«ԻՄ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՍՈՎՈՐԵՑՐԱԾ ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՎ ՔԱՅԼԵԼԸ, ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՊԱՏԳԱՄՆԵՐԻՆ ՀԵՏԵՎԵԼՆ Է»

և ոչ միայն մշակույթի մասին

«Իրատես de facto»-ն զրույցի է հրավիրել ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, «Շարական» համույթի գեղարվեստական ղեկավար ԴԱՆԻԵԼ ԵՐԱԺԻՇՏԻՆ: Գուցե թե շատերին կմտահոգի այս զրույցը, բայց և ցանկանում ենք հավատալ, որ յուրաքանչյուր տեղին մտահոգության կարող են հետևել անհրաժեշտ խելամիտ քայլ և առկա խնդրի բարեհաջող հանգուցալուծում: Այս հավատով և սպասումով ենք պատրաստել «Եվ ոչ միայն մշակույթի մասին» խորագրի հերթական հրապարակումը, որը, մտահոգության պատճառ դառնալուց առաջ և հետո, պարզապես իմաստուն զրույց է մեզ հետ և մեր շուրջը կատարվողի մասին:

«ԵԹԵ ՄԵԾԱՀԱՐՈՒՍՏՆԵՐԸ ՏԱՐՎԱ ՄԵՋ ՄԵԿ ԱՆԳԱՄ ՊԱՀՔ ՊԱՀԵՆ, ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՂՔԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՎԵՐԱՆԱ»
-Մաեստրո, հնագույն երաժշտության «Շարական» համույթն իր երկարամյա գոյության ընթացքում այդպես էլ չի արժանացել համապատասխան պետական կառույցների բավարար ուշադրությանը և չունի պետական կարգավիճակ: Չնայած առկա դժվար իրավիճակներին` այն շարունակելո՞ւ է ապրել:
-Դա նույնն է, որ հարցնեք, թե ես շարունակելո՞ւ եմ ապրել: Ես, իհարկե, դժվարանում եմ ասել` այո, որովհետև Աստծու կամոք է վճռվում ամեն բան: Պիտի ապրենք «այնքանով` որքանով»: Եթե ստեղծագործում ենք, ուրեմն ապրում ենք: Եվ` հակառակը:
-Փաստորեն, մենք խորհրդային տարիներին աթեիստ էինք ձևանում, բայց իրականում աթեիստ չէինք. համենայն դեպս, հոգևոր երաժշտության «Շարական» համույթ ունեինք` պետական հոգածության ներքո: Իսկ հիմա հավատացյալ ենք ձևանում, բայց իրականում հավատացյալ չենք, հոգևոր արժեքների կրող չենք, «Շարականի» հանդեպ չենք ցուցաբերում անհրաժեշտ հոգածություն:
-Մի ստվար զանգված կա, որ հոգևոր կյանքով չի ապրում, բայց, ցավոք, ունի իր ձեռքում հզոր լծակներ: Այդպիսիք եղանակ են ստեղծում: Եվ վատ եղանակ: Ամպամած:
-Տարեվերջին Ազգային ժողովում բավականին բուռն քննարկումներ էին ծավալվել պետական պաշտոնյաներին և ազգի «ընտրախավին» սպասարկող թիկնապահական ստվար խմբերը կրճատելու, որոշակի սահմանափակումներ մտցնելու վերաբերյալ: Չե՞ք ենթադրում, որ այս ձեռնարկումների արդյունքում զգալի խնայողություններ կարվեն և գուցե թե դրանք ուղղվեն մշակույթի ոլորտ, մասնավորապես ծառայեն «Շարականին» պետականորեն սատարելու նպատակին:
-Ես մի առիթով ասել եմ, որ եթե մեծահարուստները տարվա մեջ մեկ անգամ պահք պահեն, Հայաստանում աղքատությունը կվերանա: Նման մի բան էլ թիկնազորի կրճատման դեպքում կարող է պատահել:
-«Հայաստանը երգերում» ժողովածուի հրատարակման հարցում մեծ դերակատարություն է ունեցել ՀՀ ԱԺ պատգամավոր Անահիտ Բախշյանը: Նա չի՞ փորձում օգտագործել իր լծակները և զբաղվել «Շարականին» պետական կարգավիճակ տալու խնդրով:
-Անահիտ Բախշյանը ոչ թե սոսկ դերակատարություն է ունեցել «Հայաստանը երգերում» ժողովածուի հրատարակման հարցում, այլև հրատարակման ողջ ծախսը վերցրել է իր վրա: Նա մի քանի անգամ «գրոհել» է Ձեր նշած ուղղությամբ, բայց ապարդյուն: Հիանալի պատասխաններ են տվել նրան:
-Օրինա՞կ:
-Հիմնական ասելիքն այն է, որ միջոցներ չկան: Բայց 10-հոգանոց «Շարականին» մերժելուց հետո մի շարք բազմանդամ խմբեր են պետական կարգավիճակ ստացել: Ըստ որում` տարօրինակ կերպով են մոտեցել հարցին: Դա նույնն է, թե ունենաս, ասենք, քսան ֆուտբոլային թիմ և ոչ մի` շախմատային: Իսկ ֆուտբոլից անսամբլը տարբերվում է նաև նրանով, որ յուրաքանչյուր ելույթ միշտ հաղթանակ է։
-Ինչո՞վ է բացատրվում, որ այդքան խմբեր ստացան կարգավիճակ, իսկ դուք...
-Ճարպկությամբ, կոնյունկտուրայով, գուցե փոխշահավետությամբ: Որը հարմար է, այն են ընտրում: Զարմանալի բան ասեմ. մեր նորացված համույթը խորհրդային տարիներին պատկանում էր Հեռուստառադիոպետկոմին` մեծ հայրենասեր Ստեփան Պողոսյանի օրոք: Նաև «Ակունք» համույթն էր նրա օրոք գործում: Հետո եկավ Հենրիկ Հովհաննիսյանը: Շատ մեծ ասպարեզ տվեց մեզ: Հետո եկավ Արմեն Ամիրյանը, լավ սկսեց, բայց որոշ ժամանակ անց լուծարվեցին ռադիոյի գեղարվեստական կոլեկտիվները: Հետո մի քանի խումբ հետ վերցվեցին, բայց «Շարականը» և «Ակունքը» մնացին դրսում: Հետ վերցրին էստրադային-սիմֆոնիկ և ժողգործիքների նվագախմբերը և «Արևիկը»: Սա սիմպտոմատիկ երևույթ է: Այդ ժամանակաշրջանում պետք չէր երկու բան` հոգևորը և ազգային ակունքները: Սա արդեն խոսուն փաստ է, լակմուս: Սրանով կարելի է ստուգել հասարակության հոգեվիճակը: Գուցե մեր սպառող և սպառվող հասարակությանը պետք չե՞ն հոգևորը և ազգայինը:
-Չեմ կարծում, թե դրանք պետք չեն հասարակությանը: Ավելի ճիշտ պետք չեն այն մարդկանց, ովքեր զբաղեցնում են բարձր դիրքեր և որոշում, թե ինչպես ձևավորել իրենց ենթակա հասարակության ճաշակը: Այդպես չէ՞:
-Այո՛: Հասարակությունը կերտում են իրենց պատկերով և նմանությամբ, որ չտարբերվեն, աններդաշնակություն չառաջանա իրենց և հասարակության միջև:

«ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ ԺԽՏԵԼ, ՈՐ ԹՈՒՐՔԵՐՆ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐԻՍԱՅԻ ՀԵՏ. ԿՈՂՔԻՑ ՄԻ ՔԱՆԻ ԳԴԱԼ ԿԵՐԵԼ ԵՆ, ԷԼԻ՜»
-Անցյալ տարի ոչ նյութական մշակութային արժեքների ժառանգության ցանկում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն չգրանցեց հայկական աշուղական սիրավեպը և Վարդավառի տոնը, իսկ Թուրքիան կարողացավ հայկական կերակրատեսակ հարիսան բարեհաջող սեփականել և գրանցել այդ ցանկում: Չե՞ք կարծում, որ սա մեր կողմից ևս մի մեծ բացթողում է, որի մասին պետք է լրջորեն խորհել, ինչպես «Շարականի» պետական կարգավիճակ չունենալու մասին:
-Թուրքիան Մուսա լեռան հարիսան սեփականում է: Ի՞նչ ասես: Եթե այսպես շարունակվի, չպիտի զարմանաք, եթե մի օր էլ ասեն, թե շարականը հայկական չէ, ուղղակի հայերը դրանք փոխառել են: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում մի օր էլ «կապացուցվի», որ շարականը հայկական ֆենոմեն չէ, ինչպես որ հարիսան: Դե՜, չի կարելի ժխտել, որ թուրքերն առնչություն ունեն հայկական հարիսայի հետ. կողքից մի քանի գդալ կերել են, էլի՜:
-Իհարկե, մեր օրերում ուտողների դերակատարությունն ավելի ծանրակշիռ է, չէ՞, քան ուտելիքը հայթայթելու և պատրաստելու համար տքնողներինը:
-Հենց սա է ողբերգությունը: Եվ ես կցանկանայի շեշտադրել հետևյալ միտքը. հայրերն արարում են, որդիները` ավերում: Եվ երբ հայրերն արարում են, որդիները` ավերում, «շարականները» լուծարվում են: Հոգևորը պետության հիմքն է: Եթե խոսում ենք «Շարական» համույթի ճակատագրի մասին, դա չպետք է միայն առնչենք մշակույթի նախարարության հետ: Դա շատ ավելի խոր և վեր գնացող խնդիր է: Նեղացնել այս խնդիրը և տեղայնացնել միայն մշակույթի նախարարության, կոնսերվատորիայի կամ որևէ այլ կառույցի տիրույթներում, սխալ է: Եթե խնդիրն անհասցե է, ուրեմն վերաբերում է բոլորին, ամենաբարձր ատյաններին, երկրի համար պատասխանատու յուրաքանչյուրին:

«ԿՈՄՊՈԶԻՏՈՐԸ ՆԱ ՉԷ, ՈՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒՄ Է, ԱՅԼ ՆԱ, ՈՎ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ՉՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԵԼ»
-«Շարականը» ոչ միայն հոգևոր, ազգային երաժշտական գոհարներ ներկայացնելու ասպարեզ է, այլև կոնկրետ Դանիել Երաժիշտ կոմպոզիտորի ստեղծագործությունները մեկնաբանող երաժշտախումբ: Ի՞նչ հեռանկար եք ակնկալում Ձեր ստեղծագործությունների համար:
-Նախ` հիշատակեմ մի հայտնի «բանաձև». կոմպոզիտորը նա չէ, ով ստեղծագործում է, այլ նա, ով չի կարող չստեղծագործել: Ես ունեմ երգեր, որ չեն տեղավորվել «Հայաստանը երգերում» ժողովածուի մեջ: Չորրորդ հատորը լույս է տեսել, բայց դրանք դուրս են մնացել: Անկախ այս կամ այն կարգավիճակից, մարդն ապրում է: Ես նույնպես ապրում եմ, շարունակում ստեղծագործել: Բայց իմ ստեղծագործությունը չի տարանջատվում ժողովրդական երգերից, որովհետև իմ հիմնական առաքելությունը Կոմիտասի սովորեցրած ճանապարհով քայլելը, Կոմիտասի պատգամներին հետևելն է: Այսինքն` ժողովրդականը, հոգևորը բազմաձայնելն է: Նպատակս այն է, որ դրանք ներկայանան համամարդկային, համաշխարհային դասական երաժշտության օրենքներով, չափանիշներով: Ինչպես գիտության մեջ, այնպես էլ արվեստում քո աշխարհայացքը պետք է համապատասխանի համաշխարհային նվաճումների վերջին խոսքին, ոչ թե դոփի միևնույն կետի վրա: Ես ոչ թե փոխում եմ, այլ բազմաձայնելու միջոցով ձգտում եմ բացահայտել մեր երգերի, մեր շարականների, մեր տաղերի տիեզերահունչ արձագանքը, ներկայացնել դրանք այսօրվա լեզվով, այսօրվա հույզով, այսօրվա շեշտադրությամբ, իհարկե, չխաթարելով հինը: Հիմա շատերն են Կոմիտասին փչացնում, Կոմիտասի մեղեդիները վերածում ջազի ու ռոքի: Վերցնում, սեռը փոխում են, դարձնում հերմաֆրոդիտ, երկսեռ: Մենք խառնուրդի դարաշրջանում ենք ապրում: Դա խայտառակություն է: Չի կարելի: Ես սեռը չեմ փոխում:

«ՀԱՏՈՒԿ ՋԱՆՔ ՊԵՏՔ ՉԷ ՄԻ ԾԱՂԻԿ ՈՏՆԱԿՈԽ ԱՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ, ՈՒՂՂԱԿԻ ԲԱՎԱԿԱՆ Է ՉՆԿԱՏԵԼՈՎ ՎՐԱՅՈՎ ԱՆՑՆԵԼ»
-Արամ Խաչատրյանը դեռևս 1969 թվականին Ձեր մասին ասել է. «Ես հպարտ եմ, որ հայ ժողովուրդը նման զավակ ունի»:
-Արամ Խաչատրյանն այդ խոսքերն ասել է Երևանում կոնսերվատորիայի սաների հետ հանդիպման ժամանակ: Նա սրտացավորեն ուզում էր իմանալ, թե ինչ մակարդակի վրա են հայ երաժիշտ ուսանողները, և ինձ քննեց դաշնամուրի առաջ: Եզրակացությունն այս զգաստացնող և երկյուղածություն ներշնչող խոսքն էր:
-Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի փոխտնօրեն Ռիչարդ Նեյը 1992-ին ասել է. «Հինգ հարյուր տարի առաջ Կոլումբոսը հայտնագործեց Ամերիկան, հիմա մենք հայտնագործում ենք Հայաստանը, նրա ժողովրդին, նրա արվեստը: Մենք այսօր հայտնագործեցինք «Շարական» անսամբլը, որի ելույթը մեզ տարավ մի խաղաղ կղզի…»: Փաստորեն, դրսի աշխարհը մեզ հայտնագործում է այսպիսի արժեքներով: ՈՒրեմն ինչո՞ւ պատկան մարմինները չեն սատարում «Շարականին», նրանց ձեռնտու չէ՞, որ մենք աշխարհին այսպես ներկայանանք, ոչ թե տարատեսակ շոուբիզնեսային «աստղերով»:
-Ես կասեի` նրանք շատ «անմեղ» են: Ոչ թե հատուկ ջանք են գործադրում, որ խանգարեն, այլ անուշադրության մատնելով սպանում են: Դա նույնն է, որ մարդուն տանես-գցես անմարդաբնակ կղզի ու այլևս նրանով չզբաղվես, մատնես սովամահության: Ընդհանրապես հատուկ ջանք պետք չէ մի ծաղիկ ոտնակոխ անելու համար, ուղղակի բավական է չնկատելով վրայով անցնել: Պատկան մարմինները կարող են անգամ ասել, որ իրենք տեղյակ չեն եղել «Շարականի» խնդիրներին: Բայց տեղյակ չեն, որովհետև նման բաների կարիքը չունեն: Այդ պահանջը նրանց համար չկա, գոյություն չունի:
-Բայց այս և բազմաթիվ այլ հրապարակումներ բարձրաձայնում են «Շարականի» խնդիրների մասին, ինչպե՞ս պիտի ասեն, թե տեղյակ չեն եղել:
-Շատ բան են գրում թերթերում: Աղետի գոտու խնդիրների մասին ոչ թե գրում, այլ աղաղակում են: Լսողն ո՞վ է: Ես քանիցս ասել եմ, որ լեզուս չի պտտվում «Շարականի» մասին խոսել: Քանի դեռ կա աղետի գոտի, ես իրավունք չունեմ պետությունից ստանալու որևէ օգնություն, որովհետև հնարավոր օգնությունը պետությունը պետք է հատկացնի աղետի գոտուն: Ամեն մեկիցս պիտի կտրի ու հատկացնի աղետի գոտուն: Սա բարոյական հարց է: Չի կարելի ուրիշի դժբախտության վրա սեփական երջանկությունդ կառուցել: Եվ ես սա անկեղծ եմ ասում: Համաձայն եմ Ժան-Ժակ Ռուսսոյի հետ. «Լավ արարքն ավելի լավ է, քան լավ արարքի մասին լավ ստեղծագործությունը»: Լավ է մի նեղյալի, քաղցածի օգնեմ, քան մի երգ ասեմ այդ մարդու համար: Այդպես եմ մտածել ու մինչև հիմա էլ մտածում եմ այդպես: Եվ վերջապես, արվեստագետին պետք է թույլ տան արժանապատվորեն ապրել: Արվեստագետը չպիտի կառչի, զոռով պոկի իր նկատմամբ գնահատանքն ու հարգանքը: Այդ բաները նրան պիտի տրվեն բնականորեն, պիտի մատուցվեն արժանապատվորեն: Մեղուն ինքն է գնում ծաղկի մոտ` նեկտար հավաքելու, ոչ թե ծաղիկն են պոկում, բերում-մոտեցնում մեղվի քթին: Այս տարրական ճշմարտությունները պիտի գիտակցեն և դրանցով ղեկավարվեն համապատասխան կառույցներն ու անձինք:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ