«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐԾԱՆՈՂ ԵՆՔ»

Թվում էր, թե «անկախական» հանդիսությունների անհատնում շղթայում համակողմանի պիտի շեշտադրվեն մեր հնամենի քաղաքակրթության խորագնա արմատները: Թվում էր, թե, ի ցույց արդի աշխարհի, խոշոր պլանով կներկայացվեն մեր ինքնության կարևորագույն վկայագրերը, կոթողային հուշարձանները: Թվում էր…
Հոբելյանական տարին մոտենում է ավարտին, բայց ակնկալություններն այդպես էլ չեն արդարանում: «Իրատես de facto»-ի առանձնազրույցը «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի «Շենգավիթ» մասնաճյուղի վարիչ, ճարտարապետ-քաղաքաշինարար ՎԼԱԴԻՄԻՐ ՃԱՂԱՐՅԱՆԻ հետ, ավաղ, առավել խտացրեց «թեական» մտորումների մռայլը:
«ԵԹԵ ՄԱՐԴԸ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԳՈՐԾՆԱԿԱՆՈՒՄ ԱՆԵԼԻՔ ՉՈՒՆԻ, ԴԱՌՆՈՒՄ Է ՀՆԱԳԵՏ»
-Հռչակավոր պլաստիկ վիրաբույժ Անդրանիկ Ճաղարյանի որդին ինչո՞ւ չդարձավ նրա գործի անմիջական շարունակողը:
-Թույլ չտվեցին` որդին հոր հետ միևնույն հիմնարկում իրավունք չուներ աշխատելու:
-Այդուհանդերձ, պոլիտեխնիկում ճարտարապետություն ուսանելու տարիներից մինչ օրս, Ձեր գլխավոր նախասիրությունը մնաց հնագիտական հուշարձանների հետազոտությունը: Հոգեբանական այդ զորեղ ազդա՞կը դրդեց առանց հաստատուն լծակների 2009-ից ներգրավվելու Երևանի վաղագույն բնօրրան-հնավայրի փրկության անհավասար պայքարում:
-Չլիներ Գագիկ Գյուրջյանի մասնագիտական-կազմակերպչական ներուժի հանդեպ հավատս, հազիվ թե հանձն առնեի օրենսդրական քաոսին ընդդիմանալ: Շենգավիթ հնավայրին, ի դեպ, առաջին անգամ ծանոթացել եմ 1971-ին, երբ հայրս, դամբարանադաշտից հանված մարդաբանական նյութի ուսումնասիրությամբ, վերականգնում էր շենգավիթցու դեմքը: Երկրորդ անգամ այս հնավայրին առնչվել եմ 1980-ին, երբ Երևանում կազմակերպվում էր հայկական մշակույթին նվիրված առաջին համաշխարհային գիտաժողովը: Ինձ հանձնարարվել էր բարեկարգել «Էրեբունի-Կարմիր բլուր-Շենգավիթ պատմամշակութային երթուղին»:
-ՀԽՍՀ պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության վարչությունո՞ւմ եք եղել մինչև լուծարվելը:
-Նրա կազմում գործող «Հայվերականգնումնախագիծ» ինստիտուտի Հնագիտական հուշարձանների հետազոտման, կոնսերվացման և վերականգնման ճարտարապետական արվեստանոցի ղեկավարն էի (1980-1988 թթ.): 1974 թվից եմ այս ոլորտում:
-Մի՞թե հնարավոր չէր պահպանել գործնականում իրեն արդարացրած կառույցը:
-Հիմնարկը, որը քսանականներին ստեղծել էին Թորոս Թորամանյանը, Մարտիրոս Սարյանն ու Ալեքսանդր Թամանյանը, կոմիտեից վերաճել էր Մինիստրների խորհրդին առընթեր Պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության իրապես ինքնուրույն, կայուն լծակներով գերատեսչության, զավեշտալի կերպով վերացվեց: Ամենահամարձակ ընդվզումն իսկ ապարդյուն էր: Նորավարտ պատմաբանը հիմա հայտնվում է որևէ հնավայրում ու իրեն հնագետ հռչակում: Նա ընդամենը փորող է: Իմ խորին համոզմամբ, հնագիտությունը մի մարդով, մի մասնագիտությամբ չի կարող լինել: Պատմամշակութային որևէ շերտ, հուշարձան չի կարելի լիովին ուսումնասիրված համարել, եթե հետազոտական աշխատանքներում ներգրավված չեն երկրաբանը, հնէաբանը, լեզվաբանը, մշակութաբանը, ճարտարապետը, հողագետը, սեյսմոլոգը, ազգագրագետը, մի խոսքով` ամեն բնագավառի մասնագետ: Միայն ինչ-որ արժեք հայտնաբերելն էլ քիչ է, որպեսզի հնագետն առանձին կարևորվի: Ամբողջ աշխարհում փորձում են «փորողին» գիտնականի կարգավիճակ արտոնել: Քեոփսի բուրգը հայտնաբերողին ո՞վ է հիշում, ինչո՞ւ հիշեն: Պիտի կարողանալ հիմնավորել նրա բացառիկությունը: Հայաստանում այսօր հնագիտական հուշարձանների ճարտարապետության վերլուծություն գրեթե չկա:
-Հիմա մենք, պարզվում է, մասնագետներ էլ չունենք:
-Չենք էլ կարող ունենալ, որովհետև չգիտեն, թե ինչ է նշանակում «վերականգնել» պատմամշակութային հուշարձանը: Ոմանց համոզմամբ` հապճեպ արված, կասկածելի մասնագիտական քննարկմամբ ներկայացված «խզբզանք-նախագծերով» դրամաշնորհ շահելն է դրանով զբաղվելու իրավունք արտոնում: Նույն անհասկանալի տրամաբանությամբ ստեղծվում են տարբեր օղակներ, ՀԿ-ներ, որոնց ես կտրականապես դեմ եմ: «Հայվերականգնումնախագիծ» ինստիտուտը, ճարտարապետ Թելման Գևորգյանի շուրջ համախմբված մասնագիտական կորիզի հասունացմամբ, ընդօրինակման արժանի դարձավ թե՛ ԽՍՀՄ, թե՛ արտասահմանյան երկրներում: Երեք հարյուր բարձրակարգ մասնագետներից ամեն մեկն իր արվեստանոցում իր դարաշրջանով, իր պրոֆիլով էր աշխատում: Տարածաշրջանային արվեստանոցներն ունեին իրենց կայուն բազաները, տեխնիկան: Համակուրսեցիներ լինելով` չէինք էլ հավակնում հարակից ոլորտներ խցկվելու, քանի որ շատ անելիք ունեինք ամեն մեկս մերում: Չեք կարող պատկերացնել, թե ինչ բուռն քննարկումների, հիմնավոր տարակարծության, խստահայաց գրախոսությունների բովով էր անցնում ամեն մի նախագիծ: Բոլոր ականավոր գիտնականներն էին դրանց մասնակցում:
-Մոտավորապես որքա՞ն գումար էր պետությունը տարեկան հատկացնում պատմամշակութային հուշարձանների պահպանությանն ու վերականգնմանը:
-Չեք էլ կարող երևակայել` մոտ 40 միլիոն ռուբլի: Քսան տարի անընդմեջ փնովում ենք խորհրդային ժամանակաշրջանը, նրանում գործող համակարգերը: Իմ բնագավառի պարագայում ես անվերապահորեն ընդունում եմ նախկին վարչության ու նրա բոլոր ենթակառույցների գերազանցությունը:
-Ներկայիս գործակալությունում չկա՞ն փորձառու մասնագետներ:
-2005-ից հետո (1996-2004 թթ. Հուշարձանների հետազոտման գիտաարտադրական կենտրոնի տնօրենն էի) անմիջականորեն չեմ առնչվել, բայց գիտեմ, որ աշխատակիցների մի մասը պիտանի է գրագետ թղթաբանությանը միայն: Մյուս մասը, վստահեցնում եմ, գաղափար անգամ չունի, թե ինչ ոլորտում է ընդգրկվել: Ոմանք էլ, կյանքում ոռոգման համակարգի խողովակից զատ, ոչինչ տեսած չլինելով, այսօր ղեկավարում են ամբողջ գործընթացը: Մասնագիտական կաղլիկ քննարկումներ են անցկացնում: Հաճախակի հայտնվելով հեռուստաէկրանին` ամեն աղբ հանդուրժող եթերից առատորեն «խելոք» մտքեր են շաղ տալիս` ապակողմնորոշելով ոլորտից անտեղյակ հանրությանը:

«ԼՌՈՒԹՅԱՆ Է ՄԱՏՆՎՈՒՄ ԹԵ՛ ԲԱՅԲՈՒՐԴՅԱՆԻ, ԹԵ՛ ՍԱՐԴԱՐՅԱՆԻ ԱՆՈՒՐԱՆԱԼԻ ԱՎԱՆԴԸ»
-Կոթողային հուշարձանների ու պատմամշակութային թերարժևորված շերտերի ոչնչացման հանրային ահազանգերն էլ, կարծես, «դեմոկրատական խաղերի» տարատեսակ են դառնում: Օրենսգրքում «թաղված» հոդվածաշարերն անզոր են պաշտպանելու մեր հնագույն քաղաքակրթության կենդանի վկայագիր այս հնավայրն էլ: Ազգային սնապարծությանն առատ սնունդ տվող Շենգավիթի մասին երբ հարցուփորձում ես համայնքի մշտական բնակիչներին, մատնացույց են անում մետրոյի համանուն կայարանը:
Ինչո՞վ եք հիմնավորում Էրեբունուց, ուրարտական մշակույթից երեք հազար, հանրահայտ եգիպտականից հազար տարով ավելի հին մեր քաղաքակրթության այս բնօրրանի հանդեպ հայերիս ցուցաբերած անտարբերությունը: Ասում են, տասնյակ տարիներ հնագիտական որևէ արշավախումբ չի հետաքրքրվել խաղաղ երկրագործների ու հմուտ արհեստավորների վաղնջական այս շենի գաղտնարանների բացահայտմամբ:
-Հավատ մի՛ ընծայեք ստահոդ տեղեկատվությանը: Հետազոտական հարուստ նյութը, որ անցյալ դարի 70-ականներից տվել է Շենգավիթը գիտությանը, մի խոշոր ինստիտուտի ուսումնասիրության է արժանի: Պատմական այս հուշարձանը 1935-ից են սկսել պեղել-ուսումնասիրել: Նախ Եվգենի Բայբուրդյանը` Հովսեփ Օրբելու ղեկավարությամբ` մինչև 1938 թիվը, ապա աշխատանքներն ընդհատվել են, քանի որ «ազգի թշնամի» պիտակված Բայբուրդյանն աքսորվել է Սիբիր ու գնդակահարվել: Ո՞րն էր մեղքը եզակի այդ հայրենասերի, ով Հայաստանում չէր ծնվել ու մեծացել, թողել էր իր բարեկեցիկ կյանքը Մոսկվայում ու Լենինգրադում և եկել էր Շենգավիթում աշխատելու: Այդ կարճ ժամանակում իր գտած նյութի հիման վրա Օրբելու սանը հասցրել էր մի ստվար աշխատություն գրել, որը 70 տարի «նիրհել» է արխիվում: Բարեբախտություն է, որ չի ոչնչացվել և, «պեղվելով», հրատարակվել է։ Այժմ էլ նրա գործը հնագիտական ուղենշային արժեք ունի Կովկասի և Մերձավոր Արևելքի բրոնզեդարյան ու հետագա պատմափուլերի ուսումնասիրության տեսակետից: Հայաստանում նահատակված Բայբուրդյանից հետո Շենգավիթով 1944-ից զբաղվել է Սանդրո Սարդարյանը: Տառապալից կյանքով ապրած (գաղթ, ամերիկյան որբանոց) հայորդի, որը գերազանց ուսումնառություն է ստացել համալսարանում, երկար ժամանակ ուրիշ հուշարձաններ պեղել-հետազոտելուց հետո 50-ականներից կանոնավոր անդրադարձել է Շենգավիթին: 1967-ին հրատարակվել է Սարդարյանի առաջին գիրքը: Երկրորդը, դարձյալ բոլորովին վերջերս, լույս է տեսել նրա մահից հետո: Ինչ-որ չափով հասկանալի է, թե ինչու այս կարգի գրքերը լույս չէին տեսնում խորհրդային տարիներին: Կոմունիստական գաղափարախոսությունը հռչակում էր ազգերի հավասարություն, գիտնականներն էլ ստիպված էին լինում հետազոտման տարածքն «ընդլայնել»: Շենգավիթինը, օրինակ, Միջագետքով հասցվում էր մինչև Բաղդադ, ապա դարձվեց «Մեծ Կուր-Արազյան»: Հայ գիտնականները գերադասել են մոտակա Վերին Շենգավիթի անունով կնքել հնավայրը, ամեն կերպ խուսափել են հեռու-մոտիկ հարևաններին մեր քաղաքակրթության մասունքներից բաժին հանելուց: Ժամանակի տխուր իրողություններին տեղեկացել եմ հայրիկիս հետ շենգավիթցու դիմաքանդակի վրա աշխատելիս: Բնօրինակը, խուռիական, ուրարտական բնիկների գանգերի հիման վրա վերականգնված մյուսների հետ, Սարդարապատի թանգարանում է: Շնորհիվ Բարսեղյանի, ով փաստորեն փրկեց վերականգնված դիմաքանդակների մի մասը: Սարդարյանն աշխատել է մինչև 1983 թվականը: Տպավորություն է ստեղծվում, թե 2000-ից են միայն սկսվել պեղում-վերծանումները:

«ՄԵՐ ՏԵՂԱԲՆԱԿ ԼԻՆԵԼՆ Է ՀԱՍՏԱՏՎՈՒՄ ՇԵՆԳԱՎԻԹՈՎ»
-Օտարների հարաճուն ակտիվությունն ու մեր ալարկոտ անտարբերությունն ավելի չե՞ն խորացնում նոր անդառնալի կորստի տագնապը:
-Այլևս հապաղել չի կարելի: Մեծ եռանդ են հանդես բերում գերմանացիները, ամերիկացիները, ֆրանսիացիները: Անշուշտ, նաև հրեաները, որոնք ամբողջ աշխարհին են հայտնի որպես պատմություն հորինողներ:
-Ի տարբերություն մեզ:
-Այո, ցավոք, մենք մեր պատմությունը կործանող ենք: ՈՒրարտուն այսօր բավականին մեծ ծավալով ուսումնասիրվում է Թուրքիայում: Շենգավիթյան նյութն ավելի հին ու հում է: Աշխարհում քիչ է ուսումնասիրվել: Երբ մենք չենք հանրահռչակում Բայբուրդյանի ու Սարդարյանի գիտական աշխատությունները, օտարներին լայն հնարավորություններ ենք ընձեռում սեփական քիմքին հարմար վերաձևակերպելու վաղուց անհերքելի պատմական փաստերը, վերահասցեագրելու իրեղեն վկայությունները: Մեր հայրենակիցների «նորովի ներկայացնելու» աշխատաոճում ինքնահաստատման անթաքույց մղում կա: Այսօր գիտնականն իրեն հաշիվ չի տալիս, որ ինքն ընդամենը պահպանողը կամ վերականգնողն է հանճարեղ կոթողների, դրանց մասին ստույգ ու սպառիչ հանրամատչելի տեղեկատվություն կազմողը:
-Ինչո՞վ եք հիմնավորում Էրեբունի ամրոցի ճանաչվելը Երևանի վաղագույն միջուկ, երբ ավելի վաղ քաղաքակրթության բնօրրան Շենգավիթն ըստ էության ավելի հարիր է հայի խաղաղ շինարար հոգեկերտվածքին:
-«ՈՒրարտական բումով»: Նույն 1968-ին հիմնադրվեցին նաև Կարմիր բլուրն ու Շենգավիթը: Լայնածավալ աշխատանքներ տարվեցին: Ճիշտ, թե սխալ` մի կողմ թողնենք: Վիճելի է այսօրվա ճիշտն էլ: Մեղադրում էին կոմունիստներին, որ բետոն են արել հում աղյուսի փոխարեն, բայց հենց այդ բետոնի շնորհիվ են պատերը պահպանվել մինչև այսօր: Դուք չհասցրիք տեսնել անցյալ տարվա վերականգնման աշխատանքների պատկերը, որովհետև քամին արդեն քշել-տարել էր տանիքը, անձրևն ու ձյունն էլ «լվացել էին» հում աղյուսից պատերը: Հիմա է՞լ կոմունիստներն են մեղավոր: Շատ նուրբ հարց է վերականգնման տեխնոլոգիան: Արվածը պահպանելով նախ և առաջ պետք է մտահոգվել: 1941-ին Հովսեփ Օրբելին հիմնեց գիտությունների ակադեմիան, ինքն էլ առաջին նախագահն էր: Եկեք ասենք` կոմունիստական է, ու քանդենք: Սարյանը, Թամանյանը, Սպենդիարյանը, ուրիշ մեծանուն անհատներ, թողնելով անձնական բարեկեցությունն օտար ափերում, Հայաստան եկան: Նրանք իրենց որդիական պարտքն էին համարում նորակառույց հայրենիքի շինարարությանն անմնացորդ նվիրվելը: Հիմա ինչ-որ շոումեններ են հայտնվել, որ ԽՍՀՄ խորհրդանիշերով ձևավորված հագուստ են կրում ու, հանրությանն անհասկանալի թվեր ու փաստեր բարբաջելով, միմոսություններ անում: Ի՞նչ կապ ունեն նրանք Երևանի հետ, Հայաստանի հետ, որ գոռգոռում են` Երևանը մենք ենք, Հայաստանը մենք ենք... Ի՞նչ են արել կոնկրետ իրենց ընծայված Երևանի համար: Շոուներ են սարքել ու խոշոր գումարնե՞ր վաստակել:
-Վերադառնանք «Շենգավիթին»:
-Գիտեք, ամեն ժամանակաշրջան իր ճիշտն ունի: Այսօր ֆիզիկապես չի կարող ինքնուրույն ապրել «Շենգավիթը»: Կառավարությունը նոր միավոր չի ստեղծի` իր ուսերի բեռն առավել ծանրացնելով: Դուք պիտի տեսնեիք, թե ինչ էր կատարվում այս տարածքում մի քանի տարի առաջ: Երեկոյան լճի ափը «տարասեռ սիրահարների», «թասիբով տղերքի» ու բոմժերի արյունալի «ռազբորկաների» հավաքատեղի էր դառնում: Մի օր գործիքների փոքրիկ տնակն էինք հրդեհված գտնում, մյուս օրը` սպանվածի մի դիակ: Դիմեցինք ցանկապատելու խնդրանք-պահանջով, ինչպես տեսնում եք, մինչ օրս «գրկաբաց» ենք աշխատում: Երեք-չորս հոգով վաղ առավոտից և՛ հսկում ենք տարածքը, և՛ թանգարանային էքսպոզիցիայով զբաղվում, և՛ վաստակավոր շինարար վարպետ Վանուշի հետ մեր ուժերի ու կարողությունների ներածի չափով նորոգում: ՈՒշ երեկոյան մեր կացարան-թանգարանը թողնում ենք զինված գիշերային ոստիկանի հսկողությանը: Սա անցյալ դարի սկզբի 20-30-ական թվականներին այստեղ տեղակայված Կարմիր բանակի սպայական 12 փայտե կացարաններից մեկն է, միակը: Հնավայրը պեղելիս այս մեկը թողել են որպես բանվորների հանդերձարան, գործիքների պահեստ: 1968-ին թանգարանի են վերածել` ամենաարժեքավոր նյութի ճիշտ մատուցմամբ: Քանիցս ինքս եմ արել թանգարանի ընդլայնման ու բարեկարգման նախագիծը` նշածս գիտաժողովի առիթով, մի քանի տարի անց: 2004-ին «Լինսի» ծրագրով վերակառուցման նախագիծը նաև արեցի:
-Ոչ մեկին ընթացք չի՞ տրվել:
-Նույնիսկ չեն էլ պահպանվել, որքան էլ տարօրինակ թվա: 1980-ին կազմակերպեցինք էքսպոզիցիան, նախագծեցինք հարակից երկու սենյակ` սանհանգույցով: Կառուցեցինք մի պատը` հետագայում շարունակելու նպատակով: Բայց քանի որ 1961-ից 6-րդ հիվանդանոցն էր ստեղծվել իր մասնաշենքերով հենց մեր հուշարձանի տարածքի վրա, անկարելի դարձավ ամբողջի իրականացումը: Եթե չլիներ Սանդրո Սարդարյանի հետևողականությունը, ով մինչև Մոսկվա, քաղբյուրո հասցրեց իր ահազանգը, Պասպելոյի միջոցով չէր դադարեցվի հիվանդանոցի շինարարությունը: ԽՍՀՄ իրականության մեջ չլսված բան: Սանդրոյի դստեր` Ֆենիքսի տրամադրած արխիվի ուսումնասիրությամբ եմ պարզել եղելությունը: Լուսանկարներն էլ կան: Հիմա, ըստ էության, զրոյից ենք սկսում: Մեր վեցհազարամյա պատմության ուղեծիրը հաստատող բացառիկ բնօրինակներ էլ ունենք: Այս հնավայրի ու նրա քաղաքակրթության հետ մեր ունեցած գենետիկ կապի ամենածանրակշիռ վկայությունը շենգավիթցու գլխաքանդակն է: Հնդեվրոպականին հավասար զարգացած գանգաբանական «արմենոիդ» տիպը, որն այսօր գրեթե միայն հայերն են պահպանել: Մեր տեղաբնակ լինելն է հաստատվում Շենգավիթով, ահա թե ինչու նրա վերականգնումն ու հանրաճանաչումը, մեղմ ասած, հրատապ են:
-Երբեմնի 6-րդ հիվանդանոցը, այժմ «Երևան» բժշկական կենտրոնը (հայ-ավստրիական «Լեբեն» ՍՊԸ, տնօրեն` նախկին ազատամարտիկ Տարոն Տոնոյան) զբաղեցնում է հնավայրի տարածքի գերակշիռ մասը: Սեփականատիրոջ իրավասություններ ունեն թե՛ «Մայամիի», թե՛ բենզալցակայանի, թե՛ արհեստական լճափին բազմած այլ շինությունների տերերը: Շենգավիթը, փաստորեն, պաշտոնապես ապահովագրված չէ նորահարուստների անշարժ գույքի խորին շերտերում մի 6 հազար տարի ևս թաղված մնալուց: Քանի դեռ հույսի ճրագ անգամ չի երևում բազմաստիճան փլուզումներից առավել անանցելի դարձած չինովնիկական լաբիրինթոսում, ապարդյուն չե՞ք համարում ինքնակամ խաչելությունն այս հնավայրի փրկության գործընթացին։
-Անիմաստ է այժմ հին ու նոր մեղավորների վրա սուր ճոճելը, չնայած շատերի անունն ու մեղքի մասնաբաժինը վաղուց գաղտնիք չեն: Ժամանակի կորուստն անպայման շագրենի կաշվի նման կծկվող-փոքրացող ափաչափ այս հատվածի անէացմանը կհանգեցնի: Հիմա հարկ է, որ գործնական փրկության արշավախմբերում միաբանվեն ոլորտի ամենափորձառու նվիրյալները, հայրենասիրական պարտքի զգացումը դեռևս պահպանած պետական չինովնիկները:
Զրուցեց Նվարդ ԱՍԱՏՐՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ