«ԵԹԵ ՄԵՆՔ ԻՆՔՆԵՐՍ ՄԵԶ ՉԵՆՔ ԿԱՐՈՂԱՆՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼ, Ո՞Վ ՊԻՏԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԻ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է արվեստաբան ՊՈՂՈՍ ՀԱՅԹԱՅԱՆԸ, ում համար տարին հոբելյանական է, ինչի առթիվ նա արժանացել է ՀՀ մշակույթի նախարարության ոսկե մեդալին: Մենք էլ ակնածանքով շնորհավորում ենք նրա 75-ամյակը և հրավիրում զրույցի:
«ԻՄ ԲԱԽՏԸ ԲԵՐԵԼ Է, ՈՐ ԵՍ` ՈՐՊԵՍ ԱՐՎԵՍՏԱԲԱՆ, ԿԱՅԱՑԵԼ ԵՄ 60-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄԹՆՈԼՈՐՏՈՒՄ»
-Պարոն Հայթայան, նախորդ դարի 60-ականները համարվում են հայ կերպարվեստի վերելքի շրջան: Ինչո՞վ էր պայմանավորված այս վերելքը` ժամանակաշրջանո՞վ, հասարակական-քաղաքական մթնոլորտո՞վ, թե՞ պարզապես տաղանդավոր անհատների պատահականորեն միաժամանակ աշխարհ գալով:
-Ինձ թվում է` Ձեր թված բոլոր հանգամանքներն էլ առկա են եղել: Ի՞նչ էր «ձնհալը»` 56 թիվը: Նախ այն, որ մինչ այդ վախճանվեց բեղավոր կարիճը: Հետո մենք բոլորս իսկապես (թե՛ ֆիզիկապես, թե՛ հոգեպես) հավատացինք «ձնհալին»` գաղափարների, կյանքի ազատությանը: Իմ բախտը բերել է, որ ես` որպես արվեստաբան, կայացել եմ 60-ական թվականների մթնոլորտում: Ինձ համար շատ կարևոր էր, որ Բաղրամյան փողոցով իջնելիս տեսնում էի Իսահակյանին, որ քայլում էր` ձեռնափայտը հետևում պահած, փողոցի այս կամ այն անկյունում հայտնվում էին մաեստրո Քոչարը, Կոստան Զարյանը: Ինձ համար նկարիչների մեջ, որպես ավագ ընկեր, առանձնանում էր Ռուբեն Ադալյանը: Նորայր Ադալյանն ընկերս էր, նրա հետ հավասարը հավասարի պես էի հարաբերվում: 60-ականներին մենք ծանոթացանք Լևոն Ներսիսյանի, Էդմոն Ավետյանի հետ: Նկարիչների միության սրճարանը մի բոլորովին ուրիշ ակադեմիա էր: Դեռ սովորելու ժամանակ ընկերություն էի անում Արա Շիրազի, Էլիբեկյանների, Վարոս Շահմուրադյանի, Մարտին Պետրոսյանի, Սեյրան Խաթլամաջյանի, շատ ուրիշների հետ: 60-ականների սերունդն ի հայտ եկավ, որովհետև առկա էր ազատականության որոշակի նշույլ, որի պայմաններում ոչ ոք չէր վախենում: Մինչ այդ ամեն ինչ ճզմվում էր սոցռեալիզմի կրունկների տակ. պետք էր նկարել միայն ծիծաղող կոլխոզնիկ, երջանիկ վարորդ, հաստոցի առաջ աշխատող բանվոր: ՈՒ հանկարծ ինչ-որ մեկը նկարեց սրճարանային տեսարան, որում մարդիկ էին` նստած գիշերային լուսավորության մեջ: Սա հիշեցնում էր ֆրանսիական իմպրեսիոնիստներին, Մոնեի սկզբունքները: Որքան ես գիտեմ, այդ նույն շարժն զգալի եղավ նաև գրականության, երաժշտության, հասարակական գիտությունների, փիլիսոփայության մեջ:
-Վերջապես, մենք 1965-ին ազգային զարթոնք ապրեցինք:
-Եվ դա պատահական չէր: Այդ շրջանում մեծ անհատներ կային: Նաև արվեստաբանության մեջ. Վիլհելմ Մաթևոսյան, Հենրիկ Իգիթյան, ուրիշներ: Նրանք, մեկը մյուսին հաջորդելով, սովորում-ավարտում էին Լենինգրադի Ռեպինի անվան գեղարվեստի ակադեմիայի արվեստաբանական բաժինը:
-1972-ին ժամանակակից արվեստի ներկայանալի թանգարան ունեցող երևանցիներն այսօր ինչո՞ւ են զրկված ժամանակակից արվեստին ըստ պատշաճի հաղորդակցվելու հնարավորությունից: Ի վերջո, ո՞ւմ թեթև ձեռքով մենք զրկվեցինք ժամանակակից արվեստի թանգարանի` այնքա՜ն սիրելի շենքից` «բարաբաններից»:
-«Ձնհալից» հետո ստեղծվեց նկարիչների, գրաֆիկների, քանդակագործների մի մեծ խումբ, որոնց արդիական լեզուն ստիպեց ստեղծել ժամանակակից արվեստի թանգարան: Եվ ստեղծողը եղավ Հենրիկ Իգիթյանը: Եթե հանեինք Իգիթյանին այդ գործընթացից, ապա թանգարան չէր ծնվի: Հենրիկի ձեռքի տակ այնքան նյութ կար, որ դժվար էր կողմնորոշվել` որը ցուցադրել, որը` ոչ: Իներցիայով, թե օբյեկտիվ պատճառներով այդ թանգարանը դարձավ Միության մեջ այլախոհական առաջին թանգարաններից մեկը: Հետո կամաց-կամաց հին շենքն սկսեց չհամապատասխանել ժամանակակից արվեստի թանգարանի բովանդակությանը: Ծնվեց մյուսը` «բարաբանները»: Այստեղ փայլուն ցուցահանդեսներ, միջոցառումներ էին կազմակերպվում, հրաշալի մշակութային կյանք կար: Բայց պատճառներ են լինում, որոնք չես կարող կանխատեսել: Հայաստանի կլիմայական պայմանները ենթադրում են -25-ից մինչև +45 աստիճանի հավանականություն: Եվ այդ շինության որոշ հատվածներում ճեղքվածքներ առաջացան, ու այնտեղ թանգարանի գործունեությունը դարձավ աննպատակահարմար: Իհարկե, կարելի էր (և հիմա էլ կարելի է) որոշ ներդրումներ անելուց, վերանորոգման աշխատանքներ իրականացնելուց հետո այդ շենքը դարձյալ շահագործել իբրև ժամանակակից արվեստի թանգարան: Եվ ես շնորհակալ եմ այս հարցի համար, որովհետև հնարավորություն ունեմ հանրությանն ասելու, որ մենք արդի կերպարվեստի մեջ այնպիսի ներուժ և ժառանգություն ունենք, որ արժանի ենք ունենալու ժամանակակից արվեստի լավագույն թանգարաններից մեկն աշխարհում: Մենք միշտ տեղի սղության խնդիր ունենք: Սա վերաբերում է և՛ մեր Պատմության թանգարանին, և՛ Ազգային պատկերասրահին, իսկ ժամանակակից արվեստի լավ թանգարան չունենալը պարզապես մեզ սազական չէ, որովհետև աշխարհը մեզ հետ հաշվի է նստում մեր արդիական մտածողության համար: Եթե մենք ինքներս մեզ չենք կարողանում ներկայացնել, ո՞վ պիտի ներկայացնի:
-Արա Շիրազի մասին գրելիս Դուք հատուկ անդրադարձել եք նրա ծնողներին, ընտանեկան ծագումնաբանությանը: Այս հանգամանքը երբեք հնարավոր չէ շրջանցել, երբ բնութագրում ենք առանձին անհատների թե՛ դրական, թե՛ բացասական որակները: Այսօրվա հայ ընտանիքներն ի՞նչ արժեհամակարգ են սերմանում իրենց զավակների մեջ, ո՞րն է այսօրվա երիտասարդության գերակա հատկանիշը:
-Նախ ասեմ, որ 20-րդ դարի երկրորդ կեսի ամենափայլուն արձանագործն Արա Շիրազն է: Թե ումով է սա պայմանավորված` հորո՞վ, թե՞ մորով, թողնում եմ դատելու Ձեզ: Բայց բավական է ասել, որ Արայի ազգանունը Շիրազ է: Ոչինչ ավելի: Եվ ամեն օր չէ, որ արվեստագետին ժողովրդականի կոչում են տալիս: ՈՒ ոչ էլ հանուն մայրիկի կամ հայրիկի են տալիս: Տալիս են` գնահատելով այդ մարդու ստեղծածը 60-ականներից մինչև այսօր: Արա Շիրազը ոչ մի ենթակայություն չունի իր ծնողներից: Ինքն է` նույնքան հայրենասեր, նույնքան հայ, նույնքան մաքառող, իր ժողովրդի այսօրն ու ցանկալի ապագան նույնքան գիտակցող: Իսկ ինչ վերաբերում է այսօրվա երիտասարդության որակներին, պիտի ասեմ, որ այսօրվա, վաղվա և երեկվա հայ ընտանիքներում ծնվում են բազմապիսի զավակներ: Կարող է բարձր չափանիշներ ունեցող ընտանիքում ծնվել մի այնպիսի երախտամոռ, որի ծննդաբանությունը հասկանալի չլինի ոչ մեկին: Եվ կարող է տաղանդը ծնվել ամենահասարակ, ամենասովորական, պարզ գեղջկական ընտանիքում: Սա արդեն Աստծու որոշելիքն է, մերը չէ: Մենք չենք կարող ֆորմուլներ ստեղծել լավ կամ վատ ծննդաբանության համար: Իմ հայրը, օրինակ, եղել է դերձակ: Ես անգամ չեմ կարողացել հայրիկիս բացատրել, թե որն է իմ մասնագիտությունը: Այնպես որ, ես ավելի շատ հավատում եմ գոյաբանությանը, կենսաբանական տեսակին: Դա կարող է ծնվել անակնկալ` օրինաչափությունից դուրս որևէ տեղում:

«ԻՄ ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՆՎԱՃՈՒՄՆ ԱՅՆ Է, ՈՐ ԾԱՅՐԻՑ ԾԱՅՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ԵՄ»
-Բեյրութում ծնված հայի համար որքանո՞վ էր դյուրին ինտեգրացիան խորհրդային իրականությանը, ի մասնավորի` Լենինգրադի կյանքին, երբ 1961-66 թթ. ուսանում էիք Ռեպինի անվան գեղարվեստի ակադեմիայում:
-Ես Հայաստան եմ եկել 9-10 տարեկանում: Հետագայում իմ ընկերների մեծամասնությունը զարմացել է` իմանալով, որ հայրենադարձ եմ: Բեյրութում 8-9 տարեկանում բարձրանում էի մեր տանիքին, որի առջև խաղողի թարմա կար, ու նայում էի Միջերկրական ծովին: Սա էր իմ մանկական առօրյան, զբաղմունքը: Մեր տնեցիք ընդգծված ազգայնականներ չեն եղել: Սովորական մարդիկ էին, գաղթից մազապուրծ արհեստավորներ: Մորաքույր եմ ունեցել` անունը Նվարդ, որը մահացել է գաղթի ճանապարհին, և իմ աղջկան կոչել եմ նրա անունով: Հայաստան տեղափոխվելուց մեկ-երկու տարի անց արդեն ինձ դժվար էր զանազանել տեղացի երեխաներից: Մենք այնքա՜ն բնական ենք ադապտացվել, երբեք դա մեզ համար խնդիր չի եղել: Ես իմ ծագումով հպարտանում եմ: Այո՛, ես եկվորի զավակ եմ, բայց իմ ամենամեծ նվաճումը ո՛չ արվեստաբանության մեջ է, ո՛չ գիտելիքների, ո՛չ մասնագիտական ձեռքբերումների: Իմ ամենամեծ նվաճումն այն է, որ ծայրից ծայր հայաստանցի եմ: ՈՒրիշ ոչ մի էլեմենտ իմ մեջ չկա: Ես հայրենադարձին էլ եմ սիրում, ղարաբաղցուն էլ, կիլիկիացուն էլ, բայց ինքս հայաստանցի եմ, հայ եմ` ամենաբարձր իմաստով: Եվ «դատապարտված» եմ հայ լինելու: Այս հարցում որևէ խնդիր չունեմ: Սա Աստծու կամքն է: Ազգությունը չեն ընտրում:

«ԵՐԿՈՒ ՄԱՐԴ ԻՐԱՐ ՀԵՏ ԶՐՈՒՑՈՒՄ ԷԻՆ ՈՒ ՄՏԱԾՈՒՄ, ԹԵ ԻՆՉ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐ ԿՈՒՆԵՆԱ ԱՅԴ ԶՐՈՒՅՑԸ»
-Գրում եք. «Քանդակը ծնվում է կոնկրետ ժամանակահատվածում, սակայն ապրում է երկար, եթե նրանում մարմնավորվող խնդիրները տարածաժամանակային մեծ ընդգրկում ունեն, «այսրոպեական» չեն»: Երևան քաղաքում տեղադրված ո՞ր քանդակները կդասեք համաժամանակյա արժեքների շարքին:
-Շատ ուրախ եմ այս հարցի համար: Պետք չէ դաժան լինել: Պետք չէ մաեստրո Քոչարի այս գործը դասել հավերժականների, մյուսն «այսրոպեականների» շարքին: Պետք է նայենք, թե քանդակը որ ժամանակում, ինչ պայմաններում է ծնվել: Ես մանկությանս օրերից, երբ նախկին Մարքսի փողոցում գտնվող արհեստանոցում աշխատող հայրիկիս ճաշ էի տանում, տեսնում էի Ստեփան Շահումյանի արձանը (հեղինակ` Մերկուրով): Երեխա ժամանակներից մինչ օրս կարծիքս դույզն-ինչ չի փոխվել այդ արձանի մասին. բարձր կարգի գործ է: Կան էլի լավ գործեր, օրինակ` Գյումրու մշակույթի պալատի դիմացի ռելիեֆը, որ Արա Սարգսյանի գործն է` նվիրված Մայիսյան ապստամբությանը: Անկախ սյուժեից, դա լավ գործ էր: Մնայուն արժեքներ են Արա Շիրազի Մյասնիկյանի արձանը, Պարույր Սևակը, Յուրի Պետրոսյանի Այվազովսկին: Բայց և կան անքննելի արժեքներ, ինչպես, օրինակ, Սասունցի Դավիթը. դա հազար տարի կապրի: Ինքը` մաեստրո Քոչարն էր ասում. «Կեսարինը` կեսարին, Աստծունը` Աստծուն»: Ժամանակները վտանգավոր էին: Ապրել էր պետք: Երկու մարդ իրար հետ զրուցում էին ու մտածում, թե ինչ հետևանքներ կունենա այդ զրույցը, ի՞նչ քայլեր կձեռնարկի զրուցակիցն իր դեմ: Կան արձաններ, որ վիճելու առիթ են տալիս: Օրինակ` պանթեոնի Կոմիտասը (հեղինակ` Արա Հարությունյան) ես համարում եմ լավագույններից մեկը: Արձանը նայում են 360 աստիճանի տակ, և այս առումով նույն Արա Հարությունյանի մյուս Կոմիտասը` կոնսերվատորիայի այգունը, վիճելի է: Մարմինը ծիրանի ծառին է հենված, բայց այդ հենվածքն ինձ այնքան էլ համոզիչ չի թվում: Թվում է, թե արձանը հետ է գնում, բայց սա նկատելի է ոչ բոլոր կետերից: Ես միշտ եղել եմ վիճաբանող, և սա ծանր գործընթաց է: Վերջապես, ես էլ սխալվելու իրավունք ունեմ, գուցե և սխալվում եմ: Բայց ես այնքան եմ ազատ, որքան կարողանում եմ արտահայտել իմ մտքերը, քաղաքացիական ազատություն թույլ տալ ինձ: Բայց հետո մարդու խոսքն իր իսկ դեմ է դուրս գալիս. անեծքի պես բան է: Սիրող մարդիկ չգիտեն, թե ինչ տառապանքներով են ծնվում արվեստի գեղեցիկ գործերը, ինչ քուրաներով են անցնում, ինչ փորձություններ են հաղթահարում:

«ՄԵՐ ՍՏԵՂԾԱԾ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԻՏԻ ՀԱՅ ՄԵՆԹԱԼԻՏԵՏԻՆ ԱՐԺԱՆԻ, ՀԱՄԱԶՈՐ ԼԻՆԻ»
-Ռոբերտ Էլիբեկյանից այսպիսի միտք եք մեջբերել Ձեր կազմած կատալոգում. «Լինում են թեթև մարդիկ, բայց թեթև ժամանակներ չեն լինում»: Եթե փորձենք «կշռել» Ձեր ապրած կյանքի ժամանակահատվածները, կշեռքի նժարներն ի՞նչ պատկեր կարձանագրեն, եղե՞լ են առավել կամ պակաս ծանր ժամանակներ:
-Որպես հայ` ես շատ ծանր եմ վերապրում մի հիշողություն` սկսած 46 թվից: Երեխա էի, մայրիկիս հետ գնացել էինք Սիլաչու շուկա: Շատ էի սիրում չամիչով բուլկի: Մայրս մի բուլկի էր գնել ինձ համար, և մենք Նար-Դոս փողոցով քայլում էինք դեպի մեր տուն: Մեկ-երկու պատառ էի դեռ խածել բուլկուց, երբ հին լաթերի մեջ կորած մեկը վրա հասավ ու ձեռքիցս խլեց բուլկին: Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանն էր, մարդիկ ծայրահեղ աղքատության մեջ էին: Շատ տարօրինակ մի պատկեր էր դա` Հայաստանի պատկերը: Այսօր ի՞նչ համեմատություն կարող է լինել այդ պատկերի հետ: Հսկայական վերելք ենք ունեցել: Բայց միևնույն է, իմ պատկերացմամբ, մեր ստեղծած պետությունը պիտի հայ մենթալիտետին արժանի, համազոր լինի: Ես չեմ թվարկում այս ու այն թերությունները: Հոգով, սրտով չեմ սիրում նվնվալ, ու իմ ասածն էլ նվնվալու հետ ոչ մի կապ չունի: Պարզապես մինչև այս աշխարհից գնալս ուզում եմ տեսնել օրինավոր Հայաստան, օրենքի երկիր Հայաստան: Ես չեմ խոսում արվեստի նվաճումների, մշակութային, գիտական բարձունքների հասնելու մասին: Իմ երազածն առայժմ դա է. տեսնել օրինավոր երկիր:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ