Աննե­րող ըլ­լանք դաւա­ճան­նե­րու հան­դէպ

Եր­վանդ Օ­տյա­նի այս հոդ­վա­ծը տպագր­վել է Կ. Պոլ­սի «Նոր Հա­յաս­տան» շա­բա­թա­թեր­թում 1919 թ., երբ սկս­վե­ցին հայ դա­վա­ճան­նե­րի հե­տապն­դում­նե­րը և նրանց նկատ­մամբ հա­տուց­ման գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը:
Ար­տատ­պե­լով սույ­նը, կու­զե­նա­յի ա­սել՝ մենք կս­տեղ­ծենք հի­րա­վի Նոր Հա­յաս­տան, որ­տեղ դա­վա­ճան­ներն այլևս եր­բեք ա­նե­լիք չեն ու­նե­նա:
Խա­չա­տուր ԴԱ­ԴԱ­ՅԱՆ

Այն չորս տա­րուան փոր­ձու­թիւ­նը, ո­րուն մատ­նուե­ցաւ Թուր­քիոյ հա­յու­թիւ­նը, ե­թէ մէկ կող­մէն ի վեր հա­նեց մեր ցե­ղին անն­կուն կո­րո­վը, ապ­րե­լու և տևե­լու ան­նուաճ կամ­քը, ու եր­բեմն ալ կռուե­լու և պայ­քա­րե­լու ոյ­ժը, միւս կող­մէ ցայ­տե­ցուց նաև նկա­րագ­րին հո­ռի կող­մե­րը ա­նոր ա­մե­նէն նող­կա­լի ձևե­րո­վը: Այդ հա­յա­ջինջ հա­լա­ծանք­նե­րու սև և ա­նի­ծեալ տա­րի­նե­րուն գտ­նուե­ցան հա­յեր, ո­րոնք դրա­մի սի­րոյն կամ ի­րենց ան­ձը ապ­րեց­նե­լու հա­մար չվա­րա­նե­ցան Ո­ճի­րին միա­նա­լու և դա­ւա­ճա­նե­լու ի­րենց ցե­ղին դէմ:
Ա­յո՛, հայ մատ­նիչ­ներ ու դա­ւա­ճան­ներ գտ­նուե­ցան, ու հա­րիւր­նե­րով, ո­րոնք ո՛չ միայն Պոլ­սոյ մէջ, այլ գա­ւառ­նե­րու ա­մէն ան­կիւն­նե­րը դա­ւե­ցին ի­րենց ազ­գա­կից­նե­րուն դէմ ու պատ­ճառ ե­ղան շա­տե­րու նա­հա­տա­կու­թեան, կա­խա­ղա­նի վրայ, զն­տան­նե­րու խո­րը կամ ա­նա­պատ­նե­րու մէջ:

Այդ ա­նարգ հո­գի­նե­րը, մինչ ամ­բողջ չորս տա­րի, դա­ւա­ճան­նե­րու ոտ­քե­րուն տակ, ա­նոնց գար­շա­պար­նե­րուն կառ­չած, մատ­նե­ցին ու մատ­նե­ցին ա­նընդ­հատ, նույ­նիսկ ա­նոնք ար­դէն հա­լա­ծան­քի յոր­ձան­քէն բռ­նուած ան­լուր ջան­քե­րով հա­զիւ կը յա­ջո­ղին ի­րենց էու­թիւ­նը պահ­պա­նել:
Պէտք է սա­կայն նկա­տել, իբրև մխի­թա­րու­թեան կէտ մը, որ մատ­նու­թիւն ու դա­ւա­ճա­նու­թիւն մեր նկա­րագ­րին էա­կան մէկ մա­սը չեն կազ­մեր, ո՛չ ալ մե­զի յա­տուկ ա­նար­գու­թիւն­ներ են: Ա­մէն ազգ, ա­մէն ժա­մա­նակ մատ­նիչ­ներ ու դա­ւա­ճան­ներ ու­նե­ցած է իր մէջ: Նոյ­նիսկ այս ընդ­հա­նուր պա­տե­րազ­մի շր­ջա­նին անգ­լիա­ցի­նե­րու, գեր­ման­նե­րու, ֆրան­սա­ցի­նե­րու, ի­տա­լա­ցի­նե­րու կամ աւ­ստ­րիա­ցի­նե­րու մէջ գտ­նուե­ցան մար­դիկ, ո­րոնք ի­րենց հայ­րե­նի­քի դէմ դա­ւե­ցին:
Բայց տար­բե­րու­թիւն մը կայ, և շատ կարևոր, մեր և ու­րիշ ազ­գե­րու միջև, և կ՛ու­զեմ մաս­նա­ւո­րա­բար ա­սոր վրայ ծան­րա­նալ:
Մինչ­դեռ ու­րիշ­ներ ի­րենց մատ­նիչ­նե­րուն կամ դա­ւա­ճան­նե­րուն հան­դէպ ան­նե­րող են ու չեն վա­րա­նիր ի­րենց վրայ ա­մե­նա­փոքր չա­փով այս­պի­սի ա­րատ մը բե­րող ան­ձը ա­մե­նա­խիստ պա­տիժ­նե­րու են­թար­կել և կամ յա­ւի­տե­նա­պէս զայն ա­նար­գու­թեան սիւ­նին գա­մե­լու, մենք, ա­ւա՜ղ, ան­հասկ­նա­լի ու դա­տա­պար­տե­լի նե­րո­ղամ­տու­թիւն մը ցոյց կու­տանք այդ­պի­սի ստո­րին ա­րա­րած­նե­րու հան­դէպ՝ շու­տով կը մոռ­նանք ա­նոր գոր­ծած չա­րիք­նե­րը և նոյ­նիսկ եր­բեմն կ՛ար­դա­րաց­նենք զին­քը:

Հո՛ս է ա­հա մեր մեծ պա­կա­սու­թիւ­նը, մեր նկա­րագ­րին դա­տա­պար­տե­լի մա­սը:
Այդ նե­րո­ղամ­տու­թեան շնոր­հիւ կը տես­նենք, որ յա­ճախ յայտ­նի դա­ւա­ճան մը կը շա­րու­նա­կէ մեր մէջ ապ­րիլ իբրև պա­տուա­ւոր անձ, շփ­ման մէջ մնալ ա­մե­նուն հետ, իր սո­վո­րա­կան կեան­քը շա­րու­նա­կել անխ­ռով ու հան­դար­տիկ:
Ա­հա՛ այս բա­նը կա­րե­լի չէ բա­րո­յա­կա­նի ա­ւե­լի բարձր մա­կար­դա­կի մը վրայ գտ­նուող ու­րիշ ազ­գե­րի մէջ: Հո՛ն դա­ւա­ճան մը ե­թէ ար­դա­րու­թեան ձեռ­քով ի­րեն ար­ժա­նի պա­տի­ժը չկ­րէ իսկ, հան­րա­յին կար­ծի­քին առջև ար­դէն բա­րո­յա­պէս մե­ռած է, և ո՛չ մէկ պա­տուա­ւոր անձ կը զի­ջա­նի ձեռ­քը սեղ­մե­լու կամ հե­տը խօ­սե­լու: Եվ այս պա­տի­ժը յա­ճախ ա­ւե­լի դառն է, քան դա­տա­ւո­րի կող­մէ տուած պա­տի­ժը: Հան­րա­յին կար­ծի­քի այս հզօր ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը մենք՝ հա­յերս, չու­նինք բնաւ:
Երբ ե­ռա­մեայ աք­սո­րան­քէ ետք վե­րա­դար­ձայ Պո­լիս, բա­րե­կամ­ներ այս ու այն մար­դուն ա­նու­նը տա­լով կ՛ը­սէին.
-Այ­սինչն ալ խա­ֆիէ էր, այ­նինչն ալ խա­ֆիէ էր:
Այդ ա­նուն­նե­րէն մէկ քա­նի­նե­րը գի­տէի ար­դէն: Հա­լէ­պի ու Գո­նեա­յի բան­տե­րու պա­տե­րուն վրայ կար­դա­ցած էի այդ դա­ւա­ճան­նե­րուն ա­նուն­նե­րը, ա­նէծ­քի ու նա­խա­տինք­նե­րու տա­րա­փի մը տակ գրուած խեղճ աք­սո­րեալ­նե­րու կող­մէ:
-Հի­մակ որ ա­զա­տու­թիւ­նը ե­կաւ, ի՞նչ կ՛ը­նեն այդ մար­դի­կը,-հար­ցու­ցի:
-Ինչ պի­տի ը­նեն, ի­րենց վաստ­կած դրամ­նե­րը կու­տեն, հան­գիստ կ՛ապ­րին, մար­դի­կը ի­րենց ա­պա­գան ա­պա­հո­ված են:
-Եվ դուք կը շա­րու­նա­կէ՞ք հե­տեր­նին տես­նուիլ:
-Ի՞նչ պի­տի ը­նենք, ա­նե­րես մար­դիկ են, կու­գան, կը խօ­սին…
-Դուրս վռն­տե­ցէք զի­րենք:
-Կ՛ըլ­լա՞յ մի…
Եվ ա­հա այդ յայտ­նի դա­ւա­ճան­նե­րը մինչև այ­սօր ոևէ բա­րո­յա­կան պա­տի­ժի մը չեն են­թար­կուած, ա­նա­մօ­թա­բար հրա­պա­րա­կին վրայ են, ի­րենց­մէ ո­մանք նոյ­նիսկ կա­տա­ղի ազ­գայ­նա­մոլ­ներ, թր­քա­տեաց­ներ դար­ձած են, Հա­յաս­տան եր­թա­լու, Կի­լի­կիան շենց­նե­լու ծրա­գիր­ներ ու­նին:
Եր­բէք չպի­տի զար­մա­նամ, ե­թէ վա­ղը այդ մար­դի­կը սպր­դին ազ­գա­յին շր­ջա­նակ­նե­րու մէջ, այ­սինչ միու­թեան կամ այ­նինչ ըն­կե­րու­թեան մէջ մտ­նեն, ժո­ղով­նե­րու կամ յանձ­նա­խում­բե­րու մաս­նակ­ցին:
Ար­դէն Մկր­տի­չեան մը չհա­մար­ձա­կե­ցա՞ւ մի­թէ մամ­լոյ ա­զա­տու­թե­նէն ինքն իսկ իր քուր­ջի կտո­րը հրա­տա­րա­կել և ըն­թեր­ցող­ներ գտ­նել, ո­րոնց առջև ինք­նար­դա­րա­ցու­մի փոր­ձեր ալ ը­րաւ:
Հմա­յեակ Ա­րա­մեանց մըն ալ մի­թէ տա­կա­ւին չճգ­նի՞ր ջու­րին ե­րե­սը ել­լե­լու և ինք­զին­քը իբրև յե­ղա­փո­խա­կան մա­քուր գոր­ծիչ ցոյց տա­լու և նոյ­նիսկ կ՛ը­սեն թէ օ­րա­թերթ մը հրա­տա­րա­կե­լու ծրա­գիրն ալ ու­նի ե­ղեր…
Ա­հա՛ այս տե­սակ երևոյթ­ներ ան­կա­րե­լի է, որ տե­ղի ու­նե­նան եւ­րո­պա­կան քա­ղա­քա­կիրթ եր­կիր­նե­րու մէջ, ո­րով­հետև հոն գո­յու­թիւն ու­նի հան­րա­յին կար­ծիք մը, որ խե­ցեվճ­ռով գի­տէ դա­տա­պար­տել հան­րա­յին բա­րո­յա­կա­նի դէմ գոր­ծող­նե­րը և թոյլ չտալ, որ ա­նոնք շա­րու­նա­կեն խա­ղալ ի­րենց ա­ղե­տա­ւոր դե­րը:
Որ­չափ ա­տեն որ այդ հան­րա­յին կար­ծի­քը պակ­սի մեր մէջ, կա­րող չպի­տի ըլ­լանք բարձր պա­հել մեր բա­րո­յա­կան նկա­րա­գի­րը:

Հեղինակի նյութեր

• Կեղծիք
• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)

Մեկնաբանություններ