«ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՄ, ՈՐ ՀԱՅ ԿԱՆԱՅՔ ՊԱՀԵՆ ԻՐԵՆՑ ՀՈԳՈՒ ԵՎ ՄԱՐՄՆԻ ԳԵՂԵՑԿՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐՈՎՀԵՏԵՎ ՆՐԱՆՔ ՄԱՐԴՈՒ ԼԱՎ ՏԵՍԱԿՆ ԵՆ»

և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է «Մովսես Խորենացի», «Նանսենի» ոսկե մեդալների շքանշանակիր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, մանկավարժական համալսարանի հայ գրականության ամբիոնի վարիչ ԱԵԼԻՏԱ ԴՈԼՈՒԽԱՆՅԱՆԸ:

«ԿԻՐԹ, ԶԱՐԳԱՑԱԾ ԿԻՆՆ ԻՆՔՆԱԿԱՄ ԳԵՐԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԱԼԻՍ Է ՏՂԱՄԱՐԴՈՒՆ»
-Տիկի՛ն Դոլուխանյան, իր հերթական հաղթարշավն է սկսել կանանց մեկամսյակը, և հետաքրքիր է իմանալ Ձեր զգացողությունների մասին` կապված այս տոնի հետ, ու լսել հայ կանանց ուղղված մաղթանքները:
-Ոմանք դեմ են այս մեկամսյակին, բայց ես նրանց թվում չեմ: Այդ մեկամսյակը տոն հռչակողներն անխելք մարդիկ չեն: Ես շատ սիրում եմ հայ կանանց: Երևի դա պայմանավորված է նրանով, որ հայ կնոջ պատմությունը լավ գիտեմ` սկսած հին ժամանակներից մինչև այսօր: Մի անգամ մեր տանը հյուր էր Վաշինգտոնի Խաղաղության ինստիտուտի տնօրեն, Սորբոնի համալսարանի դասախոս Սթիվ Սթրիքլինգը, որը խոսում էր ֆրանսերեն: Տեսնելով, որ ես ևս խոսում եմ ֆրանսերեն, աղջիկս փայլուն տիրապետում է անգլերենին, մենք լավատեղյակ ենք աշխարհի անցուդարձերին, զարմացած ասաց. «Հայ կինը ե՞րբ է հասցրել այսքան զարգանալ»: Ես նրան խորհուրդ տվեցի Վաշինգտոն վերադառնալուց հետո Կոնգրեսի գրադարանից վերցնել Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին» աշխատության (գիտեի, որ այնտեղ գիրքը կա) ֆրանսերեն թարգմանությունը, կարդալ վերջին երեք էջը և իմանալ, որ հայ կինը շատ զարգացած է եղել դեռ հինգերորդ դարում: Դա փաստ է և անհերքելի: Բացի այդ, Աճառյանի «Անձնանունների բառարանում» հիշատակվում է, թե քանի՜-քանի ձեռագրերի պատվիրատուներ եղել են հայ կանայք: Դա ահռելի թիվ է կազմում: Նշանակում է, որ հայ կինը վաղնջական ժամանակներից մեծ կապ է ունեցել գրքի հետ և հոգևոր մարդ է: Ես հաճախ եմ շփվում արտասահմանցիների հետ: Երբ նրանք լինում են Հայաստանում, ուղղակի հիանում են մեր աղջիկներով, հատկապես երիտասարդ սերնդով: Նրանք միշտ ասում են, որ Հայաստան եկողները հայկական խոհանոցին, հայկական հուշարձաններին ծանոթանալուց առաջ պետք է ճանաչեն ու գնահատեն հայ աղջիկներին: Սա շոյում է իմ ազգային փառասիրությունը: Ես ցանկանում եմ, որ հայ կանայք պահեն իրենց հոգու և մարմնի գեղեցկությունը, որովհետև նրանք մարդու լավ տեսակն են: Թող պահեն այդ տեսակը և ձգտեն աշխարհում հետ չմնալ ուրիշ ազգերի կանանցից: Ես սրտանց սա եմ մաղթում մեր կանանց:
-Մեր ինչպես հեթանոսական, այնպես էլ քրիստոնեական ժամանակաշրջանի բանահյուսական գոհարները, պատմական վավերագրերը վկայում են այն մասին, որ հայ կինը շատ բան է որոշել ոչ միայն իր ընտանիքի, այլև համայն ազգի ճակատագրում: Սակայն մյուս կողմից մենք ունենք տղամարդու դերը գերադասելու, հայրիշխանությունն իբրև կեցության հաստատուն ձև ընդունելու իրողությունը: Ինչպե՞ս հասկանալ այս հակասությունը:
-Մենք միշտ էլ պիտի պահենք տղամարդուն գերակա դեր վերապահելու սովորույթը: Դա մեզ պատիվ է բերում: Ես այս հարցում էլ հայկական մոտեցմանը համաձայն եմ: Նույնիսկ զարգացած ընտանիքներում, որտեղ կնոջ և տղամարդու դիրքերը, իրավունքները հավասար են, կիրթ, զարգացած կինն ինքնակամ գերապատվությունը տալիս է տղամարդուն: Դա շատ գեղեցիկ բան է: Դա վկայում է, որ կինը տղամարդու մեջ տեսնում է ուժ, ասպետականություն, մի բան, որ անժխտելիորեն գեղեցիկ է: ՈՒ մեր տղամարդիկ արժանի են, որ կանայք նրանց առաջնային տեղ վերապահեն: Սրանով ավելի գեղեցիկ են դառնում մեր ընտանիքները: Չզարմանաք, բայց հավաստի օրինակով կարող եմ վկայել, որ եթե գերմանացուն ընտրության հնարավորություն տան իր համար կին ընտրելու ոչ իր ազգից, ապա նա անվերապահորեն կընտրի հայուհուն, որովհետև գիտի, որ հայ կինը հարգում է իր ամուսնուն, նվիրվում իր ընտանիքին, նաև զարգացած է, գրագետ: Շատ տհաճ է, երբ կինն իր մտավոր, հոգևոր կարողություններով զիջում է ամուսնուն, բայց, այսուհանդերձ, ամուսնու գերակայությունը ճիշտ բան է: Ես սա ասում եմ որպես հայ կին: Ինքս շատ կցանկանայի, որ իմ ամուսինն ինձնից խելոք լիներ, պաշտամունքային կերպար լիներ իմ ընտանիքում, ինչպես եղել է իմ հայրական ընտանիքում:

«ԻՆՏԵՐՆԵՏԸ ԳՐՔԱՅԻՆ ՈՐՈՇ ԱՐԺԵՔՆԵՐ ՎԵՐՑՐԵԼ Է ԻՐ ՎՐԱ»
-Դարերի խորքից եկող փաստերը վկայում են, որ մենք գիրքը, մագաղաթը սրբագործող, կյանքի գնով այն փորձություններից փրկող ժողովուրդ ենք եղել: Մեր օրերում հատուկենտ գրախանութներ են մնացել Երևանում, երիտասարդ գրող Արամ Պաչյանն անգամ հարկադրված բողոքի ակցիա է կազմակերպում «Անի» գրատունը փակելու դեմ, տպագրվում են գրքեր ընդամենը մի քանի հարյուր տպաքանակով: Մեզ ի՞նչ է պատահել:
-Սա գլոբալ երևույթ է և ոչ զուտ հայկական: Ես երկու տարին մեկ լինում եմ Բոստոնում և աշխատում ազատ ժամանակս անցկացնել կա՛մ գրադարանում, կա՛մ գրախանութներում: Այնտեղ, իհարկե, գիրքն ավելի թանկ է, քան մեզ մոտ, բայց ես անպայման փնտրում եմ գրքեր, որոնք կարելի է գնել և բերել տուն` Երևան: ՈՒ պիտի ասեմ, որ այն գրախանութները, որոնք գտնվում էին իմ ապրած տան մերձակայքում, այժմ գոյություն չունեն: Դրանք հեքիաթային, ընտիր գրախանութներ էին` տեղակայված եռահարկ շենքերում, ապահովված շքեղ պայմաններով: Այսօր դրանք կամաց-կամաց վերանում են: ՈՒրեմն, երևույթը միայն հայկական չէ, այլ համաշխարհային է, համընդհանուր:
-Մեղավորն ինտերնե՞տն է:
-Մասամբ, այո՛: Բայց մեկ ուրիշ բան էլ ասեմ: Ես մեկուկես ամիս պարապում էի Կանադայի գրադարաններից մեկում, ու տեսնում էի, որ կողքիս նստած` պարապում են բազմաթիվ երիտասարդներ: Նրանք կարդում էին, օգտվում գրքերից: Այնպես որ, գիրքը չի կորցրել իր արժեքը, պարզապես ինտերնետը գրքային որոշ արժեքներ վերցրել է իր վրա: Թե չէ գիրքն արհամարհված չէ: Կրթված մարդու համար գիրքը շարունակում է մնալ սրբություն, համարվել լավագույն, ամենաթանկ նվերը: Վստահ եմ, որ շատ հայ ընտանիքներում գրքի վրա ուղղակի դողում են: ՈՒ երբ նման մարդկանց լավ գիրք ես նվիրում, դա համարժեք է մի անգնահատելի գանձ նրանց հանձնելուն:
-Խորհրդային հասարակարգի արշալույսին Չարենցը, Բակունցը, Մահարին ձևավորել էին «Նոյեմբեր» միությունը, և բնականաբար, թիրախ էին դարձել անտաղանդ ու մարտնչող գրչակների համար: Չարենցը, նրանց խայթոցներին ի պատասխան, միշտ նկատում էր, որ նրանք, այո՛, կունենան բարձր պաշտոններ, կապրեն տաքուկ-փափուկ անկյուններում, բայց ժողովուրդն էլի իր և իր ընկերների գրքերը կկարդա: Այսինքն` գրողն ուներ այն վստահությունը, որ ընթերցողը բարձրաճաշակ է: Այսօր մենք ունե՞նք այդ բարձրաճաշակ ընթերցողը, կարո՞ղ ենք վստահ լինել, որ մարդիկ գրողին գնահատում են ոչ թե իր պաշտոնով (նախագահ, պատգամավոր, նախարար, հրատարակչության տնօրեն, գլխավոր խմբագիր և այլն), այլ ստեղծած գրականությամբ:
-Անշուշտ, ունենք այդ բարձրաճաշակ ընթերցողը: Անպայմանորե՛ն ունենք: Եվ այս ընթերցողին պատրաստելու առաքելությունը դրված է ուսուցիչների, ավելի շատ` դասախոսների վրա: Գրականագիտական որոշակի մակարդակ ունեցող մասնագետներն իրենց սաներին պիտի հանձնարարեն կարդալ ժամանակակից այն գրողներին, որոնք իսկապես տաղանդավոր են: Եվ երիտասարդությունը շատ սիրով կկարդա: ՈՒ կարդում էլ է, չկարծեք, թե չի կարդում: Բայց կա մի վտանգավոր երևույթ թե՛ գեղարվեստական գրականության, թե՛ գրականագիտության մեջ. որոշ գրամոլներ իրենք իրենց հռչակում են հանճար ու ստեղծում սեփական փառքի դափնիները: Ես մի քանի անգամ առիթ եմ ունեցել թե՛ իբրև նախագահ, թե՛ իբրև անդամ ներգրավվելու գրական մրցանակ շնորհող հանձնաժողովների աշխատանքներում: Ի դեպ, պիտի հավաստիացնեմ, որ բավական ազնիվ ու անաչառ են և՛ գրողների միության, և՛ նախագահական մրցանակներ շնորհող հանձնաժողովները: Ոչ ոք որևէ մեկին հրահանգ չի տալիս ընտրություն կատարելիս: Դա կլիներ անբարոյականություն: Յուրաքանչյուրը քվեարկում է իր խղճի մտոք, վերջնական արդյունքը որոշվում է ձայների առավելագույն ցուցանիշով: Եվ հանկարծ ինչ-որ մեկը դժգոհում է, որ իր «հանճարեղ» գործը մերժվել է: Իսկ գործն իրականում շատ հեռու է անգամ շնորհալի լինելուց: Եվ երբ թվարկում ես այն բոլոր թերությունները, որ կան իր գործում, զարմանում է, որ այդքան ուշադիր ու մանրակրիտ կարդացել ես գործն, ու այլևս ասելիք չի գտնում: Իսկ տաղանդավոր գրողներ ու բարձրաճաշակ ընթերցողներ կան, պարզապես պետք է ուղղորդել նրանց: Կարծում եք` առաջներում չե՞ն ուղղորդել: Միշտ էլ ուղղորդել են: Եվ միշտ էլ տաղանդավոր, մեծ գրողների կողքին եղել է միջակների մի բանակ, որն իրեն համարել է չգնահատված, չարժևորված:

«ԵԹԵ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՆՔ, ՈՐ «ԲԱԶՈՒՄԸ» ՈՐԱԿ ՈՒՆԵՆԱ, ՊԵՏՔ Է ՆՊԱՍՏԵՆՔ ԴՐԱՆ»
-Դուք ղեկավարում եք մանկավարժական համալսարանի հայ գրականության ամբիոնը և պատրաստում, փաստորեն, հայ գրականության ապագա ուսուցիչներին: Ի՞նչ կոնտինգենտ է այսօր սովորում և ավարտում բանասիրական ֆակուլտետը, այն Ձեզ բավարարո՞ւմ է իր մակարդակով:
-Ես մանկավարժական համալսարանում դասավանդում եմ շատ երիտասարդ տարիքից` 26 տարեկանից: Իսկ դա նշանակում է, որ աչքիս առջև եկել-անցել են ուսանողների շա՜տ ու շատ սերունդներ: ՈՒ պիտի ասեմ, որ էական տարբերություն կա 70-ականների սկզբի ու այսօրվա ուսանողության միջև: Ոչ թե ցանկանում եմ պարզապես փնովել այսօրվա ուսանողներին, այլ նշել պատճառները նրանց այսպիսի որակի: Այն տարիներին մեզ մոտ ուսանելու էին գալիս մտավորական ընտանիքների երեխաներ, նրանք որոշակի պատրաստվածությամբ, որոշակի գիտելիքի պաշարով զինված էին գալիս բուհ: Եվ գիտե՞ք ինչու: Որովհետև հայոց լեզվի, հայ գրականության մասնագետ լինելը պատվավոր գործ էր խորհրդային ժամանակաշրջանում: Իսկ հիմա մեզ մոտ ընդունվում են երևի հինգերորդ հայտով: Գալիս են այն դիմորդները, որոնք պարզապես ուրիշ ոչ մի տեղ մրցակցությանը չեն դիմանում:
-Այսինքն` ակամա դառնում են մանկավարժական համալսարանի ուսանո՞ղ:
-Այո՛: Ավելին, ակամա դառնում են ուսուցիչ: Իսկ սա արդեն շատ բան է նշանակում: Տխուր բան: Երբ ես հիշում եմ իմ ունեցած առաջին կուրսը, այն բանիմաց, խելացի տղաներին ու համեմատում այսօրվա ուսանողների հետ, ուղղակի համեմատության եզրեր չեմ գտնում: Այս տարի ես ընդամենը մեկ հոգու եմ առավելագույն 20 միավոր նշանակել ընդունելության քննությանը: Սա շատ քիչ հիմքեր է տալիս ոգևորության համար: Առաջ ոգևորվելու հիմքերն անհամեմատ ավելի շատ էին: Եվ սա ոչ թե պատճառաբանվում է երիտասարդության որակով, այլ կյանքի պարտադրած չափանիշներով: Բարձր ունակություններով օժտված շրջանավարտը դիմում է ոչ թե հայ բանասիրության, այլ անգլերենի, ինֆորմատիկայի, տնտեսագիտության բաժիններ: Որովհետև մարդը, բոլոր դեպքերում, պրակտիկ է: Նա մտածում է ոչ թե սոսկ կրթություն, դիպլոմ ստանալու, այլ իր և իր ընտանիքի վաղվա բարեկեցության մասին: ՈՒր դիմում ես աշխատելու, առաջին հարցն է. «Անգլերեն գիտե՞ք»: Իսկ հայկական բանասիրության բաժնում, լինենք անկեղծ և խոստովանենք, անհնար է փայլուն կերպով անգլերենին տիրապետել: Ահա և գլխավոր պատճառը, որով պայմանավորված է մեր կոնտինգենտի ոչ բավարար որակը:
-Եվ նույնքան ոչ բավարար վիճակը հայ դպրոցում դասավանդող մանկավարժական կազմի պարագայում:
-Այո՛: Ասեմ մեկ այլ բան: Առաջ մեր կուրսերը բաղկացած էին 200 հոգուց: Հաճախ նույնիսկ բողոքում էին, թե պետությունն անհարկի ծախսեր է անում` այդքան մասնագետ պատրաստելով և նրանց կրթաթոշակ վճարելով: Չէ՞ որ խորհրդային ժամանակներում ուսանողներն այնպիսի կրթաթոշակ էին ստանում, որ կարող էին, թեկուզ համեստ, բայց առանց ծնողների օգնության ապրել այդ գումարով: Եվ դա խթան էր դառնում, որպեսզի ուսանողը լավ սովորի, չկտրվի քննությունից ու չզրկվի կրթաթոշակից:
-Փաստորեն, ստացվում է, որ ամենայն հոգևոր արժեք կյանքում պայմանավորված է նյութական բազայո՞վ:
-Նաև` նյութական բազայով: Քչերն են, սկսած միջնադարից մինչև մեր օրերը, կարողացել վեր կանգնել նյութական շահագրգռությունից և անմնացորդ ու անհատույց նվիրվել հոգևորին: Այդպիսիք կան, և նրանք գրում են, ստեղծագործում` անկախ նյութական փոխհատուցման պարագայից: Դա արդեն նրանց ճակատին է գրված: Չանել չեն կարող: Բայց եթե մենք ձգտում ենք համատարած առաջընթացի, լավ մասնագետների պատրաստման` լայն իմաստով, արդեն պիտի նյութական ներդրում անենք, նյութապես խթանենք այդ գործընթացը: Հայտնի ճշմարտություն է. «Բազում են կոչեցեալք և սակավ ընտրեալք»: Եթե ցանկանում ենք, որ «բազումը» որակ ունենա, պետք է նպաստենք դրան:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ