի իրադարձություններին նվիրված ակցիայի ժամանակ հնչել են հակահայկական ռասիստական կոչեր, մասնավորապես Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Իդրիս Նաիմ Շահինը հայտարարել է, որ Խոջալուի արյունը գետնին չի մնա: Այս ամենը չափազանց մտահոգիչ է:
-Հայահամ ու հայահոտ Բերան այսօր լրիվ թուրքակա՞ն է, ոչի՞նչ հայկական չի մնացել` քարեր, բույրեր, գույներ, ձայներ...
-Թաքսիմ հրապարակից է սկսվում լավ հայտնի Բերա փողոցը, որի վրա մի մեծ ու գեղեցիկ շենք կա. մեծահարուստ Պալյանները ժամանակին այդ շենքը նվիրել են երիտթուրքական կուսակցությանը, որը շենքը դարձրել է ակումբ: Այդ ակումբում է ձերբակալությունից րոպեներ առաջ Գրիգոր Զոհրապի հետ նարդի խաղացել Թալեաթը: Իջնում էինք փողոցով ներքև, ու մի փոքրիկ երաժշտական խանութից ապշեցուցիչ հարազատ մեղեդի էր տարածվում ամբողջ փողոցով, ճիշտ է` խուճուճ-մուճուճ կլկլոց էլ կար, բայց այնքան հոգեհարազատ էր, որ խանութի կողքից անցնելով` վերադարձանք: Արդեն ուրիշ երաժշտություն էր, ու երբ հարցրինք, թե մի քանի րոպե առաջ ինչ էիք հնչեցնում, ասացին` Բինգյոլը: ՈՒ դա այնքան բնորոշ էր` պատմությունից, ճարտարապետությունից սկսած` երաժշտությունն էլ են իրենցով անում, բայց քանի որ հայկական ազգային արմատները շատ ուժեղ են, միևնույն է, զգացվում են:
-Պատրիարքարանում եղա՞ք:
-Այո, և հանդիպեցինք պատրիարքի առաջնորդական փոխանորդ Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշճյանի հետ, շատ երկար ու հանգամանալից զրույց ունեցանք թուրքական պետության մեջ իրականացվող քաղաքականության, հայ համայնքի առանձնահատկությունների, մեր օրինական կալվածքների հետ կապված խնդիրների մասին, հայ-թուրքական հարաբերությունների հնարավոր զարգացումների... Փոխանորդը մեզ առաջնորդեց նաև պատրիարքարանի թանգարան, որտեղ ներկայացված էին և՛ ազգային մշակույթը, և՛ հոգևոր գանձերը: Ցուցահանդեսում ուշադրությունն իրեն էր գամում Աստվածամոր մի սրբապատկեր` դաշույնի հարվածների հետքերով:
-Սրբապատկերը 1915 թվականի՞ց է պահպանվել:
-Ինձ էլ այդպես թվաց, բայց ոչ. 1915-ին գումարեք ևս 40 տարի:
-1955՞:
-1955 թ. սեպտեմբերի 5-ին Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքում Աթաթուրքի հոր տան բակում ռումբ է պայթեցվում, որից վնասվում են պարտեզի ծառերը: Հաջորդ օրը թուրքական թերթերը հակագյավուրական կոչերով են տպագրվում, և սեպտեմբերի 6-7-ին ամբողջ Թուրքիայի տարածքում քրիստոնյաների հալածանքներ են սկսվում` թալանում ու այրում են խանութները, մտնում են տներն ու կողոպտում, հրդեհում, անարգում ու սպանում, պղծում ու կողոպտում են եկեղեցիները: 27 զոհերից 8-ը հայեր էին, հետո պարզվում է, որ ռումբի պայթյունը կազմակերպել էին թուրքական հատուկ ծառայությունները` ներքաղաքական խնդիրները լուծելու համար: Խոցված Աստվածամոր սրբապատկերը մնացել էր հիշյալ օրերից: Այդ սրբապատկերի սպիներն իրենց կնիքն են թողել ամբողջ թուրքահայ համայնքի վրա, ցավոք: Չեմ ուզում պնդել, բայց այս փաստերը համոզում են, որ այդ ժողովրդի մեջ կա ինքնադրսևորման մի կերպ, որ որևէ կապ չունի 21-րդ դարի հետ, և թերևս 21-րդ դար մտնելու միակ ճանապարհն իր պատմությանը բաց աչքերով նայելն է, այն, ինչ Թուրքիայից ակնկալում ու պահանջում է քաղաքակիրթ աշխարհը: Դա ոչ միայն հայերի համար է չափազանց կարևոր, այլև բոլոր երկրների, և առաջին հերթին` թուրքերի, որ ազատվեն իրենց բարդույթներից:
-Թուրք պատգամավորների հետ շփումներից ելնելով` դա հնարավոր համարո՞ւմ եք տեսանելի ապագայում:
-ՍԾՏՀ ԽՎ և այլ կառույցներում առիթ եմ ունեցել շփվելու իսկապես լրջախոհ թուրք քաղաքական գործիչների հետ, սակայն այսօրվա Թուրքիան նաև ներքին գործերի նախարար Իդրիս Նաիմ Շահինի Թուրքիան է: Թուրքիայում կան խելամիտ ու առաջադեմ անհատներ, բայց կարծում եմ` թուրք հասարակությունը չափազանց հեռու է դեմքով դեպի իր պատմությունը շրջվելուց: Խնդիրը սա է` ո՞ւր կգնա Թուրքիան. դեպի միջնադա՞ր, թե՞ դեպի 21-րդ դար:
Հարցազրույցը վարեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ