Տարիներ առաջ Գ․ Սունդուկյանի անվան Մայր թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր Խորեն Աբրահամյանի առանձնասենյակում կարդում էի իր հանձնարարականով Գ․ Սունդուկյանի պիեսներից մեկի նորովի մշակած իմ սցենարը։ Ներկա էին թատրոնի նկարիչ Ե․Սաֆրոնովը, գեղարվեստական մասի բաժնի վարիչ Հենրիկ Բախչինյանը։

Տևական ժամանակ է` հեռախոսիս մեջ փնտրում էի 2000 թվականի փետրվարին գրված այս հուշապատումը (երբ Զորավար Անդրանիկի աճյունը տեղափոխել էին հայրենիք` «Եռաբլուր» պանթեոնում վերահուղարկավորելու)։

1828-29թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ եվրոպական տերությունները փորձում էին Ռուսաստանի դեմ հանել ոչ միայն Օսմանյան Թուրքիային, այլև Պարսկաստանին, որը ավելի վաղ ռուսների հետ կնքել էր Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը։ Արևմուտքի նպատակն էր մեր տարածաշրջանում ամբողջովին մեկուսացնել ռուսական ուժեղացող կայսրությանը և մասնատել։ Այդ պատերազմում ռուսական զորքը, հայերի օգնությամբ, ազատագրեց Հայաստանի մեծ մասը թուրքական լծից, բայց Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրից հետո հեռացավ՝ թողնելով անզեն հայերին թուրքական զորքի դեմ միայնակ։ Այդ ժամանակ Ալաշկերտից ու Մուշից հեռացան նաև իմ նախահայրերը՝ փրկվելով թուրքական ու քրդական ասպատակություններից և հաստատվեցին Արևելյան Հայաստանի Սևանի ավազանում։

Լուսանկարում գնդապետ Հովհաննես Մազմանյանն է: 1920 թ. այս օրը Հոկտեմբերի 30-ին Կարսի վրա թուրքական գրոհի ժամանակ բերդաքաղաքի գրեթե առանց կրակոցի հանձնումը՝ չկարողացավ տանել նվաստացումը և ինքնասպան եղավ:

Մթի, ցրտի, սովի տարիներն էին։ Երևանի պետական համալսարանն ավարտելուց հետո` մի քանի տարի անց, գործուղվել և գերազանցությամբ ավարտել էի ՌԴ Նիժնի Նովգորոդի (Գորկու) բարձրագույն քաղաքական դպրոցը, ընդունվել Նիժնի Նովգորոդի Մ. Լոբաչևսկու անվան պետհամալսարանի ասպիրանտուրա։

Ո՞վ է ասել, թե ազգերի վրեժն ունի վաղեմության ժամկետ։ Ոչ միայն գաղափարական դաշտում, այլև գենետիկ մակարդակում ոչինչ չի մոռացվում։ Մեր պատերազմը երբեք էլ ավարտված չի եղել: Հերոս ԱՐԱՄԱՅԻՍ ՈՍԿԱՆՅԱՆՆ իր կյանքն ապրեց ու անմահացավ հենց այդ գիտակցումով` ապրել թշնամուն ՈՉ ՄԻ ԹԻԶ ՀՈՂ ՉԶԻՋԵԼՈՎ։

Հոկտեմբերի 27-ի մասին շատ է խոսվում, բայց մի կարևոր հարցադրում աչքաթող է արվում. ո՞վ ձևավորեց այն մթնոլորտը, որի պայմաններում ինչ-որ փառամոլ ոչնչություններ ձեռք բերեցին վստահություն, որ Վազգենին սպանելով՝ կկատարեն հայ ժողովրդի կամքը։

Չորս տարվա անմար կարոտս․․․ Այսօր այցի եկած մի բարեկամուհի ասաց՝ ի՜նչ արագ անցավ չորս տարին։ Գուցե թե տարիներն արագ են անցնում, բայց ծանր են օրերը, ժամերը, րոպեները ․․․

Երբեմն զարմանում ես, ապշում. այդ ի՞նչ գերբնական ուժ են ունեցել մեր տատուպապերը, այդ որտեղի՞ց նրանց կամային այդ հատկանիշները, այդ կամքի ուժը, որ ապրեցրել է, ուժ տվել։ Հեռու չգնամ, օրինակ,հ այրական տատս` Խալո բաբոս։

Էնպես եմ նախանձում այն մարդկանց, ում հոգում հայրենիքի համ չկա, ովքեր Կաչաղակաբերդի, Գանձասարի, Ամարասի ու Դեդո-Բաբոյի կորուստը համարում են որպես ցավալի դեպք ու անցնում առաջ, ապրում կյանքի նոր զգացումներով։