Ճանաչիր բառը. Աներես

Հայերենում կա մի բառ, որի թե՛ հաստատականը, թե՛ ժխտականը նույն բանն են նշանակում: Իմաստային այսպիսի միանշանակությունը քերականական կանոններից շեղման բացառիկ երևույթներից է:
Խոսքը «երես» բառի և նրանից ստացվող «երեսով» և «աներես» բառաձևերի մասին է: Մարդուն բնութագրելիս, իբրև դարձված, գործածում ենք «երեսով մարդ լինել» արտահայտությունը, որ նշանակում է «մեկին որևէ բանով դիմելու համար հնարավորություն, վստահություն, համարձակություն ունենալ, համառությամբ պնդել, պահանջել, համառորեն պահանջել»: Նույնն է նշանակում նաև «աներես մարդ լինել» արտահայտությունը:
Սա, իհարկե, չի գործում ուղղակի իմաստի դեպքում. երեսով կաթը և աներես կաթը բոլորովին տարբեր, իրար հակառակ բաներ են:
Դարձվածաբանական առումով «երեսով մարդ», «աներես մարդ» դարձվածներին կարելի է հոմանիշ համարել «երեսդ թափի», «երեսդ կուտ գնա», «պնդերես մարդ» դարձվածները:
Պետք է ենթադրել, որ «երեսդ թափի», «երեսդ կուտ գնա» արտահայտությունների հիմքում ընկած է մարդու այտերի՝ ամոթից շիկնելու հատկությունը, որը ժողովրդի պատկերավոր մտածողությամբ զուգորդվել է թոնրի թշի թեժության հետ: Այդ թեժությունից առաջին հացը միշտ կուտ է գնում, թափվում:
Հնարավոր է նաև, որ այդ արտահայտությունները առնչակցություն ունենան ծաղիկ հիվանդությանը: Չէ՞ որ այդ «կարմիր» հիվանդության ժամանակ մարդու երեսը «թափվում էր», «կուտ էր գնում»: Հատկանշական է, որ «երեսով» և «աներես» բառերի իմաստային միանշանակությունը անցել է նաև դարձվածային մտածողությանը. ի վերջո, «եկավ երես թափեց» դարձվածը (իսկ երես է թափում աներես մարդը) նույն իմաստն է արտահայտում, ինչ «եկավ երեսը պնդացրեց» (որովհետև երես պնդացնում է աներես մարդը) դարձվածը: «Երես թափել»-ը և «երես պնդացնել-ը հականիշ են բառացի, և հոմանիշ՝ դարձվածային առումով:

Մեկնաբանություններ